Volum 2

Kapitlu 7

PATRIJOTTI|MU SIN~IER U {ENWIN

 

1919: ls-Sej]a g]all-Assemblea Nazzjonali

Meta ssemmiet il-]idma ta' Mons. De Piro b]ala Rettur tas-Seminarju Ma[[uri ta' Malta, wie]ed mis-seminaristi ta' \mienu fisser li r-Rettur kien qed ikun nieqes ta' sikwit mis-Seminarju min]abba l-laqg]at ta' I-Assemblea Nazzjonali.[1]

Fil-fatt, it-Tabib Filippo Sceberras, fit-23 ta' Novembru, 1918, ]a f'idejh I-organi\\azjoni biex artna jkollha Kostituzzjoni [dida. ll-]sieb kien li ma jsirx xog]ol f'isem xi partit pulitku, imma f'isem kull bniedem li j]oss ibaqbaq fih demm malti. Dak l-appell ta' Sceberras kien stedina lil kull asso`jazzjoni ta' Malta u G]awdex biex jibag]tu Delegati. L-invit sar lill-kleru, nobbli, professjonisti, kummer`janti, ]addiema, [urnalisti, g]aqdiet, skejjel, baned, u atturi tat-tijatru. Fost l-erba' monsinjuri li rrappre\entaw 'il-Kapitlu tal-Katidral ta' Malta, fl-ewwel post hemm I-isem ta' Mons. {u\eppi De Piro.[2] }uh,il-baruni lgino De Piro, kien wie]ed mir-rappre\entanti tan-nobbli.[3]

ld-Delegati tal-g]aqdiet wasslu g]an-numru kbir ta' 270 ru]. Fit-12 ta' Di`embru, 1918, Sceberras talab lill-Kumitat ta`-~irklu "La Giovine Malta" (li tieg]u I-Avukat Nerik Mizzi kien il-president) ]alli jag]tuh I-g]ajnuna tag]hom billi jippermettu li tintu\a s-sala I-kbira ta`-`irklu fil-belt Valletta.[4]

Dawk id-Delegati kollha mi[burin flimkien kienu sejrin isej]u lilhom infushom bi-isem ta' Assemblea Nazzjonali. lt-twelid ta' I-Assemblea tqies li kien fil-25 ta' Frar, 1919: g]aliex dak in-nhar saret l-ewwel seduta. ll-proposta ta' Sceberras g]al Kostituzzjoni [dida mag]rufa mill-ingilterra [iet imwarrba biex titfittex xi]a[a a]jar. Wara mozzjoni tal-grupp ta' Mons. Injazju Panzavecchia, I-Assemblea bdiet ta]dem biex Malta jkollha awtonomija i\jed fil-problemi lokali.[5]

L-ewwel trattattivi bejn Malta u l-lngilterra wrew li l-Ingli\i kienu b'nofs ]ajra. Lill-Maltin tfissrilhom li Gvernatur [did g]al Malta g]ad jara x'jista' jsir. Imma dan ma sewiex ]lief biex qajjem e``itament u suspetti fost il-Maltin.[6]

L-Assemblea Nazzjonali g]amlet it-tieni seduta tag]ha fil-[urnata storika tas-7 ta' {unju, 1919. Din ukoll kienet fi`-~irklu La Giovine Malta, ls-sede ta' dan i`-`irklu kienet fi Triq Santa Lu`ija, kantuniera ma' Strada Rjali (Triq ir-Repubblika ta' llum). Kienet t]abbret is-sensja ta' ]afna ]addiema tat-tarzna. Folol kbar ta' nies kienu qed ji[[errew mal-Belt bla sabar. lt-toroq, u spe`jalment I-in]awi ta' dak i`-`irklu, kienu ma]nuqin bin-nies. Kien hemm ]afna bi\a' li I-i`ken xrara setg]et tqajjem inkwiet kbir.[7]

L-inkwiet qam tassew. Nafu li tkissru ]wienet, intefg]u bosta affarijiet minn gallariji u twieqi, bnadar Ingli\i tni\\lu minfejn kienu u [ew mog]tijin in-nar, u saru bosta ]sarat fl-istamperija tal-Malta Chronicle u fi klabb ta' l-Ingli\i. ll-pulizija maltin \ammew lura milli jikkontrollaw il-poplu mitluf f'dag]dieg]a. G]alhekk, issej]u s-suldati Ingli\i biex ira\\nu I-folla. ll-Maltin ma kenux armati jekk mhux b'xi bastun jew b'xi [ebel. Imma l-Ingli\i, minflok ma sparaw fl-ajru, g]a\lu li jisparaw fuq in-nies. lr-ri\ultat kien li, ]tija ta' dak li [ara dak in-nhar u fil-[ranet ta' wara, il-Maltin li mietu kienu erbg]a, u tnejn o]ra kellhom imutu min]abba I-[rie]i li sofrew. Bosta kienu I-Maltin li sfaw ukoll midrubin. Mis-suldati Ingli\i, wie]ed qala' ]afna daqqiet ta' ponn, u billi kien marid, miet xahar u nofs wara.[8]

Waqt id-diskussjonijiet ta' l-Assemblea, huma ma nteb]ux li l-qag]da kienet di[a' daqshekk gravi. Imma, sa minn \mien qabel, huma kienu jafu tajjeb li I-Maltin kellhom jidde`iedu li ma setg]ux ma jqumux fuq ri[lejhom. Fil-laqg]a tas-7 ta' {unju, [ie osservat li t-twe[iba li kienet intbag]tet mill-Gvern Ingli\, "waqt li tidher li t]alli triq miftu]a biex id-drittijiet tag]na ji[u kkonsidrati mill-[did, ma tistax tissodisfa, kif fil-fatt ma tissodisfax l-aspirazzjonijiet nazzjonali le[ittmi tal-poplu malti mfissrin fir-ri\oluzzjoni ta' l-Assemblea". In-Nutar Salvatore Borg Olivier ippropona li t-talbiet tal-25 ta' Frar ji[u konfermati, u [ie propost li minn fost il-membri pre\enti ting]a\el deputazzjoni biex tifforma skema ta' Kostituzzjoni.[9]

{ie de`i\ li jing]a\el rappre\entant g]al kull sezzjoni importanti, biex jiffurmaw Kummissjoni ~entrali. Il-membri li ntag]\lu kienu 15 biss. Din id-darba wkoll, Mons. {u\eppi De Piro Navarra, b]ala Dekan, kien id-Delegat tal-Kapitlu tal-Katidral ta' Malta. Fil-prattika, hu kien ir-rappre\entant tal-Kleru kollu ta' Malta. Minbarra minnu, ma kienx hemm ]lief qassis ie]or. Dan kien Mons. Panzavecchia; imma hu kien Delegat tal-Kumitat Patrijottiku.[10]

Dak in-nhar, is-Sibt, 7 ta' {unju, 1919, il-laqg]a ta' l-Assemblea kienet bdiet fl-4 ta' wara nofs in-nhar, u baqg]et sejra g]al tliet sig]at s]a]. ll-Maltin kienu jafu li I-membri ta' dik l-Assemblea Nazzjonali kienu qed jaqb\u g]ad-drittijiet tal-poplu. Kul]add kien lest biex jappoggja d-de`i\joni tal-membri. Imma, malli I-Assemblea waslet g]ad-de`i\joni li tifforma skema ta' Kostituzzjoni, il-laqg]a kellha tispi``a ]esrem. F'daqqa wa]da, [emg]a kbira ta' nies da]let fuqhom mit-toroq, u telIg]u mag]hom wie]ed midrub mill-Ingli\i. Sa dak il-waqt, il-persuni mlaqqg]in kienu g]adhom ma jafux tajjeb kemm kienu gravi l-konsegwenzi ta' I-irvell tal-Maltin. Imma dak il-ftit li raw b'g]ajnejhom ]e[[i[hom biex jie]du malajr de`izjoni serja. Din kellha tkun de`i\joni storika, u saret storika i\jed g]aliex ittie]det f'[urnata li I-[rajjiet tag]ha baqg]u minquxin g]al dejjem fl-istorja ta' Malta.

Intervent qasir ta' Mons. De Piro juri li hu wkoll kien tal-fehma li I-Maltin jing]ataw dak li kienu qed jitolbu. De Piro ppropona lit-Tabib Sceberras, il-President ta' dik I-Assemblea, biex dan jag]mel tieg]u wa]da mill-proposti ta' I-Assemblea. Mons. De Piro kien qed jitkellem dwar il-proposta mfissra min-Nutar Salvatore Bor[ Olivier. Hi I-proposta li jibda x-xog]ol permezz ta' Kummissjoni fuq skema g]all-Kostituzzjoni I-[dida li kienet mixtieqa. lt-Tabib Filippo Sceberras qag]ad g]all-proposta ta' De Piro. Il-proposta ta' Bor[ Olivier li Sceberras ressaqha f'ismu [iet approvata unanimament.[11]

 

1919: ls-Sehem ta' De Piro fil-{rajja tas-Sette Giugno

L-im]abba sin`iera li Mons. De Piro kellu lejn kull Malti u x-xewqa li j[ib il-pa`i fejn jara I-firda huma r-ra[unijiet prin`ipali li min]abba fihom hu ]a sehem fil-[rajja tas-Sette Giugno li tant baqg]et mag]rufa fl-istorja. Waqt li o]rajn warrbu, Mons. De Piro, flimkien ma' ftit persuni ta' isem, ma bazax iqieg]ed fit-ti[rib I-istess ]ajja tieg]u. Imma din il-[rajja hi okka\joni o]ra li turi l-qdusija ta' Mons. De Piro. Fix-xhieda li ssejja] biex jag]ti, hu qatt ma kabbar is-sehem tieg]u, u tafa' I-mertu ewlieni fuq l-o]rajn li kellu mieg]u, waqt li nafu li dawn ma kienu jag]mlu xejn li kieku ma kellhomx mag]hom 'il Mons. De Piro. Inkiteb ]afna dwar din il-[rajja. X'u]ud ni\lu wkoll fil-fond billi qabdu f'idejhom il-[abriet tal-Kummissjoni ta' din I-inkjesta. L-isem ta' Mons. De Piro ssemma ta' sikwit; imma, g]all-kitba ta' din il-]ajja, kien me]tie[ li nisimg]u wkoll kulma qal hu nnifsu. Sejrin naraw il-[rajja ta' dan I-inkwiet kif dehret f'g]ajnejh. Imma, fejn hu ]eba I-[id li g]amel, in\idu stqarrijiet li saru minn xiehda o]rajn. Minbarra I-pubblikazzjonijiet u I-kitbiet uffi`jali, g]andna wkoll ftit tag]rif ie]or. Dan [ie minn fomm Wenzu Grixti, il-qaddej tal-familja De Piro, li da]al mal-Monsinjur fil-belt Valletta f'wa]da minn dawk il-[ranet stori`i. Imma, bi\-\mien, meta x-xhieda ta' Wenzu Grixti n[abret, hu ma kienx g]adu jiftakar sewwa I-fatti kif kienu. G]alhekk, imserr]in fuq il-kitbiet ta\-\mien, nistg]u naraw b'`ertezza li xi rakkonti ta' dan il-qaddej twajjeb ma [rawx skond kif wassalhom hu. Il-[abriet l-i\jed importanti dwar dan il-ka\ jinsabu fl-Arkivju tal-Palazz, fil-belt Valletta: fejn g]adna nistg]u naqraw kelma b'kelma l-istqarrijiet tal-persuni kollha li b'xi mod jew ie]or kienu mda]]lin f'dik il-[rajja.

lx-xiehda kellhom jitilg]u quddiem il-Kummissjoni ta' l-Inkjesta. Kienet inkjesta li ]adet it-tul ta' 27 sessjoni, bejn 18 ta' Awissu u 19 ta' Settembru, 1919. Mons. De Piro tala' darbtejn: fir-Raba' Sessjoni, li kienet fil-21 ta' Awissu, u fis-Sitt wa]da li kienet fis-26 ta' Awissu. Imma t-tieni darba li deher, Mons. De Piro ma kellu xejn x'i\id. Lilu qrawlu dak li kien qal l-ewwel darba, u kkonferma kollox. G]alhekk, fil-fatt, ix-xhieda tieg]u saret kollha f'sessjoni wa]da.[12]

Fir-Raba' Sessjoni tal-21 ta' Awissu, 1919, il-persuni li telg]u jixhdu kienu I-Kontin-Avukat A. Caruana Gatto, I-Onorevoli {u\eppi |ammit, Mons. {u\eppi De Piro D'Amico Navarra, u l-Onorevoli {u\eppi Vassallo.[13]

ll-President ta' dik is-sessjoni ta I-[urament lil Mons. De Piro, u beda billi qallu: "Int issemmejt minn ]afna xiehda. Tista', jekk jog][bok, tg]idilna x'rajt is-Sibt (7 ta' {unju) u I-}add (8 ta' {unju)?

De Piro beda b'dawn il-kelmiet: "Jiena kont pre\enti fis-seduta ta' l-Assemblea Nazzjonali, b]ala Delegat tal-Kapitlu. Wara li d-diskussjoni ]adet it-tul ta' sieg]a u nofs, xi]add da]al fis-sala ta`-~irklu 'Giovine Malta', fejn l-Assemblea kienet qed i\\omm is-seduti tag]ha. Dan li da]al, waqt li beda jurina maktur im`appas kollu demm, qalilna: 'Araw x'g]iamlulna. Intom g]andkom t]arsuna... Intom g]andkom t]arsuna."[14] Ni``araw dawn il-kelmiet billi ng]idu li, fil-fatt, f'dak il-]in fis-sala ta' La Giovine Malta da]al wie]ed midrub minn tir tas-suldati. ld-demm li jsemmi Mons. De Piro kien ta' dan i\-\ag]\ug], li kien jismu Pawlu |ammit. Hu nnifsu, waqt I-istess inkjesta, kellu jg]id fost l-o]rajn: "}aduni fLa Giovine Malta, fejn tawni I-kura".[15]

Mons. De Piro ssokta jg]id: "Wara li [ara dan, in\amm l-ordni mill-[did, u s-seduta [iet mag]luqa".[16] Il-kelmiet, li j\id imbag]ad Mons. De Piro wara dan, huma skond il-verita', imma fil-qasir ]afna biex ma jg]idx xi kelma kontra xi]add. Li kieku kellu jfisser il-fatti e\attament kif [raw, g]allanqas indirettament, hu kien ikun wera li kellu kura[[ aktar minn ]afna o]rajn li kienu pre\enti. ll-kelmiet ta' De Piro kienu dawn: "Immedjatament wara, jiena [ejt mistieden biex insie]eb xi membri o]rajn ta' l-Assemblea ]alli nippruvaw in[ibu l-pa`i fost il-poplu. Jiena a``ettajt I-istedina".[17] Imma ma na]sbux li kien hemm min [ietu xi g]ira g]al Mons. De Piro talli hu [ie mag]\ul b]ala medjatur. Dak kien mument ta' kri\i f'dik I-Assemblea. Nisimg]u kelmiet minn Rapport li [ie stampat f'Settembru, 1919, f'eg]luq din l-inkjesta: "Wara proposta mill-Kontin Caruana Gatto, xi membri offrew ru]hom li jmorru biex jikkalmaw il-folla. Huma g]amlu dan g]aliex ]assew li, sa `ertu pont, kienu responsabbli g]all-fatt li l-folol dak in-nhar in[abru l-belt Valletta. Bi ftit ta' difflkulta', [iet iffurmata delegazzjoni. ll-bi``a l-kbira tal-membri fittxew l-ewwel okka\joni biex iwarrbu minn dak i`-~irklu".[18] Dan ifisser li ]afna mill-membri ta' I-Assemblea, kif ji[ri tant drabi f'okka\jonijiet b]al dawn, meta raw I-inkwiet u t-tixrid ta' demm, sgi``aw biex dabbru rashom.

Mons. De Piro \ied ig]id: "A]na konna xi sitta jew sebg]a".[19] Fil-fatt, id-Delegazzjoni kienet iffurmata minn sitt persuni li kienu dawn: I-Avukat A. Caruana Gatto, Mons. De Piro, I-Avukat Serafin Vella, Dun Nerik Dandria, il-Kunsillier {. Vassallo, u Salvu |ammit }ammet.

