Volum 2

Kapitlu 8

MESSA{{IER TA' PA~I FL-INKWIET TAL-GUDJA

 

Kien hawn min sejja]lu "Interdett"!

ll-fatt li, min]abba xi `irkustanzi koroh, il-knisja parrokkjali tal-Gudja, fis-sena 1922, in\ammet g]al xi \mien mag]luqa, kien okka\joni biex, g]al darb'o]ra, Mons. De Piro deher b]ala messa[[ier ta' pa`i. Xejn ma hi ]a[a komuni li I-knisja ewlenija ta' post tin\amm mag]luqa g]al xahar s]i]. G]alhekk, ix-xnig]at li xterdu dwar dan il-ka\ rari tal-Gudja kabbru I-fatti. Minn fomm g]all-ie]or, din il-[rajja ta' I-istorja g]addiet daqs li kieku kien intafa' xi interdett fuq ir-ra]al tal-Gudja. Fil-fatt, g]alkemm hu minnu li I-knisja parrokkjali, f'dak i\-\mien, in\ammet kwa\i dejjem mag]luqa, interdett ma kienx hemm la fuq xi]add min-nies, u lanqas fuq il-knisja parrokkjali nnifisha. Ma kienx fa`li li jin[abar il-materjal biex din il-[rajja tidher fil-veru dawl tag]ha. Qatt ma [ie ppubblikat xejn dwar dan il-ka\.

Madankollu, xhieda uffi`jali u dokumentata te\isti. Fil-Kurja Ar`iveskovili ta' Malta, minbarra d-digriet tan-nomina ta' Mons. De Piro, in\ammet dokumentazzjoni li turi l-gravita' ta' dik il-qag]da. ln\ammu sa]ansitra dawk il-kitbiet li wie]ed jistenna li ma jsibhomx: b]alma huma I-ittri anonimi. Mill-kitbiet jidher `ar kemm kien hemm diffikultajiet biex dik il-parro``a titmexxa, u kemm kien diffi`li biex jinstabilha kappillan. lr-re[istri parrokkjali tal-Gudja jissoktaw jag]tuna ftit dawl ie]or dwar dik il-[rajja. Ittra li te\isti hi xhieda tal-problemi bejn poplu u Ar`isqof. lr-re[istri uffi`jali tal-parro``a juru wkoll il-pre\enza ta' Mons. De Piro u Dun {wann Vella g]at-tul ta' madwar xahar.

ll-kittieb ta' din il-''}ajja" issokta jag]mel tiftix ie]or. Jiena staqsejt lil xi persuni kbar fi\-\mien biex nisma' I-fehmiet tag]hom. Tkellimt ukoll ma' o]rajn li wassluli dak li semg]u, u staqsew 'il ]addie]or dwar dan il-ka\. Jiena ma inhix se nsemmi isimhom biex nirrispetta x-xewqa tag]hom. Membri tas-So`jeta' ta' San Pawl tkellmu wkoll ma' Dun {wann Vella. Dan fissrilhom bil-kelma x'kien g]adu jiftakar; hu bag]at ukoll dikjarazzjoni miktuba dwar il-ka\ tal-Gudja. ll-[rajjiet twasslu minn Dun {wann skond il-verita' sostanzjali tag]hom; imma xi dettalji, spe`jalment dwar i\-\mien, ma humiex e\atti g]aliex, wara madwar sittin sena, ma tantx hu possibbli li kollox jitwassal e\attament kif kien.

 

Il-Partiti ta' l-Ajkla u ta' I-lstilla

L-inkwiet, fir-ra]al `kejken tal-Gudja, kien ilu ]afna sejjer. I\-\ew[ kappillani ta' qabel \mien din il-[rajja spi``aw it-tnejn ]a\in. Bejn 1904 u 1916, il-Kappillan tal-Gudja kien Dun Alfons Marija Gauci, imlaqqam I-G]awdxi. Hu kien sa`erdot qaddis; imma [ie kkalunnjat, u g]alhekk tne]]a minn Kappillan.[1] Fid-9 ta' Jannar, 1917, b]ala Kappillan intg]a\el Dun {u\epp Spiteri; dwar dan, xterdu xnig]at ta' ]tijiet serji. Aktar tard, hu kellu jilmenta li, fil-Gudja, ma kien qed isib l-ebda qassis biex ig]inu fil-pastorali. F'dikjarazzjoni tieg]u nnifsu, naqraw hekk: "Fil-Gudja, il-Kappillan hu l-qassis wa]dieni li g]andu fuqu l-pi\ ta' kull assistenza mal-moribondi".[2] Imma Kappillani o]rajn tal-Gudja kellhom huma wkoll I-istess ilment.

Sa meta la]aq Kappillan Dun {u\epp Spiteri, aktar milli dwar partiti, ikun a]jar li nitkellmu dwar fratellanzi. Kien hemm il-Fratellanza tal-Madonna ta`-~intura u I-o]ra tal-Madonna tar-Ru\arju.

ll-festa tal-Madonna ta`-~intura kienet u baqg]et ti[i `elebrata I-}add fuq it-28 ta' Awissu. Dik tal-Madonna tar-Ru\arju saret dejjem fl-ewwel }add ta' Ottubru. Imma I-festa tar-Ru\arju, g]alkemm kien fiha s-solennita' esterna bid-daqq tal-banda u bl-armar, kienet prin`ipalment devozzjonali. Min]abba f'hekk, il-Fratellanza tar-Ru\arju, minn xi \mien, kienet ]olqot festa o]ra. Fl-ewwel }add ta' Mejju, bdew ji``elebraw il-festa tal-Madonna tal-Warda. Huma lill-Madonna bdew iqimuha b]ala "Rosa Mystica"'. Warda Mistika, li tfisser "Warda tas-Sema", u mhux "Warda Misterju\a", b]alma jsej]ulha ]afna minnhom. Il-Fratellanza tar-Ru\arju bdiet tqis il-festa tal-Madonna tal-Warda b]ala I-prin`ipali tag]ha.

|mien il-Kappillan Spiteri kien dak li matulu i\-\ew[ fratellanzi fet]u ka\in. L-ewwel ma nfeta] kien dak ta`-`intura li, fil-Gudja, ma damx ma beda jissejja] il-Ka\in ta' l-Ajkla. Dan kien fis-sena 1919. Ftit xhur wara, fl-istess sena, twaqqaf il-Ka\in tal-Warda (jew tar-Ru\arju). Dan beda jissejja] il-Ka\in ta' l-Istilla. B'hekk, i\-\ew[ fratellanzi saru partit fil-veru sens tal-kelma. ll-partit ta' l-Istilla dejjem in]ass li kien akbar, u g]alhekk i\jed qawwi, mill-partit ta' l-Ajkla.

Bi\-\mien, i\-\ew[ partiti waqqfu I-banda mu\ikali tag]hom. Dak ta' l-Ajkla beda I-banda li saret mag]rufa bi-isem ta' Our Lady of Consolation. Dak ta' l-Istilla lill-banda sej]ilha bl-isem ta' La Stella.

G]alkemm kien hemm \ew[ partiti, ma kienx hemm ]lief statwa wa]da, li kienet tassew artistika. Hi statwa ma]duma fl-injam; daqqa kienu jqeg]dulha Warda, daqqa kuruna tar-Ru\arju, u daqqa ~intura, skond I-okka\joni. Illum, din I-istatwa tinsab fil-knisja `kejkna tal-Lunzjata.

Lejn is-sena 1920, dawk tal-partit ta' l-Istilla bdew jixxennqu biex ikollhom statwa li tkun g]all-festi tag]hom biss. Sa minn dak i\-\mien, il-partiti kienu jitlewmu ta' sikwit bejniethom. Imma, imbag]ad, fil-festa ta' Santa Marija, it-tnejn kienu jag]tu s-sehem tag]hom. Minkejja dan, ra]al `kejken ma kienx jifla] g]al erba' festi li j[ibu mag]hom I-ispejje\. G]alhekk, il-festa ta' Santa Marija, il-Patruna tar-ra]al, dejjem batiet xi ftit.