De Piro beda r-rakkont ta' dak li sar mid-Delegazzjoni: "A]na tkixxifna bit-telefon dwar fejn stajna nsibu lis-Sur Robertson, it-Tenent-Gvernatur, u [ejna mg]arrfin li hu kien qieg]ed fl-uffi``ju tal-Kummissarju tal-Pulizija. G]alhekk, `empilna lill-A[ent-Kummissarju tal-Pulizija, u tlabna ming]andu biex jag]tina 'l xi]add li jkun jista' jakkumpanjana sa l-uffi``ju tal-pulizija. Imma ma deher l-ebda uffi`jal tal-pulizija".[20] Fil-fatt, huma riedu jaraw ukoll lill-Ma[[ur {enerali Hunter Blair, li kif qal hu nnifsu waqt I-inkjesta: "Jiena kont l-uffi`jal li kelli f'idejja l-amministrazzjoni tal-Gvern fix-xahar kollu ta' Mejju u sal-10 ta' {unju".[21] Dwar dan, Caruana Gatto qal: "A]na konna fi Strada Santa Lucija, u ]sibna biex naqsmu t-triq, u mmorru l-Qorti, g]ax ridna naraw lill-{en. Hunter Blair, l-uffi`jal li kien qed jamministra I-Gvern, u lis-Sur Robertson, it-Tenent Gvernartur".[22]

Mons. De Piro kompla hekk: "A]na morna we]idna, u ppruvajna nid]lu mill-bieb ta' wara li qieg]ed fi Strada Stretta g]al [o l-G]assa tal-Pulizija. Imma ma rnexxilniex".[23] Dak il-]ru[ ming]ajr I-assistenza tal-pulizija kien att ta' kura[[ g]aliex, fit-toroq, di[a' kien hemm min miet, u o]rajn kienu midrubin. L-ewwel sforz tad-Delegazzjoni ma rnexxiex g]ax ma waslux fejn riedu. Nisimg]u 'l De Piro: "Minn Strada Stretta, a]na tlajna minn Strada San Giovanni, u, kif wasalna ma' Strada Rjali, smajna sparatura. G]alhekk, dorna lura, u morna mill-[did lejn i`-~irklu La Giovine Malta".[24] Aktar tard, huma kellhom ikunu jafu li dawk kienu tiri a``identali li ]arbu lis-suldati li kien hemm fl-g]assa tal-pulizija.[25]

ll-Ma[[ur General W.C. Hunter Blair [ie mg]arraf b'dak li [ara lid-Delegazzjoni: "~empluli u wassluli messa[[ ming]and it-Tenent Gvernatur, li kien qieg]ed fl-g]assa tal-pulizija. Hu bag]at ig]idli li Delegazzjoni xtaqet tarani fid-dar tieg]i. Jiena g]edtlu li kont lest biex nilqag]hom. I\jed tard, ir`evejt messa[[ ie]or bit-telefon biex g]arrfuni li d-Delegazzjoni kienet fi triqtha g]al g]andi; imma I-membri ta' din id-Delegazzjoni ma setg]ux joforqu I-folol, u g]alhekk re[g]u lura lejn I-g]assa tal-pulizija".[26]

ld-dettaiji e\atti huma rrakkuntati minn Mons. De Piro: "Fi`-~irklu 'La Giovine Malta' sibna lill-Agent-Kummissarju tal-Pulizija li kien qed jistenniena. Hu akkumpanjana sal-G]assa tal-Pulizija".[27] L-A[ent Kummissarju tal-Pulizija kien is-Sur Frendo Azzopardi. Billi Robertson, I-A[ent-Gvernatur, kien qieg]ed il-qorti, u kien hemm b\onn li jitkellmu mieg]u, imse]bin mill-A[ent-Kummissarju tal-Pulizija, huma g]addew minn Strada Santa Lu`ija u Strada Rjali, u kienu waslu biex jid]lu l-Qorti. Imma Mons. De Piro, fix-xhieda tieg]u, ma qalx x'[ara f'dak il-]in. Nisimg]u lill-Avukat Caruana Gatto jitkellem: "Hawn irrid ng]id li, l-ewwel darba li ppruvajna nid]lu l-Qorti, x'u]ud min-nies urew mag]na m[iba li, ftit jew xejn, kienet ta' mibeg]da lejna, u b'mod partikulari lejn Mons. De Piro. Dawn il-ftit bdew ig]ajtu hekk: 'Intom il-]tija ta' dan kollu'. Mons. De Piro g]amlilhom din l-osservazzjoni: 'Tajba din! A]na sejrin biex insalvawkom, u l-]tija qed ne]duha a]na'".[28] Meta Mons. De Piro kellu jasal fi tmiem ir-rakkont kollu, lilu g]amlulu aktar minn mistoqsija wa]da f'daqqa wa]da. Wa]da mill-mistoqsijiet kienet din: "Ma kienx hemm xi]add fil-folla li kellmek ]a\in"! Imma De Piro wie[eb g]all-mistoqsijiet I-o]rajn, u ma g]amel l-ebda kumment dwar dan. Hu ma riedx li, bi kliemu, jag]mel I-i`ken ]sara lill-poplu malti. Kienu kelmiet li ntqalu minn xi persuna wa]da. G]alhekk, hu nnifsu [[udika li I-[emg]a, g]alkemm bla sabar u mqanqla, ma wrietx li [iet imbuttata biex tinfexx f'attakki kontra I-kleru. Kelmiet li jo]or[u minn fomm persuna wa]da, f'mument ta' dag]dieg]a, mhux dejjem huma I-]sieb tal-folla, ukoll jekk ]add ma jitniffes biex iwaqqafhom. G]alhekk, Mons. De Piro kien bilan`jat ]afna i\jed minn o]rajn fir-rakkont tal-fatti meta hu g]a\el li j]alli barra kelmiet in[usti, li ntqalu lilu b]ala qassis, minn persuna wa]da li ma kienx jaf min kienet. Din I-istqarrija ta' Mons. De Piro hi xhieda o]ra ta' kemm kellu mo]]u ekwilibrat u ta' kemm kienet [enwina l-qdusija tieg]u. Imma xi sinjali ta' antikierikali\mu kellhom jin]assu tassew fid-9 ta' {unju.[29]

Hawn bdiet I-opra ta' dawn il-messa[[iera tal-pa`i. Huma saru I-medjaturi bejn il-mexxejja Ingli\i mbezzg]in minn dak li [ara u milli sata' ji[ri 'l quddiem, u I-poplu malti li kien iffero`jat talli l-Ingli\i sparaw fuqu ming]ajr lanqas biss ma kien armat. Nisimg]u 'l Mons. De Piro: "Tkellimna hemm mat-Tenent-Gvernatur, u tlabnieh biex iwarrab it-truppi mit-toroq. Fl-istess ]in, a]na d]alna garanti lin-nies jibqg]u kalmi. ls-Sur Robertson ma pperswadiex ru]u g]al kollox. G]alhekk, hu staqsiena aktar minn darba jekk konniex kapa`i nag]tu garanzija s]i]a g]al dan. A]na we[ibna li kien me]tie[ li jkollna l-permess li nkellmu lill-folla minn wa]da mit-twieqi tal-Qorti. A]na tlajna fuq, u l-Avukat Caruana Gatto kellem lill-folla, billi tenna dak li konna g]edna lit-Tenent-Gvernatur, u wrejniehom ukoll x'kien weg]edna. L-Avukat Caruana Gatto qal lill-folla li kien hemm b\onn li huma jg]inuna billi jitilqu, u ma jkunux il-kaw\a li a]na naqtg]u figura ]a\ina mat-Tenent-Gvernatur. lt-twe[iba tag]hom uriet li huma qablu mag]na, u na]seb li l-]idma tag]na, f'dak il-lejl, kienet wa]da ta' su``ess. Minkejja dan, l-affari ma spi``atx hekk. Wara dan, il-[emg]a mi[bura nsistiet li s-suldati ma kellhomx jin\ammu fil-Qorti. A]na wassalna dan lis-Sur Robertson. Hu weg]edna li kien sejjer jibg]at lis-suldati fil-kwartieri tag]hom. Dan ]adilna madwar sag]tejn u nofs g]aliex il-folla kienet bla sabar. Kien hemm b\onn li a]na nibqg]u l-Qorti sakemm is-suldati kollha kienu telqu. G]alhekk, ma stajniex nitilqu ]lief lejn id-disg]a ta' filg]axija".[30]

Fil-fatt, il-folla ma reditx biss li s-suldati jwarrbu mill-Qorti. B'le]en g]oli, huma kienu qed jitolbu li ssir [ustizzja. Dun Nerik Dandria, membru tad-Delegazzjoni, tala' flimkien ma' I-o]rajn, fil-gallarija tal-Qorti, waqt li Caruana Gatto kien qieg]ed ikellem lill-[emg]a. Fix-xhieda tieg]u, Dandria \ied partikular li, f'dik is-sitwazzjoni, kellu I-importanza tieg]u: "Weg]idniehom li kull min kien ]ati tad-demm li xtered dak in-nhar, kien sejjer ikun ikkastigat".[31]

Caruana Gatto ma jsemmi xejn mill-]idma ta' Dandria, u lanqas ismu ma jidher fix-xhieda tieg]u. Imma hu jsemmi l-isfortuna tal-wasla tal-morini: "A]na kellimna lill-folla, u \gurajniehom li dawk li jinstabu ]atja ta' xi \ball li sar dak in-nhar ji[u kkastigati. Imma, fl-istess ]in, wissejniehom li I-istorbju kellu jieqaf. Konna Monsinjur De Piro, I-Avukat Vella, u jiena. Meta \gurajniehom, deher li kienu sodisfatti, u malajr bdew jitferrxu. Imma, sfortunatament, grupp ta' morini waslu f'dak il-]in, u l-[emg]a sa]net mill-[did".

De Piro \ied li kellhom ig]addu mas-sag]tejn u nofs biex il-folla kkalmat. Dan [ara I-aktar min]abba I-morini li dehru telg]in lejn il-Qorti; il-folla bdiet issaffrilhom u tibbujalhom. Kien hemm il-bi\a' li xi]add mill-Ingli\i jer[a' jispara fuq il-Maltin. Kien hemm ukoll il-bi\a' li I-Maltin jitilfu I-kontroll fuqhom infushom. Imma, b'xorti tajba, dan ma [arax. ll-kelmiet ta' De Piro, li jg]id li baqg]u l-Qorti sakemm is-suldati telqu, jiftiehmu a]jar jekk jitni\\lu mag]hom dawk ta' Dun Nerik Dandria: "}ri[na barra, u g]edt lill-folla li jwieg]du fedelment li ma jmissux il-morini. G]edna lill-morini biex ma jag]tux ka\ tat-tisfir li jistg]u jg]addu minnu. Kienu grati g]al dan is-su[[eriment, u a]na ]ri[na barra u mxejna mag]hom sal-Knisja ta' San {wann".[32]

 

8 ta' {unju: Meta I-Kriminali t]alltu mal-Patrijotti

L-g]ada, fil-g]odu, 8 ta' {unju, kienet [urnata tal-}add. Ma' sbi] il-jum, bdiet [urnata o]ra ta' ta]bit u, fuq kollox, ta' nkwiet g]al Mons. De Piro. Il-Maltin, mhux biss kienu g]adhom ma kkalmawx, imma [ara wkoll dak li ji[ri ta' sikwit f'rivoluzzjonijiet ta' din I-g]amla. Ikun hemm persuni li ma jkunux ]lief kriminali, u jinqdew bis-sitwazzjoni g]al finijiet li ma g]andhom xejn mill-patrijotti\mu, u wisq anqas mis-sens ta' [ustizzja.

lx-xhieda ta' Mons. De Piro tiftiehem a]jar b'mod spe`jali bid-dikjarazzjonijiet ta' Caruana Gatto, Hunter Blair, u tal-Kurunell Francia.

Mons. De Piro ma jg]idx li kien hu nnifsu li g]amel ]iltu biex iqanqal lill-Avukat Caruana Gatto biex ma jeqfux mill-]idma tag]hom g]all-pa`i. Imma dak li ma nafuhx minn De Piro, ig]idulna espressament Caruana Gatto nnifsu: "ll-}add, fil-g]odu, ma kontx in]ossni tajjeb. Imma, g]al xit-8.30, [ie g]andi Mons. De Piro u qalli, la l-[urnata ta' qabel konna ]adna t-tmexxija f'idejna, kien dmir tag]na li naraw x'nistg]u nag]mlu biex nikkalmaw lin-nies. Hu qalli li x'u]ud fosthom kienu bla sabar. Kien hemm b\onn li xi]a[a ssir dak in-nhar stess".[33]

L-Avukat Caruana Gatto kien jidher lest biex jag]mel il-parti tieg]u kollha. Imma hu kien i]oss li I-pre\enza ta' Mons. De Piro ma[enbu kienet g]alih b]al appo[[ qawwi quddiem il-folla mberrna. ll-}add filg]odu, inqalg]u xi in`identi li kienu gravi wkoll. ll-feriment ta' suldat ingli\ (li kellu jmut xi \mien wara), l-attakki fuq I-istamperija Malta Chronicle, u I-ag]jat li sar kontra I-membri tal-Ka\in Malti wrew li kien g]ad hemm ]afna li donnhom kienu tilfu rashom.

Nisimg]u xi]a[a minn dak li [ara I-}add filg]odu skond kif iddeskrivieh Mons. De Piro: "L-g]ada, il-}add, jiena tlajt ma' l-Avukat Caruana Gatto u ma' l-Avukat Serafino Vella. A]na morna flimkien g]and it-Tabib Sceberras il-Furjana. Hu [ie lura mag]na (lejn il-Belt), u dde`idejna li mmorru g]and il-Ma[[ur-{eneral Hunter Blair, li f'dak i\-\mien kien l-uffi`jal li kellu f'idejh l-amministrazzjoni tal-Gvern. A]na ridna mmorru f'isem il-poplu biex inwasslulu x'kienu qed jistennew. ll-Maltin kienu mqanqlin ]afna, u kienet qed tixtered ix-xnieg]a li suldat kien [ie maqtul. Sabiex ir-rewwixta ma ter[ax tqum, a]na offrejna li ma nonqsux milli mmorru g]and l-imsemmi Ma[[ur-{eneral Hunter Blair. Jiena ma niftakarx x'g]ednielu lill-{eneral. Jiena kont e``itat daqs l-o]rajn. Il-{eneral kellem lill-folla mill-gallarija tal-palazz. Il-folla bdiet titlob li ssir inkjesta, u l-{eneral wieg]ed li jag]milha".[34]

Imbag]ad, il-President ta' l-inkjesta staqsa lil Mons. De Piro: "Kontu intom li tlabtu lill-{eneral biex ikellem lill-poplu mill-gallarija?"

De Piro wie[eb: "Kien hu li offra li jitkellem. Imbag]ad, il-folla talbet li s-suldati m'g]andhomx jit]allew jitilqu mill-gzira, qabel ma ssir l-inkjesta. Xi wie]ed issemma b'ismu. ll-{eneral weg]edhom dan ukoll. A]na wkoll tkellimna mal-{eneral, u r-ri\ultat kien li hu wieg]ed li jag]mel l-inkjesta. Wieg]ed ukoll li l-uffi`jali u l-persuni mda]]lin fl-affari ma kenux sejrin jitilqu mill-g\ira qabel ma l-inkjesta tkun g]alqet".[35]

Mix-xhieda ta' Mons. De Piro, jidher ukoll `ar kemm il-problema tal-qg]ad kienet gravi f'Malta. Minn rapport stampat fi tmiem l-inkjesta, sar dan il-kumment dwar wa]da mill-okka\jonijiet tar-rivoluzzjoni li kienet qamet: "Qabel il-gwerra, in-numru ta' ]addiema fit-tarzna kien ta' madwar 4,600. Fi \mien il-gwerra, dan tala' g]al madwar 12,000. Ma kienx hemm dubju li wie]ed ma jifhimhiex. Ma kienx possibbli li dak in-numru jin\amm. Kien mistenni li jing]ataw xi sensji fi \mien qasir. Kien ukoll `ert li s-suq lokali ma kellux is-sa]]a li jag]ti x-xog]ol lil dawk li kellhom jing]ataw is-sensja mit-tarzna".[36]

Mons. De Piro ddefenda I-kaw\a tal-Maltin. Qrib nofs in-nhar ta' dik I-g]odwa tat-8 ta' {unju, De Piro ssokta jg]id hekk lil Hunter-Blair: "Jiena tkellimt mal-{eneral dwar is-sensji mit-tarzna, g]aliex il-folla kienet qed tg]id li xi elfejn kienu [ew mog]tijin is-sensja mit-tarzna. G]edtlu li dan ma kienx [ust g]all-Maltin, wara li kienu taw erba' snin ta' servizz fil-gwerra. II-{eneral wie[eb li dak ma kienx minnu g]aliex madwar 500 biss kienu [ew mog]tijin is-sensja".[37]

ll-}add, wara nofs in-nhar, ra[a' qam inkwiet kbir. Robertson, it-Tenent-Gvernatur, fittex g]al darb'o]ra I-g]ajnuna tal-Maltin li kienu saru I-medjaturi bejn il-Gvern Ingli\ u I-poplu. Nisimg]u dwar I-istima li kien hemm ta' Mons. De Piro, minn stqarrija ta' I-Avukat Caruana Gatto. "(ll-}add), wara nofs in-nhar, kont g]ajjien ]afna. Imma s-Sur Robertson bag]atli messa[[ ma' Spettur ta' pulizija, fejn qalli li xtaq jarani. Jiena mort l-uffi``ju tal-pulizija fil-bini tal-Qorti. ls-Sur Robertson qalli li, billi n-nies kienu g]adhom e``itati ]afna, xtaq ikun jaf fejn sata' jsibni, sabiex ikun jista' jkellem lill-folla flimkien mieg]i. Jien g]edtlu li ma jien xejn, u li mieg]i g]allanqas kellu jkolli lil Monsinjur De Piro u lill-Avakat Serafino Vella. Kien hemm b\onn li n-nies jaraw l-istess u`uh li kienu raw qabel".[38]

Meta mar il-ka\in La Valette, Caruana Gatto sama' b'aktar inkwiet. ll-Maltin kienu sa]nu i\jed g]aliex kien ra[a' sar xi sparar u [ew ukoll issuttati b'xi soldi. Caruana Gatto l-ewwel ma Itaqa' kien ma' I-Avukat Vella. Huma t-tnejn marru flimkien g]and Robertson li kien id-dar tal-{eneral Hunter-Blair. Waqt li bdew ig]idulu bit-ti[rib li l-qag]da tissokta ti]rax, da]al Mons. De Piro, u qalilhom li kien [ie attakkat il-Palazz ta' Francia, fi Strada Rjali, quddiem it-Tijatru. Mons. De Piro ssokta jg]idilhom: "Issa hemm b\onn li mmorru ng]idu 'l-poplu biex ma jkomplix dan it-t]arbit g]ax inkella j]assar il-kaw\a kollha".[39]

Mons. De Piro, fil-fatt, `ekken is-sehem tieg]u meta rrakkuntah b'dawn il-kelmiet: "Jiena [ejt mistieden biex ning]aqad ma' l-Avukat Caruana Gatto u ma' l-Avukat Serafino Vella, g]all-istess skop: ji[ifieri, biex nikkalmaw il-folla li kienet qamet mill-[did. Jiena a``ettajt l-istedina, u morna flimkien ma[enb it-tijatru".[40] Mons. De Piro ma jg]idx x'raw b'g]ajnejhom; imma dan ig]idu I-Avukat Caruana Gatto: "Mons. De Piro, l-Avukat Vella, u jien morna fuq il-portiku tat-tijatru, u minn hemm assistejna g]all-ewwel attakk fuq id-dar ta' Francia... Nies bl-injam f'idejhom riedu jisgassaw il-bieb il-kbir, i\da dan ma `ediex. ll-Mons. De Piro kellem 'il-folla u qalilha biex ma tag]tix is-salt lil dik id-dar".[41] Hawn, jid]ol element [did fil-[rajja ta' dawn il-[ranet. Nisimg]u 'l Caruana Gatto: "Hawn, hemm b\onn ng]id li, dak in-nhar, in-nies ma kenux l-istess tas-Sibt. Rajt ]afna u`uh li ma kenux [odda g]alija g]ax kont rajthom fil-Qorti Kriminali". [42]

F'dan il-ka\, kien hemm xi]a[a li ma qablitx, bejn ix-xhieda ta' Caruana Gatto u dik ta' Mons. De Piro. Caruana Gatto qal li De Piro kellem lill-folla, waqt li Mons. De Piro nnifsu stqarr li ma kien qal xejn dak in-nhar. ll-President ta' I-inkjesta g]amillu din il-mistoqsija lil De Piro: "Int kellimtha lill-folla?'. ll-Monsinjur wie[eb hekk: "Le. L-Avukat Caruana Gatto biss ipprova jitkellem. I\jed tard, meta l-vu`i tieg]u tbaxxietlu, u kien ]abat se jitlaq minn hemm, jiena [ejt mistieden biex ng]id lin-nies jersqu i\jed lejna, biex ikunu jistg]u jisimg]uh a]jar. Kien hemm storbju kbir, u ma kienx possibbli li wie]ed ikellem lin-nies".[43]