F'kull \mien, i\-\ew[ partiti kienu jg]assu fuq il-Kappillani biex jaraw jekk jag]mlux xi preferenza bejn partit u ie]or. Ta' sikwit, lill-Kappillan, huma kienu jittimbrawh li hu mi[bud lejn partit jew ie]or. Fi \mien meta l-qieg]a kienet ilha ]afna tis]on, ix-xewqa ta' I-istatwa I-[dida g]all-festa tal-Madonna tal-Warda kienet I-okka\joni ta' nkwiet kbir. Fl-istess \mien, Dun {u\epp Spiteri kellu nkwiet ta' natura o]ra ma' l-Ar`isqof. Meta ma kienx ilu ]ames snin Kappillan, Spiteri kellu jirrinunzja g]al dik il-parro``a. lr-rinunzja tieg]u [[ib id-data tat-2 ta' Di`embru, 1921.[3]

 

L-lstatwa li kienet G]ajn ta' nkwiet

G]alkemm fil-Gudja kellu ]afna li kienu kontra tieg]u, il-Kappillan Spiteri kien ma]bub mill-partitarji ta' l-lstilla. Jidher li hu ma weriex ru]u kuntrarju meta dawn bdew ja]sbu biex jag]mlu statwa [dida. Imma Spiteri spi``a, u, fi tmiem il-parrokat tieg]u, kien g]adu ma ntalab l-ebda permess ming]and l-Awtoritajiet tal-Knisja biex dik I-istatwa ssir.

Wara Spiteri, ma nstabitx persuna adatta li setg]et tie]u fuq spallejha I-pi\ ta' dik il-parro``a. ll-parro``a, mill-bidunett tas-sena 1922, intre]iet f'idejn Dun Nikol Aquilina, qassis mis-Si[[iewi. Ma jirri\ultax li lilu qatt offrewlu biex isir Kappillan. lt-titlu li kellu u li baqa' dejjem bih kien dak ta' Vigarju Kurat. Fil-bidunett tas-sena 1922, hu \gur li kien il-Gudja g]aliex g]ammed g]all-ewwel darba fit-3 ta' Jannar, 1922;[4] imbag]ad, fil-5 ta' Jannar, mexxa l-ewwel funeral,[5] u fl-14 ta' Jannar, g]amel l-ewwel tie[ f'dik il-knisja parrokkjali.[6]

Dun Nikol Aquilina ]ass il-pi\ tal-fatt li kien wa]du. Kien hemm qassis ie]or joqg]od il-Gudja; dan kien Dun Piet Farru[ia; imma, sa dak i\-\mien, hu kien g]adu kanonku ta' San Pawl tal-Belt, fejn g]al xi snin, kien ukoll il-vi`i-parroku. Dun Piet kien sejjer lura f'sa]]tu, g]alkemm, \mien wara, hu kellu jag]ti s-sehem tieg]u fil-]idma ta' din il-parro``a.[7]

ll-Vigarju Kurat jidher li kien qed jag]mel ]iltu biex i[ib il-bilan` bejn i\-\ew[ partiti. Imma ftit irnexxielu. Jidher ukoll b'`ertezza li Dun Nikol ma kellu l-ebda ]sieb li jid]ol g]all-konkors ]alli jil]aq kappillan tal-Gudja. Fit-18 ta' Marzu, 1922, ]are[ l-editt g]all-g]a\la tal-Kappillan il-[did tal-Gudja. Imma ma resaq ]add: lanqas dan il-Vigarju Kurat.[8]

L-Ar`isqof ma riedx i]alli 'I dik il-parro``a ming]ajr kappillan. G]alhekk, hu ordna lis-Segretarju {enerali tad-Djo`esi, li kien Mons. Dun Manwel Vassallo, biex jibg]at in-nomina ta' kappillan lill-imsemmi Dun Piet Farru[ia. L-ittra tal-g]a\la ta' Dun Piet ]ar[et fl-24 ta' April, 1922.[9] Imma Dun Piet ma kienx [ie avvi`inat qabel ma ntbag]titlu dik l-ittra. Skond kliemu stess. Dun Piet kien bniedem li jbati bin-nervi. G]alhekk, it-tobba, sa minn \mien qabel, kienu wissewh biex ma ja``ettax uffi``ji ta' responsabbilta'. Barra minn hekkk, hu kien qed jara b'g]ajnejh li I-parro``a tal-Gudja kienet g]addejja minn \mien imqalleb ]afna. Hu pprova jag]mel sforz fuqu nnifsu, ]alli jid]ol biex imexxi 'I dik il-parro``a ta' ra]al twelidu. Imma dik l-g]a\la kienet il-kaw\a li hu ma satax isib pa`i u, g]alhekk, la kien qed jiekol u lanqas jorqod. Tlitt ijiem biss wara, fis-27 ta' April, 1922, hu wie[eb lill-Monsinjur Segretarju biex dan iwassal id-diffikultajiet tieg]u lill-Ar`isqof Caruana. Hu kien \gur li l-Ar`isqof jag]dru, u jifhem il-problemi tieg]u.[10] Imma, aktar tard, Dun Piet xorta wa]da kien ta' merti kbar g]all-parro``a tal-Gudja. Fis-6 ta' Marzu, 1923, hu a``etta n-nomina ta' Prokuratur tal-knisja parrokkjali, u ]adem bla ser]an sa \mien il-mewt tieg]u fis-sena 1938.[11] Madankollu, sakemm waslet dik is-sena 1923, il-Gudja kellha tg]addi minn \mien ta' problemi kbar.

Malli beda x-xahar ta' Mejju, 1922, il-Vigarju Kurat, Dun Nikol Aquilina, kien qieg]ed jara toqrob l-ewwel festa ta' partit: dik tal-Madonna tal-Warda li, fis-sena 1922, kienet sejra tkun fis-7 ta' Mejju. Imma, qabel ma waslet il-festa. Dun Nikol, il-{img]a, 5 ta' Mejju, kiteb lill-Isqof An[lu Portelli biex fissirlu li ma kienx possibbli g]alih li jibqa' i\jed b]ala Vigarju Kurat tal-Gudja. Hu ma semmiex problemi ta' partiti; imma semma `-`irkustanzi partikulari ta' niesu u s-sa]]a dg]ajfa tieg]u. Hu xtaq li, fi \mien ]mistax, I-Ar`isqof jibg]at ie]or minfloku.[12] Hu evidenti li l-problema ewlenija ma kenitx sa]]tu, imma r-ra]al li kien fih g]aliex, aktar tard, dak Aquilina a``etta li jmur Kappillan }al G]axaq, u mbag]ad }al Tarxien u s-Si[[iewi. Sadanittant, il-}add, 7 ta' Mejju, il-festa tal-Madonna tal-Warda saret bis-solennita' tas-soltu. G]all-a]]ar darba, huma w\aw I-istatwa ta' l-injam li kienet to]ro[ pur`issjoni fil-festa tal-Madonna ta`-~intura wkoll: li kienet il-festa tal-partit I-ie]or.[13]

L-istatwa I-[dida li kienu be]siebhom jag]mlu kienet g]ajn ta' nkwiet doppjament. Dun {u\epp Spiteri, li kien tant ma]bub mill-partit tal-Madonna tal-Warda, ma kienx talab permess lill-Kurja Djo`esana biex l-istatwa I-[dida ssir. Meta wasal nofs ix-xahar ta' Mejju, l-istatwa kienet lesta, u lil dawk tal-Warda g]o[bithom ]afna. Kien e\attament f'dak i\-\mien meta Dun Nikol Aquilina dde`ieda li jer[a' jissikka lill-Ar`isqof dwar il-b\onn li hu ma jibqax Vigarju Kurat. Meta ra li l-Isqof Portelli ma wie[eb xejn g]all-ittra tieg]u tal-5 ta' Mejju, Aquilina kiteb direttament lill-Ar`isqof. L-ewwelnett, hu stag][eb kif ma ra[ax ]are[ avvi\ g]all-konkors ta' kappillan. Hu fisser ukoll ma' l-Ar`isqof li, jekk ma jintbag]atx ie]or minfloku, ikollu jag]ti r-rinunzja formali billi jibg]at id-dimissjoni tieg]u.[14]

Fil-fatt, I-Ar`isqof ma naqasx milli jag]ti ka\ ta' I-ittra ta' Dun Nikol Aquilina. Fl-20 ta' Mejju, 1922, hu ]are[ it-tieni editt g]all-konkors ta' Kappillan tal-Gudja. Dan twa]]al fil-Katidral ta' Malta, il-Gudja, u fil-postijiet tas-soltu. Imma kien g]aIxejn. Ra[a' ma resaq ]add.[15]

Fl-istess \mien, Dun Nikol Aquilina nteba] bl-i\ball li, forsi involontarjament, g]amlu dawk tal-partit tal-Warda meta ordnaw I-istatwa I-[dida ming]ajr permess. G]alhekk, I-istess Aquilina ried ig]inhom biex isewwu dak I-i\ball. B'ittra tat-22 ta' Mejju, 1922, {amri Abdilla, b]ala Prokuratur tal-festa tal-Madonna tal-Warda, kiteb ittra ta' apolo[ija lill-Ar`isqof. Wara li talab sku\a g]al dak li sar, f'isem il-partit kollu hu kiteb hekk: "B'din l-ittra, huma jag]mlu l-qalb u jitolbu lill-E``ellenza Tieg]ek biex int tag]dirhom g]at-tort li, involontarjament, forsi g]amlulek. B]ala Missier ma]bub, huma jixtiequ ming]andek li inti tilqa' s-supplika li huma jag]mlulek b'qima ta' wlied. B'din l-ittra, huma jitolbuk biex tag]tihom il-permess li jwarrbu l-istatwa l-qadima, u jqieg]du minflokha l-istatwa l-[dida li tant irnexxiet, u li, wara tant sagrifi``ji, g]andhom is-sodisfazzjon li jarawha lesta"[16]

ll-Vigarju Kurat ried jag]tihom kull g]ajnuna. G]alhekk, hu \ied ir-rakkomandazzjoni tieg]u: "Jiena ma nsib l-ebda diffikulta' biex huma jaqilg]u dak li qed jitolbu. Mhux biss, jiena nirrikmanda minn qalbi biex dak li qed jitolbu jing]atalhom".[17]

G]alkemm ba\\a' lill-Ar`isqof li sata' jibg]at id-dimissjoni tieg]u. Dun Nikol Aquilina, li fehem tajjeb li ma kienx fa`li li jinstab qassis, ma telaqx mill-Gudja. Il-wasla ta' l-istatwa l-[dida, li hu g]en fil-permess me]tie[ g]aliha, g]andha mnejn nebb]itu li forsi sata' jersaq xi ftit i\jed lejn dan il-partit ta' festa sekondarja li kien qed isir dejjem i\jed qawwi. Barra minn hekk, it-tluq tieg]u mill-Gudja kien ifisser li r-ra]al jit]alla ming]ajr rag]aj.

L-istatwa I-[dida tal-Madonna tal-Warda kienet tal-kartapesta, u n]admet mill-iskultur An[lu Dalli. G]alkemm mill-Gudja, hu kien joqg]od }al Tarxien; I-istatwa n]admet fid-dar tieg]u ta' }al Tarxien.[18] Malli I-permess mixtieq wasal, bdiet tit]ejja festa o]ra, li kienet sejra tkun g]all-bidunett tax-xahar ta' {unju. Kienet festa li tfakkar il-wasla ta' I-istatwa. L-istatwa kienet sejra ti\\an\an b'dimostrazzjoni li tibda minn ]dejn il-Palazz imsejja] Ta' Bettina, u tibqa' sejra sal-knisja parrokkjali. G]al dawk tal-partit ta' I-lstilla, dik il-[urnata kienet sejra titqies daqs li kieku kienet il-festa tal-Madonna tal-Warda. G]alhekk, huma bdew jistennew li, malli l-vara tasal il-knisja, jitkantaw il-Litanija tal-Madonna u I-Antifna ta' nhar il-festa. L-a]]ar darba li jidher isem Dun Nikol Aquilina fir-re[istri tal-parro``a hu l-}amis, 8 ta' {unju, 1922: meta hu mexxa I-funeral ta' Antonja Inguanez.[19] G]alhekk, jidher li I-[urnata tat-trasport solenni ta' dik I-istatwa I-[dida kienet il-}add, 11 ta' {unju: nhar il-festa litur[ika tat-Trinita' Qaddisa. Flimkien ma' Dun Nikol Aquilina, kien hemm xi qassisin o]rajn li [ew mistiedna biex 'il dak it-trasport jag]mluh i\jed solenni. Imma, fl-entu\jasmu tal-fer] u fil-briju tad-daqq u I-isparar, ir-reffieg]a ta' I-istatwa u I-poplu kollu li kien imdawwar mag]ha tnikkru ]afna i\jed mis-soltu. Dak li, aktar minn pur`issjoni, kien kortew, tawwal b'mod esa[erat sa wara l-11 ta' bil-lejl. Dun Nikol Aquilina, min]abba dak id-dewmien \ejjed, malli da]let I-istatwa, ma ppermettiex li jitkantaw il-litanija u I-antifna. Minnufih, [iet mog]tija I-barka sagramentali.

Dan il-ka\ li, minnu nnifsu, ma kellux ikun il-kaw\a ta' nkwiet gravi, kien I-okka\joni ta' tebg]a kerha fuq il-[rajja tar-ra]al tal-Gudja. Malli da]al fis-sagristija, Dun Nikol Aquilina sab folla ta' nies iffero`jati g]alih. Huma hedduh bl-a]rax bi kliemhom, u jidher li kien hemm min ried jerfa' idejh fuqu. Hu \gur li xi]add sejja] il-pulizija, u x'u]ud [ew ukoll arrestati. X'u]ud baqg]u mitlufin f'dag]dieg]a g]all-Vigarju Kurat g]aliex ]assew ru]hom `erti li kien hu nnifsu li [ieb il-pulizija. Imma hu \gur li Dun Nikol Aquilina ]afer lil kul]add.[20]

 

ll-Knisja Mag]luqa

Malli nqala' dak I-inkwiet, Dun Bert Cassar, qassis minn }al Luqa li kien mar ig]in lil Aquilina fl-okka\joni ta' dik il-festa, qabad u ]a s-Sagrament fil-parro``a ta' }al {]axaq. Dun Nikol Aquilina telaq minnufih mill-Gudja. Min-na]a ta' I-awtoritajiet tal-Knisja, ma ]are[ l-ebda digriet ta' xi kundanna. Imma [ara li l-Gudja, b'effett ta' dak li [ara, sfat ming]ajr ebda sa`erdot. G]alhekk, il-knisja parrokkjali, fost x-xog]ol, ma nfet]itx i\jed. ls-sagramenti ma bdewx ji[u amministrati, u l-qniepen ma daqqewx. Dan kien qed jidher b]al penitenza fuq dak ir-ra]al. Bi ]tija ta' x'u]ud minnhom, huma tilfu s-sa`erdot wa]dieni li kellhom. G]alhekk, ir-ra]al kollu kien sejjer jibqa' ming]ajr sa`erdot sakemm ma jinstabx wie]ed li jkun adatt u li ja``etta li jmur imexxi I-parro``a tal-Gudja.

Wara li ]aduha kontra Aquilina, ma kien hemm l-ebda Mag]mudija qabel it-23 ta' Lulju, 1922.[21] L-ewwel tie[ kien fis-16 ta' Lulju, 1922.[22] Imma l-quddies ta' nhar ta' }add ma qatax. |ew[ sa`erdoti mill-lmqabba kienu jmorru jqaddsu kull nhar ta' }add.[23] ll-funerali baqg]u jsiru xorta wa]da. Kollox juri li, meta kienet tmut xi persuna, issejja] sa`erdot g]ar-rit tal-funeral. Il-knisja parrokkjali kienet tinfeta], u I-mejtin, I-istess b]a\-\mien ta' qabel, kienu jindifnu fil-knisja. Fi\-\mien meta I-knisja kienet mag]luqa, u e\attament, fit-12 ta' {unju, 1922, li hi I-[urnata meta bdiet ma tinfeta]x b]as-soltu, kien hemm funeral ta' xi] ta' 84 sena. Nafu b'`ertezza li Dun Nikol Aquilina ma ni\\ilx id-dettalji ta' dak il-funeral g]aliex, g]all-ewwel darba, wara \-\mien qasir tieg]u, tibda I-kitba b'kalligrafija differenti. Funerali o]rajn ta' dak i\-\mien diffi`li kienu fis-16, 21, u 23 ta' {unju, u fit-12 ta' Lulju.[24] Dan I-a]]ar funeral kien f'[urnata meta s-soluzzjoni provi\orja kienet di[a' nstabet; imma min instab kien g]adu kif ir`ieva n-nomina proprju I-[urnata ta' qabel.[25]

Dak ix-xahar ta' {unju kien wie]ed ikrah g]all-istorja tal-parro``a tal-Gudja.

 

Lejn soluzzjoni provi\orja

Lejn nofs ix-xahar, meta I-Ar`isqof ma sata' jsib 'il ]add li jmur b]ala kappillan tal-Gudja, kien hemm qassis mag]ruf li offra minn jeddu li jie]u f'idejh it-tmexxija ta' dik il-parro``a. Dan kien il-Kanonku ta' Bormla, Dun Karm Bu[elli. B'ittra tas-17 ta' {unju, 1922, dan il-qassis popolari kiteb hekk lill-Ar`isqof Mawru Caruana: "lmqanqal biss mix-xewqa li, bil-g]ajnuna t'Alla, nag]mel ftit [id fejn l-aktar jin]ass il-b\onn, u, billi min]abba d-diffikultajiet gravi li nqalg]u spe`jalment bl-a]]ar in`identi, o]rajn forsi ma j]ossux il-kura[[ li jmorru b]ala Kappillan, niddikjara li jiena dispost li na``etta l-parro``a tal-Gudja". Imma Bu[elli qieg]ed il-kondizzjonijiet tieg]u. Fosthom kien hemm dik li jibqa' membru parlamentari u li ma jkunx obbligat li jsib ie]or minfloku biex joqg]od fil-parro``a meta jonqos g]al mhux i\jed minn 24 sieg]a.[26] G]alhekk, I-Ar`isqof ma rax soluzzjoni g]al dik il-problema fl-offerta ta' dan il-Kanonku.