Imbag]ad, il-President ra[a' staqsa lil De Piro: "M'g]edtilhomx int li dak li kienu qed jag]mlu kien ]a\in"? De Piro wie[eb: "Xtaqt ng]id xi]a[a. Imma ma g]edtilhomx ]lief biex jersqu i\jed qrib tag]na".[44]

Hawn, [ara kaz ikrah, li De Piro, li waqa' vittma tieg]u, ma riedx jitniffes dwaru. ll-fatti nafuhom minn fomm I-Avukat Caruana Gatto. "G]all-ewwel, in-nies ]alliet l-isgassar, u n[abret madwarna. Jien g]edtilhom li l-attakk fuq dik id-dar ma kellu x'jaqsam xejn mal-pulitka, u g]edtilhom biex jitilquh jekk riedu li t-talbiet politi`i jirnexxu. Imma l-element kriminali tal-folla reba]. Bdew jibbujawlna, u bag]tuna fejn ma xtaqniex immorru. Serqulna flusna minn bwietna, u re[g]u lura g]all-bieb ta' wara tad-dar tal-Kurunell Francia. A]na g]ednielhom li, jekk ikomplu hekk, is-suldati ji[u mill-[did, u jer[a' jkun hemm tixrid ta' demm. Imma l-kliem tag]na ma jidhirx li ]alla impressjoni fuqhom".[45]

Mons. De Piro ma riedx ig]id li hu [ie misruq. Hu jg]id kulma qal Caruana Gatto b'kelmiet ]afna i\jed sempli`i: "Billi rajna li kulma konna qed nag]mlu kien g]alxejn, i\-\ew[ sinjuri li kienu mieg]i (Caruana Gatto u Serafino Vella) idde`idew li j]allu dak il-post, u jiena tlaqt mag]hom".[46] Fil-fatt, Caruana Gatto ]assu ]a\in, u ]aduh fis-sodda.[47]

Kollox juri li, g]alkemm id-delegazzjoni ta' I-Assemblea Nazzjonali kienet iffurmata minn sitt persuni, dawk li dehru kontinwament, u b'sogru g]alihom infushom kienu Mons. De Piro u \-\ew[ avukati Caruana Gatto u Serafin Vella. Imma l-]idma ta' De Piro ma kenitx biss b]ala membru ta' dik id-delegazzjoni. Fit-8 ta' {unju, [ie ffurmat ukoll Kumitat "Pro Maltesi Morti u Feriti il 7 e 8 Giugno". Mons. De Piro kien membru ta' dak il-Kumitat. Ma kienx hemm qassis ie]or ]liefu. Fir-ritratt li waslilna ta' dan il-Kumitat, Mons. De Piro jidher fuq ix-xellug tat-Tabib Filippo Sceberras.[48] Dak il-Kumitat dam jiltaqa' sa Jannar 1926, u tqassmu g]ajnuniet lill-familji tal-vittmi u lil dawk li kienu [ew midrubin.[49]

Fix-xhieda tag]hom De Piro u Caruana Gatto tkellmu biss dwar il-bidu ta' I-attakk fuq id-dar ta' Francia. Wara li telqu g]ax ma kellhomx il-]ila jra\\nu I-folla, lil dik id-dar saritilha stra[i s]i]a. ll-Kurunell Francia we]el ma' ras il-Maltin g]aliex kien wie]ed mill-importaturi I-kbar tal-qam] u President tal-Kamra tal-Kummer`. Kien hemm ukoll I-g]ajdut li Francia kien ]abib kbir ta' l-Ingli\i u Anti-Nazzjonalist li jaqa' u jqum mill-faqar tal-poplu malti.[50] Hu \gur li kien hemm min ]a sehem fl-istra[i min]abba s-sa]na tal-mument; imma kien hemm ukoll ]allelin li [iethom ix-xoqqa f'moxtha biex jisirqu. |mien twil wara li [ara l-ka\ tas-Sette Giugno, waqt li kien qed jin[abar il-materjal g]al din il-]ajja ta' Mons. De Piro, Wenzu Grixti ta x-xhieda tieg]u dwar is-sehem ta' De Piro. lx-xhieda ta' Wenzu Grixti ]aqqha li wie]ed ja]seb fuqha g]aliex hu kien il-qaddej tal-familja De Piro, u dak in-nhar ta' I-inkwiet, skond kliemu, da]al il-Belt ma' Mons. De Piro. Imma billi hu tkellem fuq il-ka\, fis-sena 1965, sitta u erbg]in sena wara li [raw dawn I-affarijiet, Wenzu ]allat ]a[a ma' o]ra, u \ied xi affarijiet li ma nafu bihom minn imkien. Sostanzjalment, huma e\atti dawn il-kelmiet ta' Wenzu Grixti: "Rajna [emg]a kbira ta' nies quddiem it-tijatru rjal; i\da l-attenzjoni tag]hom kienet fuq id-dar ta' Francia li hemm quddiemu. Kien jinstama' ]afna ag]jat u tkissir, u kultant kont tara wkoll xi mobbli ]er[in mit-tieqa g]al isfel, u kienu g]addew mit-tieqa l-pjanu wkoll".[51] Imma ma humiex e\atti l-kelmiet ta' dan il-qaddej meta jg]id li Mons. De Piro "kellem lill-poplu u, bil-kelma t-tajba, ferrex in-nies u waqqafhom minn dawk il-]sarat li kienu qed jag]mlu".[52] Nag]alqu dan il-ka\ billi n[ibu \ew[ siltiet mix-xhieda tal-Kurunell John Louis Francia nnifsu: "A]na bqajna fil-kantina g]al xi sag]tejn, u g]ad li tul dal-]in ma rajna xejn, il-]sejjes u I-ag]jat tawna x'nifhmu li fid-dar kollox kien qed jitfarrak, u li \gur I-folla kienet qed ti[ri mad-dar kollha. Fhimna li ]afna mill-g]amara kienet qed tintefa' mis-sulari ta' fuq, g]al gol-bit]a f'nofs id-dar. ....L-ilbies tag]na u I-lo\or kollha g]osfru. L-o[[etti tad-djamanti, deheb u fidda li kienu fid-dar sparixxew. Dak li kien hemm fis-safes - kien hemm tlieta - ma ntmessx, imma wa]da minnhom... g]andha marki li juru li meta ppruvaw jift]uha, g]amlulha I-]sara".[53]

 

9 ta' {unju: De Piro Difensur ta' I-Ar`isqof

Wenzu Grixti, ming]ajr ma jag]mel ebda distinzjoni, kompla r-rakkont tieg]u daqs li kieku kollox kien marbut ma' [urnata wa]da u ma' ftit ]in. Imma, fil-fatt, dak li jg]id hu marbut mat-8 u 9 ta' {unju, 1919. ll-[rajjiet tad-9 ta' {unju, 1919 jissoktaw juru kemm Mons. De Piro baqa' jg]in biex il-]sara ma tikbirx. lr-rakkont ta' Wenzu Grixti jsemmi 'l-Ar`isqof Caruana, 'l-Isqof Portelli u 'l Mons. De Piro. Xi Maltin kienu qed jikkonfoffaw bejniethom ]alli iftiehmu biex ja]btu g]all-Palazz ta' l-Ar`isqof fil-Belt. Dan [ara g]aliex x'u]ud kienu wa]]lu f'rashom li l-Ar`isqof Mawru Caruana kien imxaqleb wisq lejn l-Ingli\i. Kien hemm min, in[ustament, lill-Ar`isqof xlieh li ma kienx qed jag]mel bi\\ejjed biex jaqbe\ g]all-Maltin.

ll-}add, filg]axija, [emg]a ta' nies imxewxa minn xi rjus s]an bdew ifesfsu fil-widnejn kliem ta' mibeg]da: "Intajru b'dinamite I-Palazz ta' l-lsqof b'kulma fih". Dan il-kliem wasal kemm f'widnejn l-lsqof Dumnikan An[lu Portelli,[54] kif ukoll f'widnejn Mons. De Piro. lt-Tnejn, filg]odu kmieni, Mons. De Piro ra[a' da]al il-Belt biex jissokta ja]dem fil-missjoni ta' pa`i li kien beda. Malli wasal il-Belt, hu baqa' nie\el minnufih lejn il-Palazz ta' l-lsqof. Qablu, kien di[a' wasal l-lsqof Portelli, u l-Ar`isqof Caruana kien di[a' talab lill-morini biex ma jibqg]ux ig]assu i\jed il-Palazz tieg]u. ll-Maltin kienu g]adhom iffero`jati g]ad-dehra ta' g]assiesa Ingli\i bi-azzarini f'idejhom. Fil-fatt, De Piro ma sabx ]lief ]afna Maltin ig]ajtu quddiem il-Palazz. Lil Wenzu Grixti, hu qallu biex jiddeffes qalb in-nies, ]alli jwassallu dak li kien qed jing]ad. Kelmiet ta' tixwix kienu qed ji[ru mfesfsin minn widna g]all-o]ra. Wenzu wassal dan lil Mons. De Piro. Lill-qaddej tieg]u, Mons. De Piro qallu biex idabbar rasu. Minn [ewwa I-Palazz, kien qed jinstama' I-g]ag]a tal-poplu li kien qed ig]ajjat kontra l-Ar`isqof. Dan kien qieghed [ewwa, imbikkem u mwerwer, bi ftit qassisin madwaru. Wie]ed minn qalb il-folla, billi kien fuq quddiem, qabad il-qanpiena tal-bieb ta' barra, u ddendel mag]ha j`empilha b'sa]]tu kollba. Kemm l-lsqof Portelli kif ukoll Mons. De Piro affrontaw il-folla, u ]ar[u jitkellmu. Fost l-o]rajn, Mons. De Piro qalilhom: "Xi tridu, uliedi?". Kien hemm min wie[bu: "Irridu na]arqu l-Kurja". Imma I-Monsinjur we[ibhom: "Dan li hawn ma hux kollu tag]kom? }allikom minn dan. Morru, issa, uliedi".[55]

Bil-kelma t-tajba, l-lsqof An[lu Portelli u Mons. De Piro, \ew[ persuni li g]amlu tant [id fost il-Maltin, [iebu ftit ta' pa`i. Lill-Isqof Portelli, l-Ar`isqof Caruana awtorizzah biex jitkellem f'ismu. Mons. Panzavecchia, fl-1 ta' Settembru, 1919, quddiem il-Kummissjoni ta' l-lnkjesta, qal li l-Isqof Portelli tkellem fil-Pjazza tal-Palazz tal-Gvernatur, u mbag]ad, minn fuq il-gallarija ta' San {wann. Dawk li kienu pre\enti kkalmaw bil-kelmiet tieg]u.[56] Fi kliemu, l-lsqof Portelli wera li, fost il-mexxejja tal-Maltin, kien hemm Mons. De Piro. ll-fatti juru li kien hekk tassew. Hekk twasslu xi kelmiet li qal l-lsqof Portelli f'dik il-[urnata tad-9 ta' {unju, 1919: "La tisimg]ux minn xi erba' xewwiexa li ma jridux ]lief l-inkwiet. Oqog]du g]all-mexxejja tag]na ta' l-Assemblea Nazzjonali, b]alma huma t-Tabib Filippo Sceberras, l-Avukat Caruana Gatto, u Mons. {u\eppi De Piro: nies dawn ta' min joqg]od fuqhom".[57]

{ustament, kittieb ta' \mienna semma I-opra ta' Mons. De Piro fil-[rajja li hi mag]rufa b]ala tas-Sette Giugno. Dwaru, naqraw: "Hija mag]rufa l-]idma fejjieda ta' Mons. De Piro".[58] Hi [rajja li g]amlet minnu patrijott tassew ta' Malta. Il-]olma ta' Malta ]ielsa mill-ind]il \ejjed tal-barrani kienet qieg]da sse]]. Mons. De Piro, nisrani tassew u stmat ]afna mill-Ingli\i wkoll li rawh b]ala medjatur ideali, kellu jbaqbaq fih demm malti. B]all-Maltin ta' patrijotti\mu [enwin, De Piro wkoll kien tal-fehma li l-barrani ma jibqax ja]kem fuqna b'mod li lilna ma jippermettilniex li nidde`iedu g]alina nfusna. Fi [ranet b]al dawk, meta I-bniedem patrijott sata' fa`ilment jitlef rasu u xi o]rajn setg]u jinqdew bis-sitwazzjoni g]al finijiet o]rajn, il-kelma tajba u mimlija m]abba ta' Mons. De Piro swiet biex ressqet il-Maltin lejn xulxin u biex l-Awtoritajiet Ingli\i fehmu a]jar x'kien jistenna ming]andhom il-poplu malti. Din il-]idma fejjieda ta' Mons. De Piro u ta' l-o]rajn li kellhom I-istess ideali tieg]u kienet ta' g]ajnuna kbira biex Malta setg]et tag]mel pass ie]or 'il quddiem fit-triq tat-taqbida pulitika g]all-Kostituzzjoni li lill-Malti tag]tih il-jedd li jmexxi lilu nnifsu. L-opra ta' Mons. De Piro, fis-Sette Giugno, kienet pass ie]or ta' Malti tassew u ta' nisrani konvint li kien u baqa' jag]mel ]iltu kollha biex, bis-sa]]a ta' l-Assemblea Nazzjonali, li tag]ha hu kien membru attiv, Malta tie]u dak li ]aqqha.

Hu xieraq li nag]alqu dan I-argument b'kitba li dehret tmien snin i\jed tard. "Dun {u\epp De Piro, sa`erdot li ]add ma jista' jixlih f'xejn, e\empju ta' tjubija tassew u ta' konsagrazzjoni li g]amlitu qaddis, hu wkoll patrijott li kien imda]]al sewwa fil-qtig] il-qalb, fis-slaleb, u n-niket tat-taqlib tas-7 ta' {unju, 1919. Dak in-nhar, hu kien f'nofs l-isparar u qalb il-midrubin. De Piro hu g]all-Knisja u g]al art twelidu l-e\empju ta' sa`erdot ideali u ta' Malti patrijott, li kull bniedem ma jistax ma j]obbux u ma jammirahx".[59]

 

Il-Laqg]at tal-Kummissjoni fil-Casa Briffa Brincati

ll-[rajjiet tas-Sette Giugno, mhux biss sa]]ew ir-rieda tal-mexxejja tal-Maltin biex jibqg]u sejrin 'il quddiem, imma x-xog]ol beda miexi a]jar g]aliex il-Kummissjoni ~entrali ltaqg]et seba' darbiet qabel ma tlaqqg]et seduta o]ra ta' I-Assemblea Nazzjonali.

Il-Kummissjoni, li [iet approvata fis-7 ta' {unju, 1919, twaqqfet b'dawn il-membri:

Tabib Filippo Sceberras                                      :      President

Avukat Nerik Mizzi                                               :      Segretarju u Delegat tal-Kapitlu Djo`esan ta' G]awdex

Tabib Indri Pulli`ino                                             :      Delegat tad-Deputati tal-Poplu

Mons. {u\eppi De Piro Navarra                        :      Delegat tal-Kapitlu Djo`esan ta' Malta

Mons. Injazju Panzavecchia                               :      Delegat tal-Kumitat Patrijottiku

Marki\ Pawlu Apap Bologna                              :      Delegat tan-Nobbli

Avukat Massimiljan Debono                               :      Delegat ta' l-Avukati

Tabib Manwel Said                                              :      Delegat tat-Tobba

Nutar Dwardu Pellegrini Petit                             :      Delegat tan-Nutara

Perit F.M. Caruana                                               :      Delegat tal-Periti

Prokuratur Legali Awgustu {erman                  :      Delegat tal-Prokuraturi Legali

Spi\jar A. {era De Petri                                      :      Delegat ta' l-Ispi\jara

Konti E. Sant Fournier                                         :      Delegat tal-Kamra tal-Kummer`

{u\eppi }amilton                                                :      Delegat tal-}addiema tat-Tarzna

Prokuratur Legali {. Muscat Azzopardi            :      Delegat tal-{urnalisti[60]

ll-post mag]\ul g]al-laqg]at kien id-Dar Briffa Brincati, li kienet fi 83 Triq Merkanti, il-Belt. }dax minn erbatax-il laqg]a tal-Kummissjoni saru f'din id-dar. L-a]]ar tliet laqg]at biss kienu fis-sede ta`-~irklu La Giovine Malta.[61]

Naraw biss x'kien il-kontribut ta' Mons. De Piro fis-seduti tal-laqg]at ta' din il-Kummissjoni. Fil-fatt, fl-ewwel laqg]a li saret, li kienet fit-23 ta'{unju, 1919, I-isem ta' Mons. De Piro ma jidhirx.[62] Imma, mis-seduta tat-30 ta' {unju, nafu li I-avvi\ li l-President (it-Tabib Sceberras) bag]at lil kull membru ma wasalx g]and Mons. De Piro. G]alhekk, dak in-nhar, Mons. De Piro sku\a ru]u g]all-assenza tieg]u g]aliex, kif stqarr hu nnifsu, ma kienx jaf b'dik is-seduta.[63]

 

ll-Kleru fil-Pulitka

B]ala Delegat tal-Kleru ta' Malta, f'dik it-tieni seduta Mons. De Piro ppre\enta MEMORANDUM dwar dispo\izzjoni li kienet ]ar[et fis-16 ta' Lulju, 1898, mill-Isqof ta' Malta, Mons. Pietru Pa`e. B'din id-dispo\izzjoni, I-Awtorita' ~ivili eskludiet il-Kleru minn vu`i passiva fl-elezzjonijiet. Fi kliem ie]or, il-qassisin u I-kjer`i ma setg]ux jing]a\lu biex jirrappre\entaw il-poplu.[64] Fuq talba ta' I-istess segretarju, li kien Nerik Mizzi, kien hemm b\onn li ji[i ``arat jekk il-Kleru kellux id-dritt li jo]ro[ g]all-pulitka. Sejrin in[ibu hawn il-Memorandum kollu ta' Mons. De Piro, li qed ji[i maqlub mit-taljan:

Sur President,

Fl-ewwel seduta, li kienet fit-23 ta' {unju, sar a``enn f'din il-Kummissjoni rigward id-digriet ta' l-lsqof, li j[ib mieg]u li, illum, l-Ekkle\jasti`i ma jistg]ux jing]a\lu biex jag]mlu parti mill-Kunsill tal-Gvem. Biex nobdi g]all-ordni li r`evejt, u, wara li gejt mitlub mis-Segretarju, rajt li hu dmir tieg]i li ni``ara kif inhi l-qag]da. Illum, g]all-informazzjoni tal-Kummissjoni u min]abba dak li jista' jinqala' aktar 'il quddiem, g]andi l-unur li nfisser dan li [ej:-

Qabel xejn, qbadt f'idejja u e\aminajt id-dispo\izzjoni ta' l-Isqof ta' Malta tas-16 ta' Lulju, 1898, li kienet il-kaw\a li g]aliha l-Awtorita' ~ivili tqanqlet biex lill-membri tal-Kleru tne]]ilhom il-jedd li jistg]u ji[u mag]\ulin. Id-dispo\izzjoni tg]id hekk: "}add mill-Kjer`i ma g]andu l-jedd li joffri lilu nnifsu biex ikun rappre\entant tal-poplu fil-Kunsill Le[islattiv. Kjerku ma jistax ja``etta lanqas jekk ikun pre\entat minn ]addie]or. Ukoll jekk ikollu l-mandat bil-kunsens tag]na (ta' l-Isqof ta' Malta), ma jistax jag]mel parti mill-Kunsill qabel ma A]na nag]tuh din is-setg]a. II-Kjerku li jkasbar dan l-ordni g]andu jkun jaf li hu ji[i kkastigat minna b'piena gravi".