L-Ar`isqof wie[bu malajr b'ittra tad-19 ta' {unju, 1922. Fost l-o]rajn, hu qallu: "Nirringrazzjak minn qalbi. Imma jiddispja`ini li ma nistax nag]mel u\u mill-offerta [eneru\a tieg]ek".[27]

Dik il-qag]da kerha kienet qed ittawwal wisq. ll-Maltin jarawha bi kbira li knisja parrokkjali tin\amm mag]luqa fost ix-xog]ol g]at-tul ta' xahar. Fil-Gudja, il-problema kienet akbar g]ax ma kien hemm l-ebda knisja o]ra li fiha kien jitqaddes il-quddies. F'dak ix-xahar li tant deher twil, l-eqreb knisja kienet il-parro``a ta' }al G]axaq. Hawn tid]ol il-figura ta' Mons. {u\eppi De Piro. F'mo]] I-Ar`isqof Caruana, hu deher b]ala I-persuna adatta biex jikkalma I-poplu, u jifta] it-triq biex il-parro``a tar[a' taqbad ir-ritmu normali. Minn mindu g]alqet il-knisja parrokkjali sakemm Mons. De Piro r`ieva n-nomina tieg]u kien g]adda xahar: [urnata b'[urnata: mill-11 ta' {unju, wasal il-11 ta' Lulju 1922.

Fil-11 ta' Lulju, 1922, ]are[ digriet iffirmat mill-Ar`isqof innifsu; fih insibu dawn il-kelmiet:

B'dan id-digriet tag]na, A]na ninnominaw u nag]\lu lill-Illustrissmu u Reverendissmu Monsinjur Dekan {U|EPPI DE PIRO, b]ala Delegat spe`jali tag]na biex jie]u f'idejh id-dmirijiet parrokkjali tar-ra]al tal-Gudja, li b]alissa hu bla kappillan. A]na nag]tuh is-setg]at kollha li jintrabtu mal-ministeru parrokkjali. Din in-nomina tibqa' sakemm jidhrilna A]na.

Ma]ru[ mill-Palazz Ar`iveskovili tag]na tal-belt Valletta, fil-11 ta' Lulju, 1922.

Mawru O.S.B.

Ar`isqof-Isqof ta' Malta.

Dun Pawl Vella Mangion

Kan`illier [28]

 

Att ta' Riparazzjoni u ftu] tal-Parro``a

Meta l-Erbg]a, 12 ta' Lulju, 1922, sar il-funeral tat-tarbija Nazzarenu Mallia, Mons. De Piro kien g]adu ma wasalx il-Gudja.[29] Imma jista' jitqies b]ala `ert li Mons. De Piro mar il-Gudja, il-}amis, 13 ta' Lulju. Hu ma marx wa]du. }a mieg]u lil Dun {wann Vella (l-ewwel sa`erdot tas-So`jeta' ta' San Pawl) u lil Fra {u\epp Caruana (l-ewwel fratell ta' l-istess So`jeta'). Mieg]u hu ]a wkoll lil Wenzu Grixti, il-qaddej tal-familja De Piro. Dun {wann irrakkonta li huma telqu mill-Imdina fuq karrettun fl-4 ta' filg]odu. ld-dar ta' Mons. De Piro, u tal-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl, kienet sejra tkun I-istess wa]da tal-kappillan. Imma Mons. De Piro ried li I-ftu] tal-knisja parrokkjali jsir b'solennita' kbira li, fl-istess ]in, il-funzjoni tkun ukoll b]ala att ta' riparazzjoni g]all-offi\i li kienu saru lil Dun Nikol Aquilina u lill-Ar`isqof Mawru Caruana. G]alhekk, mal-wasla tag]hom il-Gudja, fil-g]odwa tat-13 ta' Lulju, huma marru biex fet]u l-knisja tal-Lunzjata, li qieg]da f'nofs ir-ra]al.[30] Din hi knisja `kejkna ]afna li, fis-sena 1754, kienet inbniet g]at-tielet darba, minn Dun {wann Barbara bi flusu u minn kontribuzzjonijiet tal-poplu. Fiha ma hemmx ]lief artal wie]ed.[31] Kif fet]u I-knisja tal-Lunzjata, huma daqqew il-qanpiena `kejkna ta' dik il-knisja, biex in-nies ikunu jafu li kienet sejra ssir quddiesa. Dawk it-tokki [ieg]lu 'l kul]add jistag][eb. ld-daqq tal-qniepen kien ilu ma jinstama' g]al xahar s]i]. G]alhekk, huma ]ar[u minn djarhom, u n[abru quddiem dik il-knisja biex jaraw x'[ara. Kif kien hemm kotra sewwa ta' nies, Mons. De Piro g]amlilhom kelmtejn biex ]e[[i[hom ]alli j\ommu I-pa`i bejniethom. |gur ukoll li f'dak il-mument, hu ]abbar il-ftu] tal-Knisja Parrokkjali. In-nies tal-Gudja fer]u bil-pre\enza fosthom ta' bniedem tant mag]ruf g]all-[id li kien qed jag]mel. Imma huma fer]u wkoll meta I-istess Mons. De Piro ]abbrilhom li, dak in-nhar stess, wara nofs in-nhar, qassis li huma kienu jafuh ]afna kien sejjer imur fosthom biex, permezz ta' pur`issjoni b'Gesu' Sagramentat, jitlaq minn dik il-Knisja tal-Lunzjata, jaqsam it-toroq tal-Gudja, u jasal sal-Knisja Parrokkjali. Il-wasla ta' dik il-pur`issjoni fil-parro``a kienet sejra tfisser il-ftu] mill-[did tal-Knisja. Dak il-qassis li kien sejjer g]all-okka\joni kien Dun Pawl Mallia, I-Ar`ipriet tal-Mosta. In-nies tal-Gudja kienu jafuh sewwa g]ax hu kien wild dak ir-ra]al, u kellu d-dar ta' niesu fil-qrib ta' dik il-knisja tal-Lunzjata. F'dik il-g]odwa tat-13 ta' Lulju, il-ftit li setg]u jid]lu fil-knisja tal-Lunzjata semg]u l-quddiesa `elebrata minn Dun {wann Vella.[32]

Ma kien hemm l-ebda dewmien bejn il-wasla ta' De Piro fil-Gudja u I-ftu] tal-knisja parrokkjali. Dak in-nhar stess, il-}amis, 13 ta' Lulju, 1922, wara nofs in-nhar, I-Ar`ipriet Dun Pawl Mallia mar biex imexxi dik il-pur`issjoni. Kienet [urnata fost ix-xog]ol; g]alhekk, ma kienx hemm il-possibilta' li jmorru xi ]afna nies minn postijiet o]rajn. Barra minn hekk, dik ma kenitx pur`issjoni tas-soltu. Kienet, fuq kollox, g]an-nies tar-ra]al. Imma l-Ar`ipriet Mallia, kif kiteb hu nnifsu, fisser li marru ]afna qassisin, kemm mill-parro``a tieg]u tal-Mosta kif ukoll minn parro``i o]rajn. G]alhekk, dak I-att ta' riparazzjoni sar b'mod solenni.[33]

ll-[urnata tat-13 ta' Lulju, 1922 kienet wa]da ta' festa kbira g]all-Gudja. L-Ar`ipriet Mallia nnifsu kiteb li I-ftu] mill-[did tal-knisja parrokkjali ntlaqa' bi tqanqil ta' fer] u b'solennita' li ma jistg]ux jitfissru bil-kliem. Dik ir-riparazzjoni dehret b]ala att ta' fidi u ta' m]abba tassew. Kien att ta' fidi li, skond Mallia, \gur li kien se jibqa' minqux fil-qalb ta' kull wie]ed minnhom. Hu ssokta jikteb hekk: "Hu proprju l-ka\ li wie]ed ig]id li mill-]a\in ]are[ [id kbir. Alla g]amel u\u mill-malizzja tad-demonju biex il-fidi, il-qdusija, u d-devozzjoni tal-fidili jidhru i\jed" B'sodisfazzjon, l-Ar`ipriet tal-Mosta ssokta jikteb li I-fer] kien kbir, u kien jidher fuq il-wi`` ta' kul]add. Minn kulfejn g]adda {esu' Sagramentat, kien hemm bnadar iperpru fuq il-bjut, u I-gallariji kienu m\ejna b'damask fin. Kwantita' ta' fjuri ksew ukoll it-toroq tal-pur`issjoni. }adu sehem bosta qassisin minn parro``i o]rajn, u kkumpanjaw il-fratelli ta' kull fratellanza li kien hemm il-Gudja. Wara s-Sagrament, kien hemm kortew twil ta' nisa: sa]ansitra morda u xju]. ll-kumment \ied ukoll dawn il-kelmiet: "ll-poplu tag]na wera kemm hu mi[bud lejn ir-Reli[jon u, sabiex jag]ti kotra ta' frott, hu ma jistenniex ]lief ftit pa`enzja u kura min-na]a tag]na".[34]