Issa, dwar dan id-digriet, inqis li jixraq li wie]ed i[ib quddiem g]ajnejh li, f'dak i\-\mien, din ma kenitx xi li[i [dida. Id-dispo\izzjoni li tordna lill-Kjer`i li ma jippre\entawx ru]hom b]ala kandidati, kemm g]all-Parlament kif ukoll g]all-Muni`ipju, jekk, qabel, ma jkollhomx il-permess ta' l-Isqof tag]hom, kienet ilha te\isti sa mis-17 ta' Settembru 1759 bil-Kostituzzjoni ta' Klement XII "Cum Primum", li tissemma mill-Kanonista Patri Wernz (Jus Decretalium, Tom II, Parte I, p.344). Hemm insibu dan: "Kjer`i li huma anqas minn lsqof, bil-qawwa tal-li[ijiet dixxiplinari tal-Knisja, ma jistg]ux jie]du f'idejhom uffi``ji `ivili u puliti`i b]ala Deputati fil-Parlament jew Kunsillieri fil-Muni`ipji, ming]ajr il-permess minn qabel ta' l-Isqof tad-djo`esi li huma marbutin mag]ha. U ma jistg]ux jippre\entaw ru]hom lanqas jekk il-Ligi ~ivili lilhom ma ti`]dilhomx dawn id-drittijiet ". Barra minn hekk, g]andu ji\died li l-Kodi`i l-[did tal-Li[ijiet tal-Knisja, fil-kanoni 139 par.4, itenni l-istess dispo\izzjoni. Din id-dispo\izzjoni turi kif g]andhom i[ibu ru]hom kemm l-Isqfijiet kif ukoll il-Kjer`i. ll-kelmiet tal-Kodi`i huma dawn: "Huma ma g]andhomx ifittxu jew ja``ettaw il-]idma ta' Senaturi jew ta' Deputati Parlamentari li jag]mlu l-li[ijiet, ming]ajr il-permess tas-Santa Sede f'dawk il-postijiet fejn hemm il-projbizzjoni pontifi`ja. Fil-postijiet l-o]rajn, m'g]andhomx jintefg]u fuq dawn il-]idmiet ming]ajr il-permess ta' l-Ordinarju tag]hom u ta' l-Isqof tal-post fejn tkun se ssir l-elezzjoni".

La din hi l-qag]da, hu `ar li, bid-digriet tas-sena 1898, l-Awtorita' Ekkle\jastika ma reditx tag]mel ]a['o]ra ]lief tfakkar lill-membri tal-Kleru li huma g]andhom obbligu fil-kuxjenza biex jirrikorru g]and is-Superjur ]alli jisimg]u ming]andu jekk xi uffi``ju hux adattat li jin\amm flimkien mad-dmirijiet ministerjali tag]hom.

Hu g]al din ir-ra[uni li ma stajniex nifhmu u bqajna ma nistg]ux nifhmu kif dispo\izzjoni b]al din, li tqieg]det biex il-Kjerku jkollu regola li ddawwallu l-kuxjenza tieg]u, tista' [[ib mag]ha li hu ji[i m`a]]ad tant serjament mid-drittijiet `ivili tieg]u.

K a n o n k u {. D e P i r o.[65]

Hawn jidher li, b]ala Delegat tal-Kleru, Mons. De Piro fisser quddiem il-Kummissjoni li l-qassisin ukoll, b]ala `ittadini, g]andhom kull jedd li jie]du sehem attiv fil-pulitka. Jekk ikun hemm projbizzjoni, din ti[i mill-Knisja u mhux mill-lstat. Kollox juri li, waqt li I-Knisja mhux dejjem kienet favur lil-Kleru jie]u sehem attiv, li[i statali kontra I-parte`ipazzjoni tal-Kleru hi in[usta.

Fuq proposta ta' I-Avukat De Bono, il-membri kollha tal-Kummissjoni [ew mog]tija kopja ttajpjata tal-Memorandum ta' Mons. De Piro. Dan id-dokument u o]rajn li tressqu quddiem il-Kummissjoni f'dik is-seduta ma [ewx diskussi biex il-membri jkollhom `ans li jistudjaw il-kontenut tag]hom. Kien \mien meta, min]abba I-inkwiet li kien inqala' fis-7, 8, u 9 ta' {unju, kien hemm il-projbizzjoni ta' laqg]at pubbli`i. G]alhekk, aktarx li ma kenux se jag]tuhom permess li jlaqqg]u I-Assemblea Nazzjonali. Imma, jekk is-seduta ta' I-Assemblea ma ssirx fil-Belt, il-permess me]tie[ kellu mnejn jing]ata.[66]

 

lr-Reli[jon fil-Kostituzzjoni

Fis-Tielet Seduta tal-Kummissjoni, li saret fl-10 ta' Lulju, 1919, Mons. De Piro appo[[ja I-idea tal-Marki\ Apap Bologna li kien ippropona li f'Sotto-Kummissjoni li kienet sejra ti[i ffurmata jitqieg]ed b]ala membru Mons. Panzavecchia. Imma din il-proposta ma g]addietx.[67]

Mons. De Piro, b]ala Delegat tal-Kleru, kellu sehem dirett fir-raba' seduta, li kienet fil-Casa Briffa Brincati, fil-25 ta' Lulju, 1919. Ri\oluzzjonijiet u emendi tal-Kapitlu tal-Katidral i[ibu d-data tal-11 ta' {unju u l-14 ta' Lulju, 1919. Dawn [ew ippre\entati fil-Kummissjoni minn Mons. De Piro, li se]ibhom b'ittra biex jiftiehmu a]jar.[68]

I\-\ew[ dokumenti li Mons. De Piro ressaq f'isem il-Kapitlu tal-Katidral ta' Malta kienu dawn:

Il-Kapitlu tal-Knisja Katidrali ta' Malta, imlaqqa' f'sessjoni [enerali, straordinarja g]all-urgenza tag]ha, ikkunsidra dan li [ej:

1. ll-{rajjiet ta' niket tas-7 ta' {unju li g]adda tefg]u f'luttu lill-g\ira kollha kemm hi.

2. Hu me]tie[ li, kemm jista' jkun malajr, il-popolazzjoni ter[a' tkun kalma, g]aliex g]adha qed t]oss il-konsegwenzi koroh ta' dak li [ara.

3. ~irkustanza favorevoli hi l-wasla ta' Gvernatur [did fil-persuna ta' Sir Charles Onslow Plumer, li l-biera] (10 ta' {unju), ]a f'idejh l-Amministrazzjoni ta ' dawn il-g\ejjer.

G]alhekk, l-istess Kapitlu wasal g]al dawn id-de`i\jonijiet:

a) Bl-umilta' kollha, jag]mel appell ]erqan lil dan il-Gvernatur sabiex, fl-interessi ta ' kul]add, jikkunsidra bir-reqqa kollha t-talbiet [usti ta' dan il-poplu, li qed jitressqu mir-rappre\entanti le[ittmi tieg]u.

b) Il-Kapitlu sejjer jibg]at ukoll kopja ta' din id-de`i\joni, ming]ajr ebda dewmien, permezz ta' delegazzjoni, ffurmata minn erba' Kanon`i ta' dan il-Kapitlu lill-imsemmi Gvernatur.

Mill-Awla Kapitulari

L-lmdina, 11 ta' {unju, 1919

Jaqbel ma' l-ori[inal

Dun Filipp Muscat

Kan`illier

Ma]ru[ mill-Awla Kapitulari

fl-14 ta' Lulju, 1919.[69]

ld-dokument I-ie]or li tressaq minn Mons. De Piro g]andu rabta mal-Knisja Kattolika u mal-jeddijiet tal-Kleru, b'xi su[[eriment prattiku dwar it-tqassim tad-distretti elettorali.

Dan tressaq b]ala emenda g]al xi de`i\jonijiet li kienu ttie]du fi\-\mien ta' qabel. ll-kelmiet ta' l-emenda huma dawn:

ll-Kapitlu tal-Katidral ta' Malta ra l-pro[etti tal-Kostituzzjoni, g]aliex dawn [ew komunikati lilu mid-Deputat tieg]u fil-Kummissjoni ta' l-Assemblea Nazzjonali. G]alhekk, hu tal-fehma li dawn l-artikli li [ejjin jid]lu fil-pro[ett tal-Kostituzzjoni li sejra tintalab lill-Gvern tar-Re.

1. lr-Reli[jon tal-Gvern ta' Malta, G]awdex, u ta' l-artijiet li jiddependu minnhom hi l-Kattolika, Appostolika Rumana.

2. Kull li[i li, direttament jew indirettament, tkun ta' ]sara f'dak li g]andu x'jaqsam mal-Knisja Kattolika u mal-liberta' tal-kult tkun nulla u g]alhekk ma jkollha l-ebda effett prattiku. Dan ig]odd g]al kull g]amla ta' dawn il-li[ijiet: ji[ifieri, kemm jekk ikunu ta' natura spiritwali, kif ukoll, jekk ikunu ta' natura temporali.

3. Malta titqassam f'mhux anqas minn g]axar distretti elettorali, u G]tiawdex ikun jifforma distrett g]alih.

4. ll-membri tal-Kleru jkunu jistg]u jing]a\lu ming]ajr ma titqieg]ed xi projbizzjoni.

Mill-Awla Kapitulari

L-lmdina, 14 la' Lulju, 1919.

Jaqbel ma' l-ori[inal

}are[ fl-istess [urnata u post

Dun Filipp Muscat

Kan`illier [70]

Fil-]ames seduta tal-Kummissjoni, li saret fil-Casa Briffa Brincati, fis-26 ta' Lulju, 1919, Mons. De Piro ressaq Memorandum biex ikkummenta u ``ara d-de`i\jonijiet tal-Kapitlu tal-Katidral. Dan kien i[ib id-data tal-25 ta' Lulju. Hu fisser is-sodisfazzjon tieg]u talli s-Sotto-Kummissjoni kienet laqg]et il-proposta prin`ipali tal-Kapitlu Metropolitan ta' Malta.[71] ls-Sotto-Kummissjoni pproponiet b'kelmiet `ari li r-Reli[jon dominanti ta' Malta tkun il-Kattolika u li I-membri tal-Kleru jkollhom id-dritt li jing]a\lu membri parlamentari. Dan, fil-fatt, kien ji[bor fih il-punti I-i\jed essenzjali ta' l-emenda tal-Kapitlu tal-Katidral.[72] Imma Mons. De Piro, f'isem il-Kleru, ma kienx kuntent bil-kelma "Dominanti", dwar ir-Reli[jon Kattolika f'Malta.

Dawn huma I-kelmiet tal-Memorandum ta' De Piro, li n\amm ma' I-Atti tal-Kummissjoni:

Sur President, Sinjuri,

B'rabta ma' l-artikli mfasslin mill-Kapitlu (tal-Katidral) fl-14 ta' dan, biex ji[u nkorporati fil-pro[ett tal-Kostituzzjoni, in]ossni fid-dmir li nqieg]ed quddiem din il-Kummissjoni dan li [ej:-

Dwar l-Ewwel Artiklu, li hu "Ir-Reli[jon tal-Gvern ta' Malta u ta' l-artijiet li jag]mlu minnha hi l-Kattolika Appostolika Rumana", in]oss li g]andi ng]id li dikjarazzjoni b]al din f'Kostituzzjoni pulitika titqieg]ed hemm biex tkun qisha b]all-fus li mieg]u ddur il-]idma ta' l-lstat jew tal-Gvern. Tant hu hekk lil-Isqof mag]ruf (imsemmi mill-kittieb Scavini fit-Teolo[ija Morali tieg]u) ifisser ru]u b 'dawn il-kelmiet, f'riferenza g]al artiklu ta' dix-xorta, li qieg]ed fl-lstatut ta' Carlo Alberto: "U min ma jarax xi [[ib mag]ha din il-kelma 'Reli[jon ta' l-Istat'? l[[ib mag]ha li l-pre`etti tag]ha jkunu b]al gwida u dawl g]al-li[ijiet ta' l-lstat. I[[ib mag]ha li t-tag]lim tag]ha sejjer ikun im]ares mis-setg]a `ivili. Ji[ri hekk g]aliex l-lstat iqis li t-tag]lim tal-Knisja jkun ta' min jemmnu. L-lstat ikun jemmen fil-Knisja bl-istess mod li `-`ittadin privat jemmen fir-Reli[jon li j]addan. Jaqbel li r-Reli[jon ikollha fuq l-lstat, fuq is-setg]a `ivili, dik il-qawwa li, fl-im[iba privata ta' kull bniedem, ikollu t-twemmin reli[ju\ li wie]ed ikun rabat ismu mieg]u".

Fil-ka\ tag]na, ma g]andux jing]ad li l-Gvern Imperjali ma hux Kattoliku. La l-Gvern fisser li hu jaqbel li ting]atalna Kostituzzjoni li tkun tag]na, li [[ib mag]ha awtonomija lokali, hu `ar li l-Gvern Imperjali qieg]ed i\omm b]ala prin`ipju li jag]tina dawk il-libertajiet kollha li ma jmorrux kontra l-lealta' li g]andu jkollna lejn ir-Re u lejn l-interessi ta' l-imperu. Issa, meta ng]idu li r-Reli[jon tal-Gvern ta' Malta, G]awdex, u l-artijiet li jag]mlu minnhom hi l-Kattolika, Appostolika Rumana, ma nkunu g]edna xejn kontra l-lealta' lejn ir-Re u kontra l-interessi ta' kull xorta ta' l-Imperu. Fil-qasir, b'dan l-artiklu, inkunu qed nistqarru biss li l-Gvern lokali fil-li[ijiet tieg]u jir`ievi l-ispirazzjoni tieg]u mill-istess sentimenti reli[ju\i li jg]ajxu l-poplu ta' dawn il-g\ejjer, fejn ma hawn ]add li ma hux Kattoliku.

Jista' xi]add josserva li artiklu ta' din l-g]amla ma kien je\isti qatt fl-ebda Kostituzzjoni tag]na. Ikolli ng]id li dan hu minnu. Imma dan [ara g]aliex il-poplu malti qatt ma [ie kkonsultat, b]alma qieg]ed isir illum, dwar it-tfassil ta' Kostituzzjoni pulitka. Illum, qed naraw li l-Gvern qed jistieden 'il-poplu malti, li hu kollu kattoliku, biex jipprepara pro[ett ta' Kostituzzjoni, u biex ig]id ukoll x'ja]seb dwarha.

ll-Kapitlu tal-Katidral, permezz tad-Delegat tieg]u, issejjah biex ikun membru ta' din il-Kummissjoni. G]alhekk, dan il-Kapitlu ma jistax ma jinsistix biex artiklu ta' dix-xorta jkun fil-bidunett ta' din il-Kostituzzjoni.

It-Tieni Artiklu li [ie propost hu konsegwenza ta ' l-ewwel wie]ed.

lt-Tielet Artiklu (li jipproponi t-tqassim f'10 distretti) tqieg]ed bil-]sieb li d-diversi `entri tal-g\ira ji[u rappre\entati a]jar. B'10 distretti, i`-`entri tal-g\ira jwasslu i\jed il-fehmiet tag]hom, u jistg]u jit]arsu a]jar id-drittijiet tag]hom b'mod li l-le]en ta' min irid juri l-problemi tag]hom ma jissikkitx malajr. Hu skond il-[ustizzja u skond dak li wie]ed jistenna li territorji ta' fuq 40 parro``a jkollhom 'il min jie]u ]siebhom sewwa. U jidher li, g]al dan, erba' distretti ma humiex bi\\ejjed. Barra minn hekk, numru akbar ta' distretti elettorali, aktar variati u aktar distinti minn xulxin, bi tqassim li jkun marbut man-numru ta' l-eletturi, iqajjem interess akbar lejn il-pulitka ta' artna fost il-popolazzjoni tal-g\ira.

G]al dak li g]andu x'jaqsam mar-Raba' Artiklu, kul]add g]andu jaqbel, ming]ajr ebda diskussjoni, li l-membri tal-Kleru ma g]andhomx jitqieg]du f'po\izzjoni differenti minn dik ta' l-o]rajn. ll-liberta tal-g]a\la g]andha titgawda s]i]a mill-eletturi. Jekk x'u]ud ji[u mwarrba, dan ikun kontra l-liberta' tal-Kostituzzjoni, u dawk li jintlaqtu ma jistg]ux ma j]ossux ru]hom maqrusin.

Kan.ku {. De Piro Navarra.[73]

Dan il-Memorandum ta' Mons. De Piro ma hux ]lief kumment g]all-erba' artikli ta' l-emenda tal-Kapitlu tal-Katidral, li ]ar[et fl-14 ta' Lulju, 1919, u li di[a' ni\\ilna t-test s]i] tag]ha.[74] F'isem il-Kapitlu, Mons. De Piro [ieb ir-ra[unijiet kollha ta' dawk l-artikli. Dak in-nhar ma [ie de`i\ xejn dwar dawk l-emendi. Nafu biss li I-Avukat Nerik Mizzi wera qbil sostanzjali mal-Memorandum ta' Mons. De Piro. Mhux biss, Nerik Mizzi ppropona wkoll li s-Sotto-Kummissjoni tiddiskuti jekk kienx il-ka\ li tintlaqa' wkoll il-proposta li Malta tinqasam f'g]axar distretti elettorali, kif kienet il-fehma tal-Kleru ta' Malta.