Kif il-pur`issjoni da]let fil-knisja parrokkjali, tkanta bil-mu\ka I-innu ewkaristiku 0 Salutaris Ostia. Fi knisja parrokkjali ma]nuqa bin-nies, I-Ar`ipriet Mallia, fil-pre\enza ta' Mons. De Piro, g]amel diskors ta' I-okka\joni. Hu g]a\el it-test li tant kien joqg]od g]al dik I-okka\joni. ld-diskors tieg]u kien kumment fuq il-kelmiet ta' Kristu fil-Vangelu ta' San {wann, fejn qal: "Missier Qaddis, ]arishom f'ismek dawk li Inti tajtni, biex ikunu ]a[a wa]da b]alna".[35]

Wara I-barka sagramentali, I-Ar`ipriet Mallia g]amel diskors ie]or fejn xebbah id-differenza ta' mer]la bla rag]aj ma' o]ra m]arsa minn rag]aj. Kul]add deher li fehem x'ried ig]idilhom. Kollha bdew juru li kienu grati lejn dawk li g]enu biex is-sitwazzjoni tirran[a. Fil-fehma ta' min kiteb din id-deskrizzjoni, kull iben il-Gudja donnu sta]a minnu nnifsu talli, fi \mien ta' problemi, ma kellhomx il-kura[[ jersqu quddiem I-Ar`isqof, u jitolbuh ja]frilhom. ll-poplu kollu tal-Gudja wieg]ed li s-Sibt ta' wara, ji[ifieri: fil-15 ta' Lulju, 1922, jag]mlu tqarbina [enerali li sservi ta' tpattija g]all-offi\i li kienu g]amlu lill-Ar`isqof.[36]

L-eg]luq ta' din il-kitba juri li, fil-fatt, fil-mo]] ta' I-Ar`isqof ukoll, dak ix-xahar kien g]alihom b]ala penitenza g]all-im[iba ]a\ina tag]hom. Imma I-mod kif huma rran[aw ru]hom u d-dispo\izzjonijiet tajbin tag]hom kellhom jiswew ukoll biex jift]u g]ajnejn I-Awtoritajiet tal-Knisja. Kul]add kien jixtieq li l-im[iba tajba tag]hom tibqa' g]a\-\mien ta' wara wkoll. Lir-ra]al tal-Gudja, I-Ar`ipriet Mallia, li twieled fih u kellu niesu g]adhom hemm, sejja]lu "ra]al imsejken". "Hu assolutament me]tie[ li l-Kappillan il-[did ikun wie]ed li jkollu l-]ila jra\\an l-ispirtu parti[jan li di\grazzjatament in\era' f'dan il-poplu".[37]

 

Pastorali ta' Pa`i minn Mons. De Piro

Fit-13 ta' Lulju, 1922, g]al Mons. De Piro beda xahar ta' appostolat li ma kellux ie]or jixb]u tul il-]ajja tieg]u. Hu g]amel kulma jag]mel Kappillan fil-parro``a. L-ewwel darba li e\er`ita l-awtorita' tieg]u kienet il-}add, 16 ta' Lulju, 1922, meta g]aqqad fis-sagrament ta\-\wie[ lil {amri Farru[ia u Vir[inja Muscat.[38] Imma Mons. De Piro qatt ma sejja] lilu nnifsu "Kappillan". Dan kien i\-\wie[ wa]dieni ta' \mien Mons. De Piro. Imma hu g]ammed tliet trabi fil-Gudja: fit-23 ta' Lulju u fis-6 u l-14 ta' Awissu. Imbag]ad, nhar il-festa ta' Santa Marija, fil-15 ta' Awissu, 1922, Mons. De Piro ddelega lil Dun {wann Vella biex ig]ammed tarbija.[39] Din ta' nhar Santa Marija kienet I-a]]ar Mag]mudija ta' \mienu. Fi \mien De Piro, saru wkoll \ew[ funerali: fid-9 u 12 ta' Awissu, 1922.[40] Imma I-pastorali ta' De Piro li, min]abba fiha baqa' mag]ruf u ma]bub, ma kenitx din.

Mit-13 ta' Lulju sa \mien il-festa ta' Santa Marija tas-sena 1922, kul]add kien ifittex lil Mons. De Piro f'dak li soltu jfittxu g]alih lill-Kappillan. Dun {wann Vella kien qisu l-Vi`i tieg]u. Kul]add kellu rispett kbir lejhom. Imma dawk tal-partit tal-Madonna tal-Warda kienu g]adhom inkwitati ]afna g]aliex huma kienu g]adhom im]arrkin biex jitilg]u l-qorti talli kienu hebbu g]al Dun Nikol Aquilina. X'u]ud kienu [ew arrestati u, g]alkemm telquhom, ma kienet tweg]det l-ebda ma]fra.[41] ll-ka\ ma kellux jintesa malajr. Fix-xhur ta' wara wkoll, fil-biza' li kellhom li dak Dun Nikol Aquilina sata' jar[a' jinbag]at fir-ra]al, in-nies tal-Gudja re[g]u fakkru lill-Ar`isqof li ma reduhx. L-aktar li kienu rrabjati kien g]aliex dehrilhom li ma kellux g]alfejn i[ibilhom il-puli\ija. F'ittra anonima, ftit i\jed tard, huma kitbu hekk lill-Ar`isqof: "Dun Nikol [ibilna l-pulizija. A]na ma nib\g]ux mill-pulizija. Jekk irridu, nafu kif nag]mlu u x'nag]mlu".[42] Imma dik kienet il-fehma ta' wie]ed li naqas ]afna mir-rispett bi kliemu u qal dak li ]ass biex ji\voga dak li kellu f'qalbu. Hu qal dawk il-kelmiet g]ax ma kellux il-kura[[ li juri min kien. Ismu baqa' mo]bi.

ll-fatti kienu differenti g]al kollox. ll-familji tan-nies li kienu qalg]u xi `itazzjoni kienu inkwitati ]afna. Mons. De Piro malajr inteba] b'dak in-nuqqas ta' pa`i. Fl-ewwel [ranet tieg]u fil-Gudja, ji[ifieri minnufih wara t-13 ta' Lulju, bl-appo[[ ta' I-Ar`isqof Caruana, Mons. De Piro ried jara kif ig]in lil dawk il-familji mnikktin. Hu tkellem ma' I-Awtoritajiet tal-Gvern, u rnexxielu jipperswadihom biex ja]fru lil kul]add. G]alhekk, hu laqqa' n-nies, u kkwieta l-familji billi wasslilhom li ]add ma kien se jittalla' l-qorti.[43] Kollox juri wkoll li, fit-tjubija tieg]u, Mons. De Piro ppre\enta I-ka\ b]allikieku I-opra prin`ipali g]al dik il-ma]fra [iet bil-]idma ta' I-Areisqof Caruana. F'dik il-qag]da diffi`li, kien hemm b\onn li I-poplu jar[a' jin[ibed lejn I-Ar`isqof li, b]ala rag]aj tad-Djo`esi, kien hemm min sa]ansitra talab ]aqq u vendetta minnu wkoll.[44]

Madankollu, it-tilwim bejn i\-\ew[ partiti ma ttaffiex wisq. Dawk tal-Partit ta`-~intura kellhom fosthom x'u]ud li ma ]adux gost bil-ma]fra li nqalg]et. Huma bdew ixerrduha li ma kienx minnu li ]add ma kien se jittalla' l-qorti. Beda jing]ad li dak kien intqal biex il-poplu jikkalma; imma I-[ustizzja, xorta wa]da, ma kienet se ta]firha lil ]add. F'dak i\-\mien, Dun {wann Vella kien qed jit]allat man-nies biex jisma' x'ig]idu. Kien hemm ukoll xi theddid li jqieg]du xi bombi biex nies ta' partit itajru xi affarijiet tal-partit I-ie]or. L-istess Dun {wann g]arraf b'kollox lil Mons. De Piro. G]alhekk, il-Monsinjur sejja] minnufih li\-\ew[ presidenti tal-partiti, u kellimhom b'mod `ar. Mons. De Piro ma kien jis]on qatt; imma wi``u mhux darba u tnejn li ]a I-bixra ta' wie]ed serju ]afna meta kien de`i\ li jfiehem lil x'u]ud li ma jridhomx joqog]du jilag]bu bi kliemu. Din kienet wa]da mill-okka\jonijiet meta hu tkellem b'serjeta' u b'ton ta' `anfira wkoll. B'mod de`i\, hu qalilhom hekk: "Jiena dejjem g]edt il-verita'. La darba g]edtilkom li m'hemmx qorti, ifisser li m'hemmx". Huma baxxew rashom u emmnu fi kliemu.[45]

Jidher ukoll li kien f'dik I-okka\joni meta De Piro fisser lil dawk il-persuni I-b\onn li tinkiteb ittra lill-Ar`isqof Caruana ]alli b'mod uffi`jali, f'isem in-nies tal-Gudja, huma jroddu ]ajr ta' kulma kien sar mag]hom, juru ndiema milli kienu g]amlu, u jweg]du wkoll li dawk l-i\balji ma jer[g]ux isiru.

Fil-fatt, I-ittra lill-Ar`isqof inkitbet fid-19 ta' Lulju, 1922: f'eg]luq l-ewwel [img]a ta' Mons. De Piro fil-Gudja. ll-kittieb ta' I-ittra kien {u\eppi Cutajar, li kien joqg]od f'n. 18 Triq Santa Marija; imma mieg]u ffirmaw ukoll {u\eppi Spiteri u An[lu Pa`e. G]alkemm I-ittra nkitbet f'isem in-nies kollha tal-Gudja, huma riedu li, fuq kollox, tkun f'isem dawk li kienu [ew im]arrkin mill-pulizija. Huma ammettew li dik il-festa tal-Madonna tal-Warda ta' ftit i\jed minn xahrejn qabel, kienet l-okka\joni ta' tant dispja`iri. Imma, waqt li wrew indiema g]al dak li kien gara, huma fissru kemm kellhom g]ax jafuhulu talli I-kaw\a kontra tag]hom kienet [iet sospi\a. B'hekk in-niket tar-ra]al ma kibirx. Huma weg]du wkoll li jag]mlu ]ilithom biex 'il quddiem jevitaw tant fanati\mu u jikkonvin`u wkoll o]rajn biex ma jaqg]ux fih.[46]

Dak i\-\mien qasir ta' appostolat fil-Gudja g]andu xi [rajjiet marbutin mieg]u. Meta r-ra]al kien qieg]ed jikkwieta u n-nies kienu qed jammiraw il-]idma ta' Mons. De Piro, wasal f'widnejn Marija Vella, omm Dun {wann, li binha kien qieg]ed f'post ta' nkwiet kbir. B]al kull omm o]ra, hi mliet rasha u, minn Bormla, telg]et il-Gudja biex tkellem lil Mons. De Piro. Hi lmentat mieg]u u qaltlu: "Kif [ejtu hawn f'dan I-inkwiet?" "Di[a' sparawlna", we[ibha I-Monsinjur bi tbissima. Hi n]asdet u dlonk staqsietu: "Sparawlkom? Jaqaw"? Hu mbag]ad qalilha: "Sparawlna fil-festa bil-bombi". Fil-fatt, in-nies tal-Gudja baqg]u jin[ibdu lejh dejjem i\jed, u malajr saru j]obbuh.[47]

Darba fost I-o]rajn, wie]ed tallab mar jitlob il-karita' fid-dar tal-Kappillan, fejn kien qieg]ed Mons. De Piro. Feta]lu Fra {u\epp Caruana; imma dan, billi ma kellu xejn f'idejh biex jag]tih xi]a[a, bag]tu billi qallu: "Alla jg]inek"! ll-Monsinjur, li kien fuq [ewwa, semg]u lil Fra {u\epp; g]alhekk, sejja]lu minnufih, u qallu: "X'i[ifieri tg]idlu: 'Alla jg]inek'? Mur g]ajjatlu g]aliex, b]alissa, fina jara l-Kappillan; hu [ie g]and missieru; u g]alhekk irridu ng]inuh". lt-tallab issejja] malajr, u tawh xi]a[a tal-karita'.[48]

 

De Piro flimkien mal-Kappillan il-[did

Fit-tielet [img]a ta' Mons. De Piro b]ala Delegat ta' l-Ar`isqof fil-Gudja, I-Awtoritajiet tal-Knisja tefg]u g]ajnejhom fuq il-persuna li setg]et tg]in f'soluzzjoni definittiva g]al dik il-problema. L-g]a\la waqg]et fuq qassis minn }al G]axaq. Dan kien Dun Nikol Abdilla. Mons. Vassallo, is-Segretarju Djo`esan, kitiblu fid-29 ta' Lulju, 1922, biex ig]arrfu bil-g]a\la tieg]u.[49]

Madankollu, Dun Nikol Abdilla ma ]ax il-parro``a tal-Gudja f'idejh qabel ma ]alla \-\mien ig]addi. Kien wasal i\-\mien I-i\jed diffi`li fil-]ajja ta' Kappillan. Dan hu \mien it-t]ejjija tal-festa titulari. ll-festa ta' Marija Assunta, il-Patruna tar-ra]al tal-Gudja, kienet qed toqrob. I\-\ew[ partiti, Tal-Warda u ta`-~intura, jag]tu s-sehem tag]hom g]al dik il-festa titulari. G]alhekk, ma kienx jaqbel li jidher kappillan [did li, billi ma jkunx jaf I-affarijiet, sata' jid]ol f'xi basla li ma jse]]lux jo]ro[ minnha. G]al dik is-sena, Mons. De Piro ]a f'idejh it-t]ejjija g]a`-`elebrazzjoni tal-festa titulari. Dan kien xog]ol [did g]al Mons. De Piro. I\-\ew[ membri tas-So`jeta' ta' San Pawl, Dun {wann Vella u Fra {u\epp Caruana, tawh g]ajnuna kbira. lt-tlieta li huma ]abbtu bieb bieb biex ji[bru g]al dik il-festa. Kienu jo]or[u wkoll bil-karrettun, u kienu jag]tuhom b'[enero\ita', mhux biss offerti ta' flus, imma wkoll qam] u affarijiet o]rajn.[50]

G]all-festa ta' Santa Marija ta' dik is-sena, Mons. De Piro stieden lill-Ar`isqof Caruana. F'dik is-sitwazzjoni li, bil-mod il-mod, bdiet taqleb g]all-a]jar, I-Ar`isqof ma satax ma jmurx. Hu kellimhom b'enfasi qawwija dwar il-b\onn tal-g]aqda ta' bejniethom, u spi``a bil-kelmiet: "Irrid narakom ulied tassew ta' Santa Marija" .[51] Rajna li proprju nhar Santa Marija tas-sena 1922 [ie amministrat is-sagrament tal-Mag]mudija. Dun {wann Vella, iddelegat minn Mons. De Piro, g]ammed lil {u\eppa Dalli.[52]

Wara I-festa ta' Santa Marija, Mons. De Piro u \-\ew[ membri tas-So`jeta' ta' San Pawl setg]u j]allu r-ra]al tal-Gudja. Dun Nikol Abdilla, di[a' kellu n-nomina uffi`jali; hu kien a``etta, u di[a' kien qieg]ed il-Gudja. Minkejja dan, ismu qatt ma jidher fi \mien Mons. De Piro.[53] lsem Dun NikoI jidher g]all-ewwel darba meta, fl-20 ta' Awissu, 1922, g]aqqad fi\-\wie[ l-ewwel koppja ta' \mienu.[54] L-g]ada stess, ismu ra[a' deher meta g]ammed l-ewwel tarbija.[55] Abdilla ma ni\\ilx fir-re[istru li hu I-Kappillan tal-Gudja, imma kiteb li hu kien [ie mag]\ul b]ala kappillan. ll-fra\i "Kappillan Elett" qieg]da biex turi li hu kien bin-nomina uffi`jali imma ming]ajr pussess.