Diskussjoni qawwija fi ]dan il-Kummissjoni ta' I-Assemblea Nazzjonali kienet dwar jekk kellux ikun hemm sempli`ement il-Kamra tad-Deputati, jew ida]]lux sistema doppja: il-Kamra u s-Senat. Kien qieg]ed jidher li s-sistema doppja kienet i[[ib il-firda bejn il-Maltin: dawk li kellhom xi po\izzjoni jew professjoni u l-o]rajn. ls-Senat deher li sata' jkun ostaklu g]at-triq tal-progress u g]all-ugwaljanza bejn i`-`ittadini kollha. Fil-}ames Seduta tal-Kummissjoni, li saret fis-26 ta' Lulju, 1919, deher li ma kellux ikun hemm dubju: il-poplu kien qed jitlob Gvern li ma jkollu fih l-ebda distinzjoni bejn klassi u o]ra.[75] Imma, waqt li I-membri tal-Kummissjoni ]asbu li dak il-ka\ kien mag]luq, fis-Sitt Seduta, li kienet fid-29 ta' Lulju, 1919, Mons. Panzavecchia ried jaqra diskors biex jiddefendi s-sistema doppja ta' Senat u Kamra. Imma d-de`i\joni tal-Kummissjoni kienet di[a' ttie]det fis-seduta ta' qabel. Madankollu, g]alkemm kien di[a' de`i\ li jkun hemm kamra wa]da, lil Panzavecchia ]allewh jaqra d-diskors tieg]u ming]ajr ma ni\\lu dwaru fil-minuti. F'dik is-sessjoni, [ew biex jivvotaw g]all-artikli li kienu dwar il-formazzjoni tal-Kamra tad-Deputati u I-Gabinett. Imma Mons. De Piro, flimkien ma' Mons. Panzavecchia, I-Avukat De Bono, u l-Konti Sant Fournier astjenew milli jivvotaw g]aliex huma kellhom ir-ra[unijiet tag]hom biex jaqblu ma' Kamra Doppja. Lilhom, ipprovaw jikkonvin`uhom biex jivvutaw g]aliex qalulhom li, ukoll jekk ikun hemm Kamra doppja, xorta wa]da jkun me]tie[ li, qabel xejn, ji[u mfassla I-Kamra tad-Deputati u I-Gabinett. Imma huma, waqt li wrew li ma kellhom xejn kontra dak li kien fihom l-artikli, xorta wa]da g]a\lu li jastjenu milli jivvotaw.[76]

Kien ta' sodisfazzjon g]al Mons. De Piro li l-Ewwel Artiklu tal-Kostituzzjoni [ie propost li jkun dan: "lr-Reli[jon ta' Malta u ta' l-artijiet li jag]mlu minnha hi l-Kattolika Appostolika Rumana". Dan [ie approvat unanimament.[77] Minkejja dan, 'il Mons. De Piro di[a' smajnieh jipproponi xi varjazzjoni dwaru; fl-istess laqg]a dan kellu ji[i diskuss. Imbag]ad, sena wara, De Piro ppropona li jitqieg]ed b'kelmiet i\jed `ari.

Waqt li fis-sitt seduta, Mons. De Piro ftit kellu x'jipproponi, fis-seba' wa]da, li kienet fit-2 ta' Awissu, 1919, fil-prattika diskussjonijiet ma kien hemm xejn.[78]

Wara li I-Kummissjoni kienet iltaqg]et g]as-seba' darba, kien wasal i\-\mien li ter[a' titlaqqa' I-Assemblea Nazzjonali. Kienu g]addew xahrejn minn \mien dik il-laqg]a storika tas-7 ta' {unju, 1919. lt-Tielet Seduta saret fit-8 ta' Awissu, 1919. G]al laqg]a ta' ]afna membri, [iet evitata I-belt Valletta. {iet offerta l-Villa kbira li I-familja De Piro kellha f'}al Lija, fi Strada Reale, n.93. In-numru tal-persuni pre\enti kien ta' 143. Dik is-seduta kienet wa]da importanti g]aliex matulha kellha to]ro[ I-iskema definittiva tal-Kostituzzjoni. Mons. De Piro kontra I-ma[[oranza tal-Kummissjoni kien appo[[a I-idea ta' kamra doppja. Imma dak li ma g]addiex fil-Kummissjoni g]adda fil-laqg]a ta' I-Assemblea Nazzjonali. B'ma[[oranza assoluta `kejkna (76 kontra 67), [ie approvat li jkun hemm Senat u Kamra tad-Deputati. ll-proposta kienet li s-Senat ikun bi 12-il membru, waqt li l-Kamra tad-Deputati tkun bi 22 membru.[79] Fost dawk li vvotaw favur is-sistema ta' kamra doppja, I-isem ta' Mons. De Piro jidher fl-ewwel post.[80]

Rajna b'liema ener[ija I-Kapitlu tal-Katidral u Mons. De Piro personalment, tul ir-Raba' u I-}ames Seduta tal-Kummissjoni, iddefendew il-pro[ett ta' artiklu li jqis ir-Reli[jon Kattolika b]ala dik li tkun tal-Gvern ta' Malta.[81] Dak in-nhar ma saret l-ebda diskussjoni g]ax din t]alliet g]as-Seduta ta' l-Assemblea. F'din is-seduta, Mons. Dun Pawl Galea ressaq din il-proposta. Kienet ]a[a naturali li Mons. De Piro jissekondaha. Imma I-Avukat Frederick Caruana Gatto oppona g]al dik il-proposta, g]aliex setg]et tidher mimlija ti[rib. Il-Maltin, g]alkemm kienu sejrin ji[u fdati bit-tmexxija tag]hom infushom b'dik il-Kostituzzjoni I-[dida, xorta wa]da kienu sejrin jibqg]u ta]t l-lngilterra. Billi r-Reli[jon ewlenija ta' l-lngilterra hi l-Anglikana, dikjarazzjoni li r-Reli[jon Kattolika kienet sejra tkun dik tal-Gvern ta' Malta setg]et tfisser li I-Maltin kienu sejrin iqajmu xi g]amla ta' persekuzzjoni lil dawk li ma jkunux i]addnu r-Reli[jon Kattolika. G]alhekk, dik il-proposta [iet mg]oddija g]all-voti; imma I-ma[[oranza tal-pre\enti ma qablux mag]ha. G]alhekk, l-Ewwel Artiklu tal-Kostituzzjoni baqa' ming]ajr ebda tibdil.[82]

G]al aktar minn sena, ma saret l-ebda laqg]a ta' l-Assemblea Nazzjonali. Imma I-Kummissjoni baqg]et sejra bix-xog]lijiet tag]ha. Fil-Kummissjoni, ix-xog]ol sata' jimxi ]afna a]jar g]aliex ma kienx hemm ]lief ftit membri. Mill-15-il membru li kellhom id-dritt li jid]lu fiha, ta' sikwit kien ikun hemm ukoll x'u]ud li jkunu neqsin. De Piro ma kienx jonqos. Imma, tul it-tmien u d-disa' seduta tal-Kummissjoni, li kienu fil-Casa Briffa Brincati, fit-28 ta' Jannar u fis-17 ta' {unju, 1920, Mons. De Piro ]ass li ma kellux g]alfejn jag]mel interventi.[83]

Hawn in\idu wkoll li I-interventi kollha ta' Mons. De Piro kienu ta' bniedem g]aqli li qag]ad dejjem attent g]al kull kelma li qal u b'mod spe`jali g]al kull ittra li kiteb. L-attenzjoni tieg]u kienet dejjem kbira g]aliex hu ried ikun `ert li jfisser I-ideat ta' dawk li kien qed jirrappre\enta u, fl-istess ]in, ma riedx ifisser xi]a[a li forsi ma tkunx tog][ob lill-Isqof ta' Malta. L-atti tal-Kapitlu Metropolitan ta' Malta juruna tajjeb x'kienet I-im[iba ta' Mons. De Piro.

Qabel ma nkitbu \ew[ ittri li kellhom ji[u ppubblikati, Mons. De Piro ressaq ittra miktuba fil-25 ta' {unju, 1920, li hu kien se jibg]atha lit-Tabib Filippo Sceberras. F'dik I-ittra, De Piro ried ji``ara xi punti dwar x'ifisser li r-Reli[jon ta' Malta tkun il-Kattolika, u dwar il-po\izzjoni ta' I-lstituti tal-Karita' u l-Edukazzjoni Pubblika fil-[\ejjer tag]na.[84] Imma I-Monsinjuri tal-Katidral tawh il-parir li jkun a]jar li dik I-ittra ma tintbag]atx. Madankollu I-ittra n\ammet ma' I-Atti tal-Kapitlu tal-Katidral. Huma wrewh li jkun a]jar li jitkellem direttament mat-Tabib Sceberras, qabel ma jibg]at l-emendi tieg]u bil-miktub. Fil-fatt, Sceberras ma qabilx ma' I-ideat ta' De Piro dwar l-Edukazzjoni pubblika. Dak il-President ta' I-Assemblea Nazzjonali kien di[a' tkellem ma' I-Ar`isqof Caruana dwar il-proposti li kienu sejrin isiru. Imbag]ad De Piro nnifsu mar ikellem lill-Ar`isqof, u l-Ar`isqof iltaqa' g]al darbtejn, fit-30 ta' {unju u fis-6 ta' Lulju, 1920, ma' Delegazzjoni tal-Kapitlu tal-Katidral. Dawn il-laqg]at wasslu biex inkitbu \ew[ ittri li Mons. De Piro ressaqhom quddiem I-Assemblea. Fl-e\attezza e``ezzjonali tieg]u, fl-14 ta' Lulju, 1920, De Piro kiteb bid-dettaiji kollha I-i\viluppi ta' dawn it-trattattivi, u ressaqhom f'g]amla ta' ittra quddiem il-Kapitlu tal-Katidral biex kollox jibqa' dokumentat.[85]

 

Edukazzjoni tal-Mo]] u Fara[ lill-Morda

ls-sehem ta' Mons. De Piro, f'dawn il-laqg]at ta' diskussjonijiet g]all-[id ta' Malta, hu dejjem ta' bniedem li j]ossu mg]obbi bil-pi\ li I-li[ijiet ta' Malta jkunu tassew insara. Mons. De Piro ma kienx jid]ol fil-laqg]at tas-Sotto-Kummissjoni. Imma, meta kien hemm b\onn, hu wassal il-proposti tal-Kapitlu tal-Katidral ta' Malta, u ressaqhom b'dik il-]e[[a kollha li jaf jag]mel wie]ed li jkun tassew konvint minn twemminu. Kienet g]adha qed tin]ass xi diffikulta' min]abba I-fatt li r-Reli[jon Kattolika ma [ietx a``ettata b]ala r-Reli[jon tal-Gvern ta' Malta, \ew[ ittri ta' Mons. De Piro, miktubin lit-Tabib Filippo Sceberras fit-23 ta' Lulju, 1920, juru xi diffikultajiet li I-Knisja Kattolika tista' tiltaqa' mag]hom min]abba I-mod kif ir-Reli[jon kienet sejra ti[i a``ettata fil-Kostituzzjoni. L-ewwel ittra ma fiha xejn spe`jali; imma I-Kapitlu tal-Katidral talab, permezz ta' Mons. De Piro, li ssir laqg]a bejn is-Sotto-Kummissjoni u Delegazzjoni ta' I-istess Kapitlu.[86]

lt-tieni ittra fiha I-importanza tag]ha spe`jalment g]all-mod kif jesprimi ru]u Mons. De Piro. Meta I-Assemblea Nazzjonali, jikteb Mons. De Piro, ma a``ettatx 'ir-Reli[jon Kattolika b]ala r-Reli[jon tal-Gvern ta' Malta, g]andu mnejn ma kellhiex f'mo]]ha li r-Reli[jon tag]na tista' [[arrab xi ]sara bil-Kostituzzjoni l-[dida. Jekk dan ma hux sejjer ji[ri, dak l-Artiklu tal-Kostituzzjoni jista' jibqa' kif inhu. Imma, jekk kien hemm xi periklu g]ar-Reli[jon, kellha ssir kull attenzjoni biex dan ji[i evitat, u jekk tin]ass il-]tie[a, l-artiklu ji[i emendat.[87]

Imbag]ad, Mons. De Piro fisser il-bi\a' li jista' jkun hemm f'art kattolika jekk I-g]alliema fl-iskejjel ma jkunux kollha kattoli`i, u jekk it-tobba u I-infermieri ta' l-isptarjiet ma j]addnux din ir-Reli[jon. F'isem il-Kapitlu, De Piro ressaq l-emenda li, fl-isptarijiet, it-tobba spe`jalisti ma jkunux kattoli`i f'ka\ijiet e``ezzjonali biss.

lr-ra[unijiet li j[ib Mons. De Piro, f'din I-ittra tieg]u, g]ad g]andhom il-valur tag]hom fi \mienna wkoll. Sejrin inni\\lu \ew[ siltiet minn din I-ittra; wa]da hi dwar l-edukazzjoni tal-qalb permezz tat-tag]lim; I-o]ra hi dwar il-fara[ spiritwali li bniedem li jkun wasal biex jidher quddiem Alla g]andu l-jedd li jistenna f'pajji\ kattoliku.

"Fl-iskejjel hi me]tie[a, mhux il-kultura tal-mo]] biss, imma wkoll dik tal-qalb. Din hi l-edukazzjoni. Din g]andha ting]ata b'mod li tkun taqbel ma' dik li [enituri nsara jkunu j]ossu fil-kuxjenza tag]hom. Ma hux bi\\ejjed li wie]ed ig]asses sabiex, waqt it-tag]lim, ma ssir l-ebda offi\a lir-Reli[jon. Hu wkoll me]tie[ li t-tag]lim ikun jaqbel f'kollox mat-twemmin kattoliku. Hemm b\onn li min ig]allem ikun ispirat mill-istess tag]lim nisrani. Wie]ed g]andu jistenna li l-ambjent kollu jag]ti xhieda ta' kemm hu tassew kattoliku”.[88]

"Fl-lsptarijiet, il-marid ma g]andux b\onn tal-fara[ materjali biss, imma wkoll ta' dak spiritwali. Hu g]andu l-jedd li jsib qrib tieg]u ming]ajr ebda waqfien persuni li jkunu mog]nija bl-istess sentimenti reli[ju\i tieg]u. Dawn ikunu jistg]u jg[inuh sabiex jitlob ]alli Alla jag]nih bil-fara[ tieg]u. Persuni ta' din ix-xorta jg]inu b'hekk il-]idma tat-tabib li, b]ala kattoliku, g]andu d-dmir li, mhux biss ifejjaq il-marid, imma li jwassallu wkoll il-fara[ tar-Reli[jon. Dan jista' jsir b'kelmiet ispirati mill-im]abba nisranija. Imma, billi marda, xi drabi, tista' tkun te]tie[ il-kura ta' xi spe`jalista ta' ]ila, li ma jkunx kattoliku, dan jista' u anzi g]andu jitfittex g]all-[id tal-marid”.[89]

Mons. De Piro bag]at kopja ta' din it-tieni ittra lill-Kapitlu tal-Katidral. Sa llium, g]adna nistg]u naraw din I-ittra qalb I-atti kapitulari tal-Kapitlu Metropolitan. L-ittra f’dawn I-atti fiha xi korrezzjonijiet. Dawn huma xi varjazzjonijiet \g]ar li da]]al min]abba I-osservazzjonijiet li g]amlulu I-Monsinjuri g]ax hu kien qed jikteb f’isimhom.[90]

Dawn i\-\ew[ ittri [ew komunikati lis-Sotto-Kummissjoni mit-Tabib Filippo Sceberras, waqt is-Seba' Seduta li saret fi`-~entru La Giovine Malta, nhar id-29 ta' Lulju, 1920. }add ma oppona g]all-proposta tal-Kapitlu tal-Katidral. G]alhekk, [ie a``ettat li s-Sotto-Kummissjoni tiltaqa' ma' Delegazzjoni tal-Kapitlu. ls-Sotto-Kummissjoni nkarigat lill-Avukat Nerik Mizzi biex ig]arraf b'din id-de`i\joni lil Mons. De Piro. Hu kitiblu fil-31 ta' Lulju, 1920, fejn g]arrfu li s-Sotto-Kummissjoni kienet sejra jkollha t-Tmien Seduta tag]ha t-Tlieta ta' wara, 3 ta' Awissu, f’n.7 Triq |akkarija, il-Belt. Kienet sejra ssir laqg]a [enerali tal-Kummissjoni tal-Kamra ta' I-Avukati, u g]aliha [iet mistiedna Delegazzjoni tal-Kapitlu.[91]

Fil-fatt, is-seduta tat-3 ta'Awissu, 1920, kienet kollha kemm hi dwar ir-Reli[jon Kattolika f’Malta. ll-Kapitlu tal-Katidral bag]at delegazzjoni li kienet iffurmata minn Mons. De Piro, Mons. Dun Pawl Galea, u Mons. Injazju Panzavecchia. lt-Tabib Filippo Sceberras g]arraf li I-Gvernatur ma kien sejjer isib ebda diffikulta’ biex jipproponi l-ewwel artiklu tal-Kostituzzjoni kif kien [ie propost. Imma I-Gvernatur ma qal l-ebda kelma ma' Sceberras dwar tolleranza jew liberta’ reli[ju\a f’Malta.

lt-tliet delegati tal-Kapitlu, u g]alhekk Mons. De Piro wkoll, g]afsu li Reli[jonijiet o]rajn ikollhom "tolleranza" biss f’Malta. Imma kien qieg]ed jin]ass li dawk il-Monsinjuri ma kenux qed jesponu I-fehmiet tal-Kapitlu, imma I-ideat tag]hom personali. L-Avukat Nerik Mizzi u Mons. De Piro ma qablux bejniethom dwar x'kienu I-fehmiet ta' I-Ar`isqof Caruana. Ma waslu g]all-ebda konklu\joni jekk kellhomx jitkellmu dwar liberta’ reli[ju\a jew sempli`ement tolleranza. G]alhekk, il-laqg]a [iet a[[ornata g]al seduta o]ra, li kienet sejra tkun fl-istess post fl-10 ta' Awissu, 1920. Imma kien hemm b\onn li Mons. De Piro u I-Monsinjuri l-o]rajn iwasslu d-de`i\joni tal-Kapitlu tal-Katidral.[92]

Dik tal-10 ta'Awissu, 1920, kienet I-g]axar seduta tas-Sotto-Kummissjoni g]aliex, sadanittant, kienet saret o]ra fis-6 ta' Awissu. Fid-Delegazzjoni tal-Kapitlu tal-Katidral, \died it-twajjeb Mons. Dun Sidor Formosa. Dak li feta] id-diskussjoni, u wera li kien qed jitkellem f’isem il-Kapitlu kien Mons. De Piro. Hu ppropona li I-klawsola 56 tal-Pro[ett Ministerjali titqieg]ed hekk: "Kull persuna li tkun t]addan Reli[jon li ma tkunx il-Kattolika tkun pulitikament tollerata fil-prattika tag]ha". L-aktar li ma ntg]o[botx kienet il-kelma "pulitikament", li kellha I-g]an li tirrestrin[i I-attivita’ tar-Reli[jonijiet mhux Kattoli`i. Imma d-Delegati wrew li probabilment il-Kapitlu ma kienx sejjer insisti biex dik il-kelma tin\amm. Tressqu mill-[did l-emendi li kienu dehru fl-ittri ta' Mons. De Piro dwar it-tag]lim reli[ju\ u r-Reli[jon tat-tobba u I-infermieri. Wara li ddefendew I-ideat tag]hom, il-Monsinjuri ]ar[u, u ]allew lill-membri tas-Sotto-Kummissioni biex, we]idhom, jaslu g]ad-de`i\joni tag]hom.

ll-Klawsola 56, wara d-diskussjonijiet kollha, [iet emendata definittivament b'dan il-mod:

1. lr-Reli[jon ta' Malta u G]awdex hi l-Kattolika, Appostolika, Rumana.

2. L-Ebda persuna li tkun t]addan Reli[jon differenti mill-Kattolika Appostolika Rumana ma ti[i disturbata min]abba l-konvinzjonijiet reli[ju\i tag]ha, u lanqas ma ti[i mfixkla fil-prattika tal-kult tag]ha.

3. L-ebda persuna ma titqies inabbli jew inkapa`i g]al xi kariga min]abba t-twemmin reli]ju\ tag]ha. Imma jista' ji[ri li persuna li ma tkunx kattolika titqies inabbli u titwarrab mill-impiegi fid-Dipartimenti tat-Tag]lim u l-Edukazzjoni Pubblika.[93]

Dan juri li l-emendi tal-Kapitlu tal-Katidral imressqin b'tant ]e[[a fl-ittri ta' Mons. De Piro tat-23 ta' Lulju, 1920, [ew ikkonsidrati, u a``ettati f'xi partijiet tag]hom.

 

ll-Problema tal-Lingwa

Fi \mien it-tfassil tal-Kostituzzjoni, [ie li kien hemm diskussjonijiet ja]arqu dwar il-lingwa. Naturalment l-ilsna li jissemmew kienu l-ingli\, it-taljan u l-malti. Mons. De Piro, li ftit jew xejn tkellem meta ma kellux b\onn jiddefendi r-Reli[jon Kattolika, [ie li fisser I-ideat tieg]u dwar I-u\u ta' l-ilsna. Imma, ukoll jekk tkellem, jidher b'mod `ar li hu qatt ma ried jag]fas fuq dawn il-fehmiet tieg]u. De Piro emmen li kienu problemi a``identali, u li ma kellhomx jifirdu I-Maltin bejniethom.

Proprju f’dan iz-\mien tat-tfassil tal-Kostituzzjoni, kien qieg]ed jin]ass sewwa li dawk il-Maltin li ma kenux jafu ]lief il-Malti kienu qed i]ossu ru]hom maqtug]in, mhux biss mill-kultura ta' \mienhom, imma wkoll milli jimpjegaw ru]hom f’artijiet o]rajn li kienu jaqg]u ta]t l-lngilterra. Fir-rapport dwar I-in`identi tas-Sette Giugno, insibu fost l-o]rajn din I-asserzjoni: "ll-ka\ tal-Lingwa n]ass li kien qieg]ed numru sewwa ta' ]addiema fl-impossibilta’ li jsibu xi xog]ol barra minn Malta. II-Lingwa Maltija hi assolutament inutli, u l-lngli\ ma [iex mg]allem bi\\ejjed b'mod li jg]in lill-emigranti ]alli jikkompetu ma' ]addiema o]rajn f’dawk I-artijiet li jag]mlu mill-lngilterra".[94]

Fil-fatt, f'Malta ta' dawk i\-\menijiet, kien qieg]ed jin]ass sewwa li I-Malti kien qieg]ed jaqta' ]afna lill-Maltin, mhux biss minn ma' [nus o]rajn, imma sa]ansitra minn postijiet importanti f'Malta nnifisha. Waqt I-G]axar Seduta tal-Kummissjoni, fid-Dar Briffa Brincati, nhar it-18 ta' Awissu, 1920, [ie diskuss dan il-ka\. Fi \mien meta kien qed jit]ejja Gvern ta' deputati mag]\ulin mill-Maltin innifishom, wie]ed kien jissopponi li setg]u jintg]a\lu membri parlamentari li ma jkunux kapa`i jesprimu ru]hom bl-ingli\ jew bit-taljan. G]alhekk, b]ala difi\a g]al dawn, I-Onorevoli Guze Muscat Azzopardi, membru tal-Kummissjoni, ippropona li fil-Kostituzzjoni jitqieg]du wkoll dawn il-kelmiet: "Dawk il-membri li jiddikjaraw li ma jinqalg]iux biex jesprimu ru]hom bit-taljan jew bl-ingli\, ikollhom il-permess li jitkellmu bil-Malti".

Din il-proposta qajmet diskussjoni s]i]a. Mons. De Piro kien fost dawk li appo[[jaw il-proposta. Imma hu, flimkien ma' dawk li kienu ta' I-istess fehma, iddikjara, li ma kienx jaqbel li I-Malti jintu\a fid-diskussjonijiet tal-Parlament. Madankollu, hu ried jag]ti I-appo[[ tieg]u g]all-proposta biex juri spirtu ta' kon`iljazzjoni. Hu ma xtaqx li, min]abba I-u\u tal-Malti, jara jqumu kontra tag]hom il-]addiema tat-tarzna. F'dak i\-\mien diffi`li, kien me]tie[ li kull reazzjoni perikulu\a min-na]a tal-poplu ti[i evitata. F'mument tant kritiku g]al Malta, il-pa`i u l-g]aqda fost il-Maltin kollha kienu mixtieqa aktar minn kollox. Minkejja dan, il-proposta ta' I-u\u tal-Malti [iet diskussa fit-tul. Imma, imbag]ad, g]addewha g]all-voti, u I-ma[[oranza qablet li I-Malti sata' jintu\a. Fost dawk li qablu ma' Muscat Azzopardi u De Piro, kien hemm il-Marki\ Apap Bologna u t-Tabib Andrea Pulli`ino.[95] Kollox juri li I-Malti n\amm fi stat ta' inferjorita'. II-lingwi tal-kultura kienu t-TaIjan u l-lngli\. Fl-atti parlamentari, id-diskussjonijiet bdew jitni\\lu b'dawn i\-\ew[ lingwi. G]al kull min u\a I-Malti, kien jitni\\el ma[enb id-dikjarazzjoni tieg]u li hu g]amel u\u minn dan I-ilsien. ll-lingwa favorita ta' Mons. De Piro kienet dejjem it-taljan. Dan jidher tajjeb mill-kotra ta' ittri li g]andna. Imma, bi-ebda mod, ma kien marbut ma' din il-lingwa biss. Hu kiteb kemm-il darba bil-latin, ingli\, fran`i\, germani\ u malti. Hu kien jipprova ju\a dik il-lingwa li min jir`ievi jkun jistenna ming]andu.

Dak li [ie diskuss fil-laqg]at tal-Kummissjoni ma satax ma jer[ax jinqala' fis-seduti ta' I-Assemblea Nazzjonali. lr-Raba' Seduta ta' I-Assemblea kienet, b]al ta' qabilha, fil-Villa De Piro-Gourgion ta' }al-Lija, u tlaqqg]et fis-26 ta' Awissu, 1920. Matulha, instama' fost I-o]rajn, ir-Rapport tal-Kamra ta' l-Avukati, fejn inkiteb li, sa dak i\-\mien, qatt ma kien hemm xi Malti li ]ass il-b\onn li jitkellem bil-lingwa ta' din il-g\ira fil-Kunsill tal-Gvern. Kien hemm ukoll bi\a' mill-proposta ta' l-u\u tal-Malti skond kif g]addietha I-Kummissjoni. Dak kien ifisser li fis-Senat u I-Kamra tad-Deputati kien se jkun hemm Maltin li ma jkollhom ebda kultura; kien se jkun hemm membri li ma jkunux kapa`i jifhmu d-diskussjonijiet parlamentari. B'membri b]hal dawn, zgur li kien sejjer jitbaxxa I-livell tal-Parlament.[96] Imbag]ad, bejn i\-\ew[ lingwi, ingli\ u taljan, il-Kamra ta' l-Avukati g]afset li I-lingwa tal-kultura kellha tibqa' t-taljan. Fost il-weg]di li l-lngilterra kienet g]amlet lil Malta kien hemm dik li tirrispetta d-drawwiet tal-Maltin. Wa]da minn dawn id-drawwiet kienet il-lingwa tal-li[ijiet u tal-kultura ta' Malta, li kienet it-Taljan.[97]

Mons. De Piro ra[a' fisser il-fehmiet tieg]u fi ]dan dik ir-Raba' Seduta ta' I-Assemblea. ls-Sur A. Nicholas, rappre\entant tal-]addiema, wera li I-Maltin ma kenux kontra I-lingwa taljana. Huma xtaqu ju\aw il-Malti fil-parlament g]aliex jista' ji[ri li ma jkollhomx il-fa`ilita’ ta' o]rajn biex jitkellmu bit-taljan. Nerik Mizzi ]a okka\joni minn dan biex wera li I-Maltin kienu mag]qudin bejniethom fid-difi\a tat-taljan b]ala I-ilsien tal-kultura tag]hom. Imbag]ad, Mons. De Piro wera I-appo[[ s]i] tieg]u kemm g]all-kelmiet ta' Nerik Mizzi kif ukoll g]al dawk ta' Nicholas, b]ala rappre\entant tal-]addiema. ll-kelmiet ta' De Piro huma ta' kon`iljazzjoni g]all-ideat kollha li kienu kontra xulxin. B]al dejjem, hu g]amel ]iltu biex ressaq lejn xulxin il-membri kollha ta' I-Assemblea. G]alhekk, De Piro ma riedx je]odha kontra I-u\u tal-Malti fil-Parlament g]aliex il-]addiema maltin innifishom, permezz tar-rappre\entanti tag]hom, taw garanzija li sejrin jiddefendu I-lingwa tal-kultura tag]na. De Piro g]alaq I-intervent tieg]u billi qal li lkoll kemm huma kienu `erti li kellhom jiddefendu I-kultura taljana. Minkejja dan, De Piro kif kien di[a' fisser fil-Kummissjoni, kien favur I-u\u tal-Malti fil-Parlament. Wara diskussjonijiet o]rajn, I-Assemblea Nazzjonali, b’votazzjoni, approvat I-u\u tal-Malti fil-Parlament. lr-ri\ultat kien 61 favur I-u\u tal-Malti u 41 kontra; x'u]ud astjenew.[98]

 

Pass 'il Quddiem b’tama ta' xi]a[a a]jar

L-a]]ar seduta ta' I-Assemblea Nazzjonali kienet fis-27 ta' Mejju, 1921. Din il-]ames seduta n\ammet hi wkoll fil-Villa De Piro-Gourgion.

Fit-30 ta' April, 1921, kienet [iet proklamata l-K.ostituzzjoni I-[dida. Din kienet in]admet minn Malta u l-lngilterra. Rajna xi ftit mid-diskussjonijiet ta' I-Assemblea Nazzjonali u tal-Kummissjoni u s-Sotto-Kummissjoni. Dawn ir-rappre\entanti tal-poplu malti ]admu biex fasslu I-li[ijiet g]al Parlament bi 17-il membru g]as-Senat u bi 32 g]all-Assemblea Le[islattiva. II-Gvern Ingli\ fassal l-artikli li lill-Maltin \ammewhom marbutin ma’ l-Ingilterra.[99]

Mons. De Piro kellu s-sehem tieg]u fid-diskussjonijiet ta' l-a]]ar seduta wkoll. Kien g]ad hemm bosta affarijiet li I-Maltin ma ]ar[ux sodisfatti bihom. Dik il-Kostituzzjoni kienet biss l-ewwel pass lejn \menijiet a]jar.

Fost I-o]rajn, I-Assemblea Nazzjonali dde`idiet li "f'dak li g]andu x'jaqsam mar-Reli[jon, ta``etta l-forma [dida ta’ Kostituzzjoni fl-ispirtu ta' l-ittra pastorali ta' l-Isqfijiet (tat-8 ta’ Mejju, 1921). F'dak, imbag]ad, li g]andu x'jaqsam mad-drittijiet puliti`i u l-aspirazzjonijiet le[ittmi u leali tal-Maltin, tittama u tawgura li l-ghaqal, is-sens komun, u l-im]abba soda lejn art twelidna ta' dawk li jkollhom f'idejhom it-tmexxija tal-pulitka nazzjonali jkollhom il-]ila jwasslu biex il-Maltin ikollhom reb]iet akbar fid-drittijiet kostituzzjonali u fl-aspirazzjonijiet ta' kull Malti”.[100]

Kien hemm min kien tal-fehma li din il-Kostituzzjoni kienet ag]ar minn ta' qabilha.[101] Hawn immissu xi punt dwar ir-Reli[jon li ra[a' nqala' f’din I-a]]ar seduta. ll-Kappillani kollha ta' Malta g]afsu li kien hemm b\onn li ji[i ddikjarat fil-bera] li r-Reli[jon ta' Malta hi I-Kattolika. Imma huma kienu wkoll `erti li l-Parlament Malti g]ad jie]u din id-de`i\joni. Mons. De Piro, issekondat minn Nerik Mizzi, ippropona li d-deliberazzjoni tal-Parrokat ta' Malta titni\\el ma' I-Atti. Kul]add qabel mieg]u.[102] Qamet ukoll diskussjoni dwar kif kellhom jintg]a\lu r-rappre\entanti tal-Knisja fis-Senat. Imma Mons. De Piro talab biex ma jintilfux f’din id-diskussjoni. Ikun a]jar li j]allu d-de`i\joni g]all-ewwel Parlament li jkun hemm. Din il-proposta ntlaqg]et minn kul]add.[103]

B'dan il-mod, I-Assemblea Nazzjonali waslet g]all-konklu\joni tad-diskussjonijiet tag]ha. ll-proprjetarji tal-Villa De Piro-Gourgion ]assew ru]hom onorati li dawn il-laqg]at tant importanti saru fil-Villa tant sabi]a li kien hemm f'}al-Lija. Dawk il-proprjetarji offrew lill-President bukkett ta' ward abjad u a]mar. lt-Tabib Filippo Sceberras radd ]ajr lil dik il-familja u lill-poplu malti kollu kemm hu g]ar-rispett u m]abba li wrew lejh tul dawk id-diskussjonijiet diffi`li.[104]

Mons. De Piro wkoll, fl-eg]luq ta' dawk id-diskussjonijiet, \gur li i\jed minn qabel [ibed lejh I-ammirazzjoni tal-kleru u tal-poplu nisrani ta' Malta. Hu wera kemm kien rappre\entant tassew denn tal-Kleru billi ]adem kemm fela] biex ir-Reli[jon ta' Malta tin]ass tassew fil-li[ijiet tal-Kostituzzjoni. Rajna wkoll li, kull meta nqalg]et I-okka\joni, ta' veru sa`erdot ta' Kristu, Mons. De Piro ]adem biex [ieb I-g]aqda u I-pa`i bejn il-Maltin billi, fl-istess ]in, wera li kien japprezza kemm it-tradizzjonijiet reli[ju\i kif ukoll dawk kulturali tal-poplu malti.

 

1930: Medjatur bejn Strickland u I-Knisja

Mons. De Piro deher kemm-il darba fix-xena pulitka maltija; imma hu qatt ma wera li kien propagandist ta' xi Partit Pulitku. II-karriera qasira tieg]u fis-Senat g]ad turih b]ala sa`erdot u b]ala bniedem lest biex ig]in lil min kien fil-b\onn. Imma hu g]araf jag]mel u\u mill-isem tajjeb li kien igawdi u mill-istima li kul]add kellu tieg]u biex i[ib il-pa`i fost il-Maltin. Dan kien is-sehem tieg]u b]ala messa[[ier ta' pa`i fi \mien ta' nkwiet li ssejjah: "II-gwerra l-i\jed ]arxa li s'issa qatt inqalg]et kontra l-Knisja u l-Kleru".[105] Madankollu, I-inkwiet li kellu jinqala' fi\-\menijiet ta' wara kellu jkun ]afna i\jed a]rax.