Mons. De Piro telaq mill-Gudja qabel l-20 ta' Awissu. Imma l-qag]da ma kenitx ikkwitat g]al kollox. Kien hemm min kien g]adu qed jib\a' li l-g]a\la finali kienet sejra taqa' fuq Dun Nikol Aquilina. B'ittra anonima, iffirmata "Gudja", u mibg]uta lill-Ar`isqof lejn I-a]]ar ta' Awissu, 1922, intalab li Dun Nikol jitwarrab g]al kollox minn dak ir-ra]al. Billi nzerta li I-kappillan elett kien hu wkoll jismu Dun Nikol, din I-ittra to]loq `erta ambigwita', u tista' tag]tina x'na]sbu li I-kittieb g]andu mnejn qed ig]id g]alih. Imma ma jidhirx li hu hekk g]ax jissemma l-ka\ li hu kien [abilhom il-pulizija. Meta n-nomina tal-kappillan kienet g]adha ma t]abbritx fil-pubbliku, din il-kitba ssemmi kemm ir-ra]al tal-Gudja kien abbandunat. Nies morda kienu qed joqorbu lejn I-a]]ar ta' ]ajjithom, u ma kellhomx min jie]u ]siebhom u jassistihom. Jissemmew ukoll it-trabi li kienu waslu biex jitwieldu. Din I-ittra waslet f'idejn I-Ar`isqof il-{img]a, 1 ta' Settembru.[56] Minkejja dan, Dun Nikol Abdilla, g]alkemm bla pussess, di[a' kien qed jitqies b]ala I-Kappillan. Kien hemm b\onn li jo]or[u xi direttivi dwar ir-ra]al tal-Gudja. G]alhekk, l-lsqof Anglu Portelli, fil-25 ta' Awissu, 1922, kiteb ittra, u din [iet indirizzata lill-"Kappillan" tal-parro``a.[57]

Kien g]adu qed jin]ass il-bi\a' li I-parrokat ta' Abdilla jkollu bidu ]a\in. Meta I-]atra tieg]u kienet g]adha ma saritx pubblika, wie]ed li ma weriex I-isem tieg]u, imma ffirma E.B., kiteb ittra iebsa lill-Ar`isqof Caruana. Hi [[ib id-data ta' l-1 ta' Settembru, 1922. Hu ddikjara wkoll li l-kontenut tag]ha nqara quddiem bosta nies. Hu kiteb hekk: "Din l-ittra li nispera tkun l-a]]ar inqrat quddiem [emg]a nies hawn ir-ra]al, li lkoll riedu ji[u jippre\entawhielek; imma jiena pperswadejthom li g]andha tag]mel il-[id".

Wara li De Piro kien telaq mill-Gudja u Dun Nikol Abdilla kien beda jmiss b'idejh il-problemi gravi tar-ra]al, in-nies tal-Gudja riedu jer[g]u jfakkru I-img]oddi. Hi ittra li turi l-qag]da kerha ta' ra]al abbandunat u mitluq g]al ri]u! lr-ra]al kien g]addej minn \mien meta ma kienx jiftakar tant skandli daqs kemm kienu raw f'dawk I-a]]ar erbatax-il sena! L-ittra fiha ]afna dettalji partikulari u ismijiet ta' persuni biex il-kittieb isa]]a] dak li jg]id. L-g]an ewlieni ta' l-ittra kien li I-Ar`isqof jer[a' jibg]atilhom lil Dun {u\epp Spiteri b]ala Kappillan tag]hom g]aliex huma kienu saru j]obbuh, u kien mimli ]e[[a u d]uli ma' kul]add.[58]

 

Ix-xewqa tal-Pa`i tin]ass i\jed

Aktarx li Dun Nikol Abdilla qatt ma kien jaf x'kien qed jinkiteb lill-Ar`isqof. Ma jidher li ttie]det l-ebda de`i\joni li tbiddel l-g]a\la tad-29 ta' Lulju, 1922. ll-proposta li jibg]atulhom il-kappillan li kellhom sas-sena ta' qabel lanqas ma kien il-ka\ li ti[i kkunsidrata.

Madankollu, dawk I-ittri wrew li kien jaqbel li I-bidu uffi`jali ta' Dun Nikol Abdilla jer[a' jittawwal xi ftit. Kienet ]ar[et de`i\joni mill-Kurja ta' I-Ar`isqof dwar l-ewwel festa tal-Madonna tar-Ru\arju, li kienet sejra ti[i ``elebrata fil-Gudja. ld-dispo\izzjoni ]ar[et bid-data tal-25 ta' Awissu; imma kienet dwar il-festa li f'dik is-sena kienet ta]bat il-}add, 1 ta' Ottubru. L-ittri anonimi kienu g]adhom ma nkitbux. Imma I-kitba tag]hom [iebet mag]ha li I-Awtoritajiet tal-Knisja kienu b'g]ajnejhom miftu]in fuq il-kappillan elett biex jaraw x'su``ess kien se jkollu.

L-Isqof An[lu Portelli kien bag]at ittra lill-Kappillan elett Dun Nikol Abdilla, u ordnalu li I-festa li kien imiss tal-Madonna tar-Ru\arju ssir b'mod devozzjonali biss. ll-partit ta' I-lstilla ma kellux i\ejjen it-toroq. Baned ma kellhomx idoqqu. Fil-knisja, l-armar kellu jkun dak ta' kuljum. Kollox kellu jsir ta]t id-direzzjoni tal-Kappillan. Fil-pur`issjoni, ma kellhomx jie]du sehem ]lief il-Fratelli tal-Fratellanza tar-Ru\arju. Tul il-pur`issjoni kollha kemm hi, kellu ji[i re`itat ir-Ru\arju. G]alhekk, id-daqq tal-banda ma kellux isir lanqas waqt il-pur`issjoni. L-istatwa kellha timxi fl-a]]arnett tal-pur`issjoni, u, warajha, jimxu l-ewwel I-ir[iel, u mbag]ad in-nisa jg]idu r-ru\arju.[59]

F'dawk i`-`irkustanzi diffi`li, dan kien att ie]or ta' riparazzjoni u ta' prova g]an-nies tal-Gudja biex juru kif kienu se jilqg]u de`i\joni min-na]a ta' I-awtoritajiet tal-Knisja.

Problemi gravi, g]allanqas dik id-darba, ma nqalg]ux. Dun Nikol Abdilla qag]ad g]ad-dispo\izzjonijiet li sarulu, u reba] il-prova ta' dak l-ewwel xahar u nofs tieg]u fil-Gudja. G]alhekk, fl-4 ta' Ottubru, 1922, intbag]at id-digriet tan-nomina lil dan il-Kappillan li kellu jag]mel ]iltu biex i[ib il-pa`i bejn i\-\ew[ partiti.[60]

Kif kien mistenni minn kul]add, I-Ar`isqof Dom Mawru Caruana ddelega lil Mons. De Piro biex jag]ti I-pussess lil Dun Nikol Abdilla. ll-funzjoni solenni tal-pussess saret il-}add, 8 ta' Ottubru, 1922.[61]

B'dan il-mod, Mons. De Piro, li kien l-ewwel wie]ed li da]al biex isolvi I-problema gravi tal-Gudja, re[a' deher meta l-pa`i kienet se]]et. In-nies tal-Gudja wkoll in[ibdu lejh, u xtaquh jibqa' mag]hom. Imma kul]add kien jaf li dak ma kienx possibbli g]aliex id-dmirijiet tieg]u kienu qed isej]ulu band'o]ra. B]alma kien gara f'postijiet o]rajn, fil-Gudja wkoll in-nies intlaqtu mis-serjeta', ]lewwa, u qdusija tieg]u. lt-tifkira ta' Mons. De Piro baqg]et ]ajja f'dawk li kienu mda]]lin sewwa fil-problemi ta' dik il-qag]da tassew diffi`li. In-nies tal-Gudja fer]u meta I-kappillan tag]hom, Dun Nikol Abdilla, is-sena ta' wara, fl-1923, stieden lil Mons. De Piro biex jinse[ il-pani[ierku ta' I-Assunta.[62] Nafu li Mons. De Piro kellu devozzjoni spe`jali lejn Marija Assunta. Lil Marija Assunta, Mons. De Piro kien ]atarha b]ala I-patruna tas-So`jeta' ta' San Pawl, li hu kien waqqaf ftit snin qabel. Meta nkiteb dwar Marija ta]t it-titlu ta' I-Assunta, fost l-o]rajn, insibu hekk: "A]na wkoll illi, sa mill-bidu ta' l-lstitut, ]assejna l-g]ajnuna ta' Marija, ]tarnieha b]ala l-Patruna tag]na l-aktar g]a\i\a".[63]

L-im]abba kbira tieg]u lejn I-Assunta, jew, kif insej]ulha a]na I-Maltin, lejn Santa Marija, kienet ra[uni o]ra li I Mons. De Piro ma tnessiehx ir-ra]al `kejken tal-Gudja, fejn ]adem biex i[ib il-pa`i. Meta, nhar I-Assunta tas-sena 1923, Mons. De Piro mar il-Gudja g]all-pani[ierku ta' Santa Marija, dak in-nhar, hu kien liebes bi-ilbies ]amrani u jlellex ta' Monsinjur, kif huma stennew ming]andu, u kif kien xieraq g]as-solennita' ta' I-okka\joni. Fi\-\mien li hu kien g]adda man-nies tal-Gudja, bejn Lulju u Awissu 1922, Mons. De Piro ma kienx jidher liebes jekk mhux bis-suttana ta' qassis sempli`i.[64]

 

 


 

[1] A.A.M., Kan`., V, Gudja, ff.180, 275-280.