Minn meta l-Kostituzzjoni tas-sena 1921 tat lill-Maltin il-jedd li jmexxu lilhom infushom xi progress kien qieg]ed isir. Imbag]ad, wara tliet Prim Ministri Nazzjonalisti ({u\eppi Howard, Fran[isk Bu]a[iar, u Ugo Mifsud), fis-sena 1927, il-Partit Kostituzzjonali, bis-sa]]a ta' l-appo[[ tal-Partit Laburista, ]a I-poter f'idejh. Lord Gerald Strickland sar il-Prim Ministru [did ta' Malta. Strickland beda ta' sikwit je]odha kontra I-fatt li fl-Assemblea Le[islattiva ta' Malta kien hemm il-qassisin ukoll. II-gwerra ]raxet ]afna i\jed g]aliex i\-\ew[ Senaturi li kienu rappre\entanti ta' I-Ar`isqof Caruana, f'Lulju 1928, ivvotaw kontra l-ewwel ba[it ta' Strickland, u wa]]luhulu. Dawn kienu Mons. Carmelo |ammit u Mons. Dun Pawl Vella Man[ion. Tant kienet ]arxa I-gwerra li bdiet issir lill-Knisja b'mod li \-\ew[ rappre\entanti tal-Kleru dde`idew li ma jersqux lejn is-Senat sakemm ma jkunux `erti li jistg]u jivvotaw bil-liberta' kollha.[106]

Billi I-attakki kontra I-Kleru fil-Parlament u s-Senat bdew ikunu bla ]niena, is-Santa Sede bag]tet Delegat Appostoliku. Dan kien l-Ar`isqof ta' Tyana Mons. Paschal Robinson. Robinson kellu I-approvazzjoni kemm tal-Gvern ta' Malta kif ukoll ta' l-Ingilterra.[107] Waqt li kien Malta fil-bidu ta' Mejju, 1929, Mons. Robinson tkellem ma' ]afna persuni dwar is-sitwazzjoni, u dwar is-sehem tal-Kleru Malti fil-pulitka. Hu \gur li tkellem ukoll ma' Mons. De Piro. Sabiex juri l-apprezzament tieg]u lejn Mons. De Piro, Robinson a``etta wkoll I-istedina li jmur i\ur id-Dar ta' San {u\epp f'Santa Venera. Hu tkellem ma' kul]add, u sama' d-diskors li g]amillu Mons. De Piro f'`erimonja `kejkna. Dan kien fl-4 ta' Mejju, 1929, filg]odu.[108]

Fir-rapport tieg]u, I-Ar`isqof Robinson stqarr li ma kienx jidher li I-Kleru kien qed jinda]al fil-pulitka b'mod li jag]mel ]sara lill-Knisja. ld-drittijiet li kien qed je\er`ita kienu skond dak li tag]tih il-Kostituzzjoni ta' Malta, u skond kif jippermetti l-Kodi`i tal-Knisja.[109] Imma Strickland g]amel mossa o]ra. Hu ried li jsir Konkordat bejn il-Knisja u I-Gvern Malti. Fost I-o]rajn, Strickland kien tal-fehma li fil-Konkordat ji[i de`i\ li qassisin u patrijiet ma jkollhom ebda jedd li jkunu membri tas-Senat jew tal-Kamra tad-Deputati. Imma Robinson ma sata' jwieg]ed xejn g]aliex ma kellux I-awtorita' li jiddiskuti dwar xi konkordat.[110]

Fis-sena 1930, kienu se jsiru l-elezzjonijiet [enerali. Imma, fis-27 ta' April, 1930, [iet pubblikata pastorali mill-Isqfijiet Caruana u Gonzi flimkien. B]as-soltu, il-pastorali ]ar[et bit-taljan u bil-malti. Minn dik bil-Malti, nie]du biss il-kelmiet I-i\jed qawwija li bihom [ie kkundannat Strickland: "Ma tistg]ux, ming]ajr ma taqg]u fi dnub mejjet, tivvutaw g]al Lord Strickland u g]all-kandidati tieg]u, kif ukoll g]al dawk kollha anki ta' partiti o]ra li, fl-img]oddi, g]enuh u appo[[jawh fil-lotta li g]amel lid-drittijiet u lid-dixxiplina tal-Knisja jew li be]siebhom ig]inuh u jappo[[jawh fl-elezzjonijiet li [ejjin. Wisq i\jed, ma tistg]ux tippre\entaw ru]kom b]ala kandidati fil-listi elettorali proposti minn Lord Strickland jew ta' partiti o]ra li b'xi mod be]siebhom ig]inuh fl-elezzjonijiet li [ejja".[111]

Fost dawk li kienu ]er[in ma' Strickland, kien hemm il-Baruni l[ino De Piro, ]u I-istess Monsinjur De Piro. Aktar tard, b'sinjal ta' sottomissjoni lejn l-lsqfijiet, fil-11 ta' April, 1931, hu kiteb lill-Ar`isqof Caruana biex iddikjara li ma kienx se jo]ro[ g]al dik l-elezzjoni. ld-dikjarazzjoni tal-Baruni tinsab fost I-ittri Ii r`ieva l-Ar`isqof.[112]

Billi I-pastorali ta' l-Isqfijiet inqrat il-}amis, 1 ta' Mejju, hi tqieset li [iet ippubblikata f'din il-[urnata.[113]

B'`irkulari tas-6 ta' Mejju, [ew ikkundannati \-\ew[ [urnali tal-Partit Kostituzzjonali: The Daily Malta Chronicle u lx-Xemx.[114] Imma, imbag]ad, biex ming]alihom je]ilsu l-kundanna, I-isem inbidel xi ftit, u I-kontenut baqa' bi-istess ton. G]alhekk, jumejn biss wara, fit-8 ta' Mejju, ]ar[et `irkolari o]ra biex I-insara [ew mg]arrfin li I-gazzetti xorta wa]da kienu g]adhom ikkundannati.[115] Imma billi l-edituri tag]hom malajr talbu ma]fra, b'`irkulari tal-15 ta' Mejju, 1930, I-Ar`isqof irtira l-kundanna tieg]u.[116]

L-Ingilterra [[udikat li I-Maltin, min]abba dik il-kundanna ta' Strickland u ta' kull min kien qed jappo[[jah, ma kellhomx il-liberta' me]tie[a biex jag]\lu gvern [did permezz ta' l-elezzjonijiet [enerali. G]alhekk, il-Kostituzzjoni li kienet tag]tina l-jedd li mmexxu lilna nfusna [iet sospi\a, u l-elezzjonijiet ma setg]ux isiru. Fil-prattika, er[ajna lura lejn il-qag]da li konna fiha fil-bidu tal-]akma ingli\a. Strickland u I-Ministri baqg]u hemm, imma ming]ajr I-awtorita' li jidde`iedu skond is-setg]at li kienet tag]tihom il-Kostituzzjoni. Huma ma kenux jag]tu ]lief pariri lill-Gvern Ingli\ dwar x'kienu ji[[udikaw li jaqbel li jsir.[117]

F'dak I-intervall ta' bejn is-snin 1930 u 1932, da]al g]al darb'o]ra Mons. De Piro biex jirran[a s-sitwazzjoni. X'u]ud minn dawk li kienu jafuh ig]idulna b'`ertezza dwar il-laqg]at tieg]u ma' Strickland innifsu, u ma' membri o]rajn tal-Partit tieg]u. Imma dawk il-laqg]at kienu je]tie[u prudenza kbira; g]alhekk, Mons. De Piro qatt ma tkellem fil-bera] dwar dak li ntqal fihom. Mill-ftit tag]rif li g]andna, nafu li lil Strickland hu mar ikellmu personalment, u fissirlu li I-membri tal-kleru ma kellhom xejn kontra tieg]u. Lilu, hu wrieh li ma kellux ]lief x'jakkwista jekk jersaq lejn il-Knisja, u jitlob ma]fra. Lil Strickland, De Piro wrieh ukoll li kien hemm ]afna fost il-kleru li kienu qed jitolbu g]alih ]alli jirran[a mal-Knisja.[118]

L-isba] kumment dwar is-sehem ta' Mons. De Piro fil-ka\ ta' Strickland qieg]ed f'The Daily Malta Chronicle tad-19 ta' Settembru, 1933. In\ommu quddiem g]ajnejna I-fatt li din il-gazzetta kienet ippubblikata mill-Partit ta' Strickland. Nosservaw ukoll li I-isem ta' Strickland lanqas biss ma jissemma; imma hu evidenti li I-kittieb kien qed jikteb dwar it-tilwima li n]olqot bejn il-Knisja u I-Gvern ta' Malta ta' dak i\-\mien. Naqilbu mill-ingli\ din is-silta importanti minn The Daily Malta Chronicle.

"Fi \mien li m'ilux wisq li g]adda, kien hawn okka\joni mag]rufa li fiha Mons. De Piro kellu sehem sewwa u ta' [id g]al Malta. Hu ta s-sehem siewi tieg]u fil-qasam politiku, b']idma li bilkemm qatt dehret fil-bera]. Fil-fatt, kien prin`ipalment bil-]ila, ]idma, u tattika tieg]u li t-tilwima pulitika u reli[ju\a waslet biex waqfet. Hu kien mimli ]e[[a g]al din il-]idma f'dik it-tilwima sfortunata li [iebet ]sara tant kbira lil Malta. Bil-]ila tieg]u, ir-relazzjonijiet bejn Knisja u Stat re[g]u [ew g]all-istat tradizzjonali tag]hom: ji[ifieri g]al stat ta' paci u kollaborazzjoni sin`iera. }add aqsu ma kien tant adattat g]al dik il-bi``a xog]ol iebsa. }add ma kien igawdi i\jed minnu l-fidu`ja ta\-\ew[ na]at. }add i\jed minnu ma kellu l-kwalitajiet me]tie[a biex jie]u f'idejh missjoni tant delikata. |gur li ]add ma kien hawn kapa`i i\jed minnu biex iwassal dik it-tilwima g]al konkluzjoni li ferr]itna".[119]

Fil-fatt, bis-sa]]a ta' din id-diplomazija g]aqlija. Lord Strickland, wara ftit xhur li dam ikkundannat, ra[a' g]amel pa`i mal-Knisja.

ll-Maltin ma nsewx is-sehem ta' Mons. De Piro f'din is-sitwazzjoni diffi`li. |mien i\jed tard, ra[a' tfakkar dak li kien sar f'dik I-okka\joni. Fil-gazzetta Dr Xecchec, naqraw dan: "Monsinjur De Piro, dana l-a]]ar, kien irrenda ru]u ukoll bniedem ferm importanti b]ala intermedjarju g]all-pa`i li saret bejn il-Kurja u l-Partiti li llum jinsabu fl-oppo\izzjoni. X'aktarx kien dan il-fatt li g]alih Mons. De Piro [ie ma]tur rappre\entant ta' l-Isqof fis-Senat: kariga li g]aliha ftit kienu dawk li riedu jid]lu".[120]

Min-na]a I-o]ra, il-Kummissjoni Rjali li ntbag]tet Malta fis-sena 1931 ma rat xejn stramb fil-fatt li I-kleru kien jid]ol fil-Parlament Malti g]aliex fl-Ingilterra wkoll l-lsqfijiet Protestanti huma membri tas-Senat. Madankollu, deher ukoll tajjeb li l-pre\enza tal-Kleru fil-Parlament kienet okka\joni ta' tilwima bejn Knisja u Stat. L-Ar`isqof Caruana nnifsu kien tal-fehma li n-numru tal-Kleru fil-Parlament jibqa' dejjem jonqos. Meta l-Kostituzzjoni, fis-sena 1932, [iet mog]tija g]al darb'o]ra lill-Maltin, ma kienx hemm ]lief qassis wie]ed li [ie mag]\ul b]ala membru parlamentari fi ]dan ta' Partit. Dan kien Mons. Nerik Dandria, Nazzjonalista ta' ]ila kbira li kellu jmut fi \mien qasir: fit-3 ta' Lulju, 1932, biex mieg]u tispi``a t-tradizzjoni tant qadima tal-Kleru fil-Pulitka. Imma l-Ar`isqof Caruana, fl-okka\joni ta' dik I-istess elezzjoni, innomina lil Mons. De Piro u lil Mons. Nerik Bonni`i b]ala rappre\entanti tal-Kleru fis-Senat. Kien hemm sa`erdot ie]or fis-Senat; dan kien il-Karmelitan Patri Anastasju Cuschieri, li [ie mag]\ul b]ala rappre\entant tal-gradwati.[121]

ll-pre\enza ta' Mons. De Piro fis-Senat tat-Tielet Le[islatura kienet okka\joni o]ra biex hu wera kemm b]ala Malti kien i]oss li ma satax ma jag]tix ka\ tal-pulitka. Imma De Piro kien ta' [ieh kbir g]all-Knisja Maltija fil-Parlament g]aliex wera bil-provi li hu kien fis-Senat b]ala qassis, u g]alhekk bid-dmir li jg]in lill-membri parlamentari maltin biex ig]ixu a]jar ir-Reli[jon Nisranija, li I-Kostituzzjoni ta' Malta riedet tag]tiha l-importanza tag]ha billi tqeg]idha fl-ewwel artiklu tag]ha u billi tag]\el li timxi fuq il-prin`ipji tag]ha.

 

1932: Senatur fit-Tielet Parlament

Wara li l-lngilterra g]amlet xi riforma skond il-pariri mog]tijin mill-Kummissjoni Rjali tas-sena 1931, b'dikjarazzjoni tal-25 ta' April, 1932, il-Kostituzzjoni tas-sena 1921 re[g]et bdiet ta]dem, u saru l-elezzjonijiet. Kienu elezzjonijiet mirbu]in mill-Partit Nazzjonalista. B]ala Prim Ministru la]aq Sir Ugo P. Mifsud. Hekk beda t-Tielet Parlament. Kienet le[islatura li ma kellhiex ]ajja twila g]aliex is-sessjonijiet kienu bejn 17 ta' Ottubru 1932 u 23 ta' Lulju, 1933. L-Ar`isqof Mawru Caruana, g]alkemm kien hemm dik I-oppo\izzjoni kollha li semmejna min-na]a ta' Strickland, xorta wa]da baqa' j\omm id-drittijiet tieg]u li bihom kellu s-setg]a mill-istess Kostituzzjoni li jinnomina \ew[ membri g]as-Senat.

L-g]a\la ta' De Piro \gur li g]o[bitu lil Lord Strickland. Imma I-istima lejn Mons. De Piro malajr dehret ukoll min-na]a tal-President tas-Senat li kien il-Kontin Lwi[i Preziosi, spe`jalista tal-g]ajnejn tant mag]ruf. Hu ppropona 'l Mons. De Piro b]ala Kappillan tal-Parlament. Dan kien l-Erbg]a, 26 ta' Ottubru, 1932. Kul]add approva l-g]a\la ta' De Piro, u I-Monsinjur raddilhom ]ajr.[122]

Fra {u\epp Caruana, Missjunarju tas-So`jeta' ta' San Pawl, fera] lill-Missier tieg]u (kif kien i]obb isejja]lu) g]all-g]a\la tieg]u, u ddispja`ih ukoll dwar dak li qara dwaru fl-istess \mien: "Smajt li l]aqt Senatur. Nifra]lek. Qrajt fuq il-"Malta" li xi maskalzuni nsultawk. lddispja`ieni ferm g]alik. Na]seb li ma jafukx".[123]

Qabel ma jinkiteb dwar is-sehem attiv ta' Mons. De Piro fil-laqg]at tas-Senat, jaqbel li nda]]Iu kumment li deher f'The Daily Malta Chronicle. "G]al ftit i\jed minn sena, minn mindu nfeta] il-Parlament pre\enti, Mons. De Piro tg]abba b']idma o]ra mal-]afna li kellu. Hu ntg]a\el b]ala wie]ed mir-rappre\entanti ta' l-Ar`isqof fis-Senat. A]na n]ossu li g]andna ni[[udikaw li hu a``etta li jid]ol g]al dik il-]idma g]aliex ra li dak kien dmir tieg]u u g]aliex qatt ma fittex dak li jaqbillu. ls-sens tad-dmir u d-dedikazzjoni g]all-o]rajn, fil-karattru tieg]u, dejjem in]assu li kienu qabel kull ]a[a o]ra. Hu tqabad dejjem ming]ajr qatt ma da]al fit-tilwim ta' bejn Partit u ie]or".[124]

Mons. De Piro ma tkellimx ta' sikwit tul is-sessjonijiet tas-Senat. Mhux biss, nistg]u ng]idu li hu ma tkellimx ]lief darba wa]da biss. Imma, f'okka\joni wa]da, fit-18 ta' Novembru, 1932, hu minn qalbu approva I-proposta tan-Nutar Salvatore Bor[ Olivier. Fi ftit kelmiet, in-Nutar Bor[ Olivier qal hekk: "Proklama tas-sena 1822 tordna li, meta I-Knisja jew xi Istitut tal-Knisja jakkwista xi art, il-Prokuratur, fi \mien sena mill-akkwist, g]andu jie]u ]sieb li jbig] dik I-art; ma hix l-ewwel darba li xi Prokuratur naqas f'dan bi traskura[ni... Illum, li a]na g]andna s-setg]a f'idejna, u g]andna I-Knisja Kattolika Appostolika Rumana, stabbilita f'Malta b'li[i, bl-ewwel att tal-le[islazzjoni tag]na, b]ala Kattoli`i tassew, ]sibna biex inne]]u dak li Gvern Protestant g]amel qabilna, kontra I-liberta' tal-Knisja. ll-fehma tag]na hi li nsewwu I-]sara li saret. lmkien fid-dinja ma hemm tant Istituti ta' benefi`enza daqs kemm hawn f'Malta, jekk inqisu `-`okon tag]na. ll-Knisja u I-lstituti tag]ha jiddependu, kollha kemm huma, mill-]niena t'Alla u minn dak li persuni twajbin i]allulhom g]al wara mewthom. Naf b'ka\ ta' mara twajba, li ma kellhiex la tfal u lanqas ]utha u ku[ini. G]alhekk, hi ]alliet b'testment kulma kellha lill-lstitut Fra Diegu, li hu mmexxi mill-Wisq Onorevoli Kollega tag]na f'dan is-Senat, Mons. De Piro. Din il-mara twajba g]amlet I-a]jar ]a[a li tista' tag]mel qabel il-mewt... U konna a]na stess, fl-a]]ar le[islatura li tajna g]ajnuna lill-lstitut Fra Diegu permezz ta' li[i sabiex I-lstitut ikun jista' j\omm u jgawdi dan il-[id. Qed ng]id sewwa Mons. De Piro?" Mons. De Piro wie[eb minnufih: "lva Sinjur".[125]

Madankollu, dak li qatt ma ]ass li kellu g]alfejn jitkellem fit-tul fehem ukoll li kellu jag]mel dikjarazzjoni `ara meta, b]ala sa`erdot ta' Kristu, emmen li ma satax i\omm is-skiet.

 

1933: Difensur Qawwi tal-Moralita'

ld-diskors wa]dieni li g]alih baqa' jissemma Mons. De Piro fil-kariga tieg]u ta' Senatur kien fil-21 ta' Frar, 1933. Wara attakk qawwi mill-Avukat Carmelo Mifsud Bonni`i kontra Strickland, fejn attakkah f'wi``u bl-a]rax b]ala bniedem kriminali g]al dak li sar fi \mienu, I-istess Avukat sa]aq li ]add ma sata' jattakka b'immoralita' I-korp tal-pulizija li kien jag]mel minnu. Kien qed isir xebh bejn \mien I-amministrazzjoni ta' Strickland u I-o]ra Nazzjonalista biex jidher fil-bera] li l-qag]da tbiddlet ]afna g]all-a]jar. ll-ka\ kien dwar mozzjoni ta' li[i li tirregola l-eta' tat-tfajliet li ja]dmu fi ]wienet tax-xorb. Lil Mons. De Piro deherlu li, fejn tid]ol il-moralita', il-membri kollha tas-Senat kellhom jaqblu bejniethom ming]ajr ma joqog]du jinqdew bis-sitwazzjoni biex jag]mlu xi propaganda lill-Partit tag]hom.