[2] L.C., Suppliche, 1922, II, n.164. F'dak i\-\mien hu kien spi``a minn kappillan.

[3] L.C., Kan`., V, Gudja, 1922, f.104r-v. Hu kien la]aq fid-9 ta' Jannar, 1917.

[4] A.P.G., Bapt., VII (1912-1940), f.78.

[5] L.C., Mort., VII (1913-1934), f.60.

[6] L.C., Matr., VI (1892-1931), f.208.

[7] Dan jidher minn ittra tieg]u nnifsu: A.A.M., Corr., Caruana, 1922, n.50, Dun P. Farru[ia - Mons. E. Vassallo, 27/4/1922.

[8] L.C., Kan`., V, Gudja, 1922, f.104r.

[9] L.C., Corr., Caruana, 1922, n.50, Vassallo - Farru[ia, 24/4/1922.

[10] Ibid., Farru[ia - Vassallo, 27/4/ 1922.

[11] A.A.M., Atti ~ivili, 1922-23, n.113, f.207. Ara wkoll: Antonio Saliba, "II-Kanonku Dun Pietru Farru[ia: Prokuratur }abrieki tal-Knisja Parrokkjali tal-Gudja" Le]en il-Parro``a tal-Gudja, Ediz. Spe`jali 1983, bla numerazzjoni.

[12] A.A.M., Corr., Caruana, 1922, f.50A, Aquilina - Portelli, 5/5/1922.

[13] Dun Nikol Aquilina, fid-9/ 11/ 1928, la]aq kappillan }al G]axaq (A.A.M., Kan`., V, G]axaq, ff.262-269), u, minn hemm, fit-28/8/ 1935, g]adda g]al kappillan }al Tarxien (L.C., XVII, Tarxien, ff.263, 273-279), u mbag]ad intbag]at kappillan is-Si[[iewi mis-sena 1952 sal-1957 (L.C., XV, Si[[iewi ff.251-257).

[14] L.C., Corr., Caruana 1922 Aquilina -Caruana 15/5/1922.

[15] L.C., Kan`., V, Gudja, 1922, 104 r-v.

[16] A.P.G., Documenti, Abdilla - Caruana, 22/5/1922.

[17] Ibid., Raccomandazione di Aquilina.

[18] Mastru Dalli, kif kien jissejjah, kien ukoll il-bennej tal-fa``ata tal-Knisja Parrokkjali tal-Gudja, kif inhi llum. Dan hu tag]rif li n[abar minn nies li joqog]du I-Gudja.

[19] A.P.G., Mort., VII, f.62. Fil-fatt, f'dan il-ka\, fir-re[istru ma hemmx ismu; imma ting]araf li hi I-kitba tieg]u. L-a]]ar li jidher ismu hu amministrazzjoni tal-Mag]mudija tas-6/6/1922; L.C., Bapt., VII, f.83.

[20] Xi]a[a minn dan tidher f’ittra anonima, iffirmata “Gudja”: A.A.M., Corr., Caruana, 1922, n.50C. Wasal ukoll xi tag]rif orali.

[21] A.P.G., Bapt., f.84.

[22] L.C., Matr., VI, f.210.

[23] Wasal minn tag]rif orali.

[24] A.P.G., Mort., VII, ff.62-63.

[25] Mons. De Piro kien [ie nominat b]ala Delegat ta' I-Ar`isqof proprju l-[urnata ta' qabel; imma hu kien g]adu ma marx il-Gudja. Ara A.A.M., Atti ~ivili, 1922-23, n.87. f.162r.

[26] L.C., Corr., Caruana, 1922, n.50B, Bu[elli - Caruana, 17/6/ 1922.

[27] Ibid., Caruana - Bu[elli, 19/6/1922.

[28] L.C., Atti ~ivili. 1922-23, n.87 f.162r.

[29] A.P.G., Mort., VII, f.63. G]alhekk, ma hux e\att dak li jg]id Dun {wann Vella, meta kiteb li De Piro wasal il-Gudja matul il-[img]a ta' qabel il-festa tal-Qalb ta' {esu’. {ralu li hu ]allat il-pur`issjoni ta' riparazzjoni bis-Sagrament, ma' dik li soltu ssir nhar il-Qalb ta' {esu’. A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Dun {w. Vella, f.79r.

[30] lt-tag]rif ta' dan ittie]ed mill-kelmiet ta' Dun {wann; imma sar xi tibdil f'dak li ma twassalx b'mod e\att: A.M.S.S.P., Intervisli De Piro, Vella, ff.47, 49,78.

[31] A. Ferres, Descrizione Storica delle Chiese di Malta e Gozo, 1866, p.354.

[32] Ara A.M.S.S.P., Inlervisti De Piro, Vella, ff.48, 49, 78-79. ll-kumment hu wkoll ibba\at fuq ittra ta' I-Ar`ipriet Dun Pawl Mallia: A.A.M., Corr., Caruana, 1922, n.77. Dun Pawl Mallia - Ar`. M. Caruana. 14/7/ 1922. Dak Dun Pawl Mallia dam Ar`ipriet il-Mosta sas-sena 1930, meta mbag]ad la]aq Monsinjur tal-Katidral: A.A.M., Kan`.,X, Mosta.f.37. ln\idu wkoll li dawn id-dettalji juru li I-parro``a tal-Gudja damet mag]luqa mil-12 ta' {unju sat-12 ta' Lulju, 1922.

[33] A.A.M. Corr., Caruana, 1922. n.77B.

[34] Ibid.

[35] Ibid. It-test bibliku hu {w., 17,11

[36] Ibid., n.77C.

[37] Ibid.

[38] A.P.G., Matr., VI, f.210.

[39] L.C., Bapt., VII. ff.84-85.

[40] L.C., Mort.. VII, ff.63-64.

[41] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Vella, ff.48-49, 80.

[42] A.A.M., Corr., Caruana, 1922, n.50C. iffirmata "Gudja".

[43] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Vella, ff.4849.

[44] Ara A.A.M., Corr., Caruana, 1922, nn.50C, 60.

[45] A.M.S.S.P. Intervisti De Piro, Vella, ff. 48-49.

[46] A.A.M., Corr., Caruana, 1922, n.60, {. Cutajar, {. Spiteri, A. Pa`e - Caruana, 19/7/1922.

[47] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Vella, f.2.

[48] lbid., f.49.

[49] Abdilla [ie mag]\ul wara li e\aminawh dwar il-]ila tieg]u: A.A.M., Atti ~ivili, 1922-23, n.63, 29/7/1922. Hu [ie nfurmat dak in-nhar stess: L.C., Corr., Caruana, 1922. n.50C, Em. Vassallo - Abdilla, 29/7/ 1922.

[50] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Vella, f.82.

[51] Ibid.

[52] A.P.G., Bapt., VII, f.85.

[53] Fir-re[istru tal-Mag]mudijiet tal-Gudja, qabel ir-re[istrazzjoni tal-Mag]mudija tat-23/7/1922, li saret minn Mons. De Piro, insibu dawn il-kelmiet: "Parochus Nicolaus Abdilla". Dan juri li r-re[istrazzjonijiet tal-Mag]mudijiet ta' \mien De Piro huma tul il-parrokat ta' Abdilla. Minkejja dan, Abdilla, qabel id-29/7/ 1922, ma kellu l-ebda jedd li jsejja] lilu nnifsu "Kappillan".

[54] A.P.G., Matr., VI, f.211. Fir-re[istru tal-mejtin, Dun Nikol Abdilla ju\a terminolo[ija i\jed e\atta. Qabel ma jni\\el dwar il-funeral tat-22/ 9/ 1922, hu kiteb: Amministrazione Sa`. Nicola Abdilla: L.C., Mort., VII, f.64.

F’kull re[istru, hu beda jni\\el sempli`ement "Parochus" wara li ]a I-pussess tal-parro``a.

[55] L.C., Bapt., VII, f.85.

[56] A.A.M., Corr., Caruana, 1922, n.50C.

[57] L.C., lbid., n.50D, E.B. - Ar`. Caruana, 1/9/1922.

[58] Ibid.

[59] A.A.M., Atti ~ivili, 1922-23, n.4, f.139r-v.

[60] L.C., Kan`., V, Gudja, 1922 n.104r-v, 111r-v.

[61] lbid., f.113r.

[62] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, {. Vella, f.104r.

[63] "L'Assunzioni ta' Marija", San Paul: Almanak, 193.1. p.20.

[64] A.M.S.S.P.. Intervisti D` Piro. Vella. ff.l-2.