Mons. De Piro beda billi qal hekk: "Sur President, jiddispja`ini ]afna li kwistjoni ta' moralita' li kul]add imissu jorbotha ma' qalbu u li fiha kien imiss li lkoll kemm a]na nimxu id f'id, [iet imkaxkra fil-kamp pulitku. Dwar dawn il-]afna punti puliti`i li jistg]u j]awdu, jiena ma nafx nitkellem, u n]oss li dwarhom ma g]andix nitkellem. Imma, dwar dak li jmiss lill-moralita', in]oss li l-mozzjoni li llum g]andna quddiemna tag]tini l-possibilta', u turini li jien fid-dmir li nifta] fommi. Jiddispja`ini li jkolli nifta] fommi g]all-ewwel darba f'din l-Awla proprju dwar din il-materja. Irrid infisser lill-Onorevoli Membri ta' dan is-Senat ix-xewqa kbira tieg]i li nara jitbieg]ed mill-g\ira tag]na kull ti[rib ta' immoralita'". L-Onorevoli M.A. Bor[ wera l-approvazzjoni tieg]u g]all-kliem ta' De Piro.[126]

ll-Monsinjur issokta hekk: "Imissna na]sbu, mhux biss g]all-imsejkna tfajliet tag]na, imma wkoll g]al tant [uvintur. Il-]sieb tag]na g]andu jkun li ntellg]uhom b'sa]]ithom moralment u fi\ikament sabiex, 'il quddiem, ikollhom ]ila jitqabdu t-taqbida tal-]ajja, li lkoll irridu ng]addu minnha. Sur President, wara li smajt ir-ra[unijiet ta' l-Onorevoli Ministru tal-Pulizija, ma rridx nid]ol fil-kwistjoni ta' l-eta' ta' dawn it-tfajliet li jservu fil-]wienet tax-xorb. Min-na]a tieg]i, jiena tal-fehma li g]andu jsir minn kollox biex dawn in-nisa jitwarrbu minn dawk il-]wienet g]aliex il-periklu hu g]al kul]add". Din id-darba kien Lord Strickland li approva pubblikament il-kelmiet ta' De Piro.[127] Imma l-Monsinjur kompla: "Sur President, quddiem din il-mozzjoni, wara li smajt ir-ra[unijiet u t-tifsir tas-Sur Ministru, stajt nara mid-diskors tieg]u, l-intenzjoni tajba tieg]u dwar il-moralita', g]alkemm din l-intenzjoni ma [ietx dikjarata b'kelmiet `ari". L-Avukat Carmelo Mifsud Bonni`i radd ]ajr lil De Piro g]all-apprezzament tieg]u.[128]

Imbag]ad, b'riferiment g]all-Ministru, De Piro ssokta: "G]alhekk, lili jidhirli li jist]oqqlu l-appo[[ tag]na lkoll sabiex jissokta ja]dem g]all-moralita' pubblika fil-pajji\. U g]alhekk, jiena llum nag]mel id-dmir tieg]i u nitlob lill-Onorevoli Ministru sabiex jag]mel ]iltu ]alli l-li[i li tirregola 'I dawn il-]wienet tax-xorb ti[i osservata bl-e\attezza kollha mid-Dipartiment tal-Pulizija, li jidhirli li g]andu l-ewwel responsabbilta' qabel kul]add". L-Onorevoli Lanzon \ied ig]id: "lr-responsabbilta' hi tal-Kummissarju tal-Pulizija".[129]

Mons. De Piro kompla bil-kelmiet tieg]u: "Nag]laq, Sur President, billi, lill-Onorevoli Ministru tal-Pulizija nawguralu jkompli jsa]]a] ir-rieda tieg]u billi ju\a l-ener[ija kollha ta' \g]o\itu". L-Onorevoli Mifsud Bonni`i kien pront wie[bu: "Inwieg]dek li nibqa' nag]mel ]ilti".[130]

De Piro baqa' sejjer bi kliemu: "Nawguralu li jg]aqqad l-ener[ija ma' l-intelli[enza xejn komuni tieg]u. Intelli[enza u ener[ija g]andhom jing]aqdu ma' prudenza delikata u g]aqlija li, f'din il-materja, tant hi me]tie[a, Sur President. Dan jag]mlu fl-e\er`izzju ta' l-uffi``ju tieg]u b]ala Ministru u b]ala Kap tal-Pulizija sabiex naraw il-g\ira me]lusa minn din il-pjaga so`jali li nfexxet b'mod li ma nistg]ux ng]idu kif u meta. Hi pjaga li `ertament te\isti ta]t l-isem ta' Barmejdi\mu, Kabarretti\mu, u Tabarrini\mu. A]na lkoll imissna ning]aqdu biex nitqabdu ]alli g]allanqas innaqqsu din il-pjaga. Sur President, jiena ma nippretendix li neqred in-natura tal-bniedem; i\da \gur li nistg]u nnaqqsu l-effetti ]\iena li [ejjin minn din il-pjaga. Dan hu l-awgurju li jiena nag]mel lill-Onorevoli Ministru tal-Pulizija, li g]andu f'idejh il-forza u l-possibilta'. Jiena `ert li kul]add hu perswaz li a]na l-qassisin qeg]din nag]mlu kulma hu possibbli. Imma, Sur President, x'jiswa fil-familja d-drieg] ta' l-omm jekk ma jkunx meg]jun mid-drieg] tal-missier?

Fuq il-kwistjoni ta' Mons. Gau`i, jiena ma inhix im]ejji biex nag]ti spjegazzjonijiet. Imma [ejt infurmat li hu dejjem qeda dmiru, u kien ta' g]ajnuna g]a`-`ensuri l-o]rajn. Imma, indipendentement minn dan, kif osservaw tajjeb l-Onorevoli Lord Strickland u l-Onor. Ministru tal-Pulizija, dawn il-films tant ma jixirqux b'mod li ssaffihom kemm issaffihom, dejjem jifdal xi]a[a. Imbag]ad, na]seb li g]andna nevitaw li ng]aqqdu dawn l-affarijiet ma' l-isem ta' sa`erdot. Hemm ra[unijiet favur u o]rajn kontra. G]alhekk, na]seb lil-Gvern jag]mel tajjeb jekk jisma' l-fehma ta' l-Ar`isqof, biex ikollu direttivi i\jed pre`i\i".

ll-membri tas-Senat urew approvazzjoni g]all-kelmiet ta' Mons. De Piro. L-Avukat Carmelo Mifsud Bonni`i wie[bu: "Grazzi, Monsinjur. Jiena sodisfatt b'dak li inti g]idt".[131]

Kul]add baqa' mistag][eb bl-entu\jasmu li bih tkellem Mons. De Piro quddiem dik I-Assemblea ffurmata mill-a]jar nies ta' g\iritna. Ma satax jonqos li ma jkunx hemm ]afna li bil-kelma u I-kitba jfa]]ru dan li ntqal minn Mons. De Piro. Kliemu wera wkoll li kien imbieg]ed g]al kollox mill-pulitka ta' xi partit. Hu kien lest li jikkritika u jipproponi b'mod li kul]add jibqa' sodisfatt. Kellu I-approvazzjoni kemm tal-membri tal-Gvern kif ukoll ta' l-oppo\izzjoni. Hu, min-na]a tieg]u, ma naqasx li jitfa' kelma ta' tif]ir lil Strickland ukoll. Kien pulitku u diplomatku fil-veru sens tal-kelma!

Dak in-nhar li tkellem Mons. De Piro, kien hemm o]rajn f'dik il-laqg]a tas-Senat li ]adu r-ru] b'dawk il-kelmiet, u ssoktaw jitkellmu bl-istess entu\jasmu biex juru kemm il-Monsinjur kellu ra[un meta wera li I-livell tal-moralita' f'Malta kien qed jitbaxxa ]afna.[132] ll-membri tal-Kleru Malti ]adu r-ru] g]all-fatt li Mons. De Piro kellu I-kura[[ jitkellem tant fil-bera], u b'tant ekwilibriju. G]alhekk, billi Mons. De Piro kien rappre\entant tal-Kleru, fl-ewwel laqg]a tal-Kapitlu Metropolitan ta' Malta, kien hemm ]afna tif]ir g]all-kelmiet ta' De Piro. Fost I-o]rajn, Mons. Cortis qal hekk: "Sinjuri, nipproponi li Mons. Dekan ji[i mfa]]ar talli, b]ala rappre\entant tal-Kleru fis-Senat, ippronunzja dak id-diskors waqt is-seduta tas-Senat tal-21 ta' Frar li g]adda. Hu ddefenda l-moralita' tal-pajji\ u l-isem tajjeb li g]andu jkollhom l-imsejknin tfajliet maltin. Fl-istess diskors, hu fa]]ar ukoll il-]idma tal-Kleru Malti g]all-moralita'". ll-Monsinjuri kollha, pre\enti g]all-Kapitlu, ing]aqdu ma' Mons. Cortis billi approvaw dak it-tif]ir li tant kien jist]oqq 'il Mons. De Piro.[133]

Waqt dak il-kapitlu tal-Monsinjuri, Mons. De Piro ]ass li kellu jqum biex irodd ]ajr lil dawk s]abu g]all-apprezzament tag]hom. Hu qal dawn il-kelmiet: "Sinjuri, minn qalbi, jiena nrodd ]ajr lir-Reverendissmu Kapitlu g]at-tif]ir li g]o[bu jag]tini, u napprezzah. 'Il dan it-tif]ir napprezzah ]afna i\jed g]aliex, mill-esperjenza tieg]i, naf li I-Kapitlu ma tantx hu ]afif biex ig]id kelmiet b]al dawn. Jien naf li ninsab qalb il-kollegi eg]\ie\ tieg]i, li huma wkoll ]uti fis-sa`erdozju. G]alhekk, naf li ma tistg]a[bux jekk jiena ng]idilkom li, f'dik il-lejla, ]assejt tassew li Alla kien qieg]ed jag]tini l-g]ajnuna tieg]u. Billi s-sie]eb tieg]i Mons. Bonni`i ma kienx pre\enti g]ax kien indispost, jiena rajt li kont fid-dmir li nifta] fommi g]all-ewwel darba fis-Senat. ll-mozzjoni ta' Strickland, fis-sustanza tag]ha, kienet vot ta' sfidu`ja g]all-Ministru tal-Pulizija (Mifsud Bonni`i) fi kwistjoni ta' moralita'. Minn na]a wa]da, jiena ]assejt li kelli warajja l-appo[[ tal-Kleru kollu ta' Malta. Min-na]a l-o]ra, jiena kelli naffronta l-grupp tal-Ministri, li huma membri g]orrief, anzi g]orrief ]afna u ta' ]ila kbira. Kelli wkoll ma[enbi oppo\izzjoni ]arxa, immexxija minn Strickland. Fin-na]a t'isfel tas-sala, kien hemm ukoll pubbliku mixtieq minn kritika li biha jitqanqal. L-argument fih innifsu kien wie]ed diffi`li. Jiena nnifsi n]ossni personalment imnikket g]al dak li kka[unawli dawk il-]wienet tax-xorb. }abbatt wi``i ma' ka\ijiet li kellhom rabta ma' l-lstituti li huma mmexxijin minni. Minkejja dan, g]all-grazzja t'Alla, ma ]ar[itlix kelma wa]da li toffendi 'I xi]add, u li jiddispja`ini li g]edtha. G]alhekk, filwaqt li nroddilkom ]ajr g]at-tif]ir tag]kom, ippermettuli qabel xejn, nirringrazzja 'l Alla".[134]

Mons. De Piro nqeda bl-okka\joni ta' dak it-tif]ir biex imbag]ad qara quddiem il-Monsinjuri I-ittra li bag]atlu l-Ministru tal-Pulizija biex raddlu ]ajr tal-kelmiet li kien qal fis-Senat, u weg]du wkoll li jaqdi dmiru mill-a]jar li jista' biex il-livell tal-moralita' tal-g\ejjer tag]na ma jitbaxxiex.[135]

Il-Le]en is-Sewwa, fil-]ar[a tal-25 ta' Frar, 1933, fa]]ret id-diskors ta' Mons. De Piro, u e\attament b]alu fissret li d-difi\a tal-moralita' m'g]andhiex tkun kwistjoni pulitka. ll-Partiti Puliti`i kollha flimkien g]andhom i]osslihom fid-dmir li ja]dmu g]all-moralita' ta' artna.[136]

Imbag]ad, b'ittri kbar, fl-ewwel pa[na, fil-]ar[a tal-4 ta' Marzu, 1933, il-Le]en is-Sewwa [iebet id-diskors kollu kelma b'kelma. F'dak i\-\mien, id-diskors kien g]ad jonqsu ]afna biex ji[i stampat ma' I-atti tas-Senat. G]alhekk, il-poplu malti sar jaf bih g]all-ewwel darba minn dan il-[urnal. Imbag]ad, dan il-[urnal g]alaq b'dawn il-kelmiet:

"Dan hu d-diskors ta ' Mons. De Piro li g]o[ob lil kul]add g]aliex,fi ftit kliem, Mons. De Piro qieg]ed lil kul]add f'postu, u ta lil kul]add dak li ]aqqu. Ma' Mons. De Piro ning]aqdu a]na wkoll billi nawguraw lill-Ministru tal-Pulizija li jkompli ja]dem bil-]ila kollha tieg]u g]all-moralita' tal-pajji\. Dehen, forza, u ]ila g]andu bi\\ejjed. lr-Reli[jon u l-[id materjali ta' Malta qeg]din jistennew minnu g]ajnuna l-i\jed kbira. B]alma wieg]ed lil Mons. De Piro fl-a]]ar seduta tas-Senat, nittamaw li jkompli kelmtu bil-qawwa kollha u bil-prudenza kif imiss. Lill-Partiti Puliti`i mbag]ad, nitolbuhom g]all-[ieh ta' Malta li, fi kwistjoni b]al din, i]allu fil-[enb kull spirtu ta' partit, u jg]inu huma wkoll mill-a]jar li jistg]u ]alli fis naraw xi tibdil g]all-a]jar fl-im[iba pubblika ta' pajji\na".[137]

Dan kien is-sehem ta' Mons. De Piro fis-Senat tat-Tielet Legislatura. Hu kellu jibqa' Senatur sal-[urnata tal-mewt tieg]u, li ma kenitx fil-bog]od. Imma ma kenitx fil-bog]od lanqas it-tieni sospensjoni tal-Kostituzzjoni ta' Malta, min]abba problemi gravi o]rajn li nqalg]u bejn il-Gvern Malti u I-Gvern Ingli\.

 

{udizzju dwar il-Patrijotti\mu

Dan I-argument, li kien tant diffi`li g]all-Awtur ta' din il-"}ajja", wera b'mod ]aj x'kienet tfisser g]al Mons. De Piro l-kelma "Patrijotti\mu". Hu ]abb tassew 'I art twelidu, u ta s-sehem tieg]u biex Malta taqbad it-triq lejn I-indipendenza s]i]a tag]ha. Imma I-Patrijotti\mu, minflok ma mbuttah biex jiksirha ma' x'u]ud minn ]utu I-Maltin, lilu ressqu i\jed lejn kul]add. Waqt li ma ddubitax mill-fatt li kull bniedem g]andu d-dritt li jitqabad g]all-ideat tieg]u, De Piro ]assu fid-dmir li jressaq lejn xulxin 'il dawk li I-fehmiet tag]hom kienu qed jiksruhom bejniethom. Fil-Patrijotti\mu tieg]u, Mons. De Piro qatt ma xaqieb lejn Partit jew ie]or: lanqas meta I-fehmiet tieg]u wrew b'mod `ar kif kien ja]sibha u liema pulitka kien jappo[[ja g]aliex dehritlu i\jed [usta. Waqt li fisser ideat li o]rajn tlewmu dwarhom, De Piro wera li sostanzjalment, dwar xi prin`ipji essenzjali, il-partiti puliti`i kienu jaqblu bejniethom. Rajna li kemm Nazzjonalisti kif ukoll Stricklandjani, avversarji kbar ta' xulxin, fis-Senat ]assew li kellhom japprezzaw il-kelmiet ta' De Piro, u jroddulu ]ajr g]alihom. Waqt li ma `ediex g]al ideat \baljati jew imdallmin minn parti[jani\mu pulitku, De Piro ma offendiex bi kliemu lanqas lil dawk li ma qablux mieg]u f'kollox.

ll-poplu malti wkoll ra f'De Piro d-difensur tad-drittijiet tieg]u. Hu kien `ert li, b'kelmiet u b'eg]mejjel ta' [id, sata' jressaq il-poplu lejh, u, permezz ta' hekk, iressaqhom lejn Alla u lejn xulxin. G]alhekk, b]ala Malti li j]obb 'il ]utu, hu ma ]adhiex kontra dak il-wie]ed li rafa' le]nu biex insultah g]aliex kien jaf li kelma f'sa]na ta' wie]ed ma hix il-fehma tal-kotra meta tkun tassew f'sensiha. Hu ma ]adhiex kontra I-Maltin lanqas meta dawn ma qag]dux g]al kliemu g]aliex, bil-psikolo[ija prattika tieg]u, hu kien jaf li bniedem imsejken milqut u mkasbar f'jeddijietu, ma jkunx f'qag]da li j]addem mo]]u, u sa]ansitra jista' ji[ri li je]odha wkoll ma' min ikun iridlu I-[id tassew.

Fis-sens patrijottiku u nisrani tieg]u, Mons. De Piro ]abb 'il-poplu batut u fqajjar li tant drabi jsib 'il min jipprofitta ru]u minnu. Kif stqarr hu nnifsu, id-diskors tieg]u dwar il-moralita' fis-Senat kien frott ta' l-esperjenza qarsa li [ie li g]adda minnha meta twasslulu [rajjiet ta' niket dwar tfajliet li, wara li ]ar[u mill-Istituti mmexxijin minnu, sabu 'il min kasbar il-[ieh tag]hom u, g]all-qligh baxx, tefag]hom fi ]wienet fejn stennew ming]andhom li sa]ansitra jbieg]u [isimhom.

L-im]abba [enwina ta' Mons. De Piro lejn art twelidu [iet mag]rufa mill-Gvern Ingli\ ukoll. Il-]akkiema ta' Malta bdew jifhmu li l-Maltin kienu mixtieqa minn liberta' akbar u minn [ustizzja aktar lejhom. Mons. De Piro kien wie]ed minn dawk il-ftit li gawdew il-fidu`ja s]i]a tal-Gvern Ingli\. Hu qatt ma kien servili u qatt ma stenna xejn mill-Ingilterra. Imma kien proprju g]al dan li l-Ingli\i rawh b]ala medjatur bejnhom u l-Maltin. Lill-Ingli\i, b'sens ta' [ustizzja, Mons. De Piro kien qed jag]tihom dak li ]aqqhom. Kien \mien meta I-poplu malti, fis-sa]na tad-demm, [ie li [[arrab li jonqos mill-[ustizzja wkoll. ll-fanati\mu kellu t-ti[rib tieg]u, spe`jalment meta [ara li o]rajn inqdew bih g]al skopijiet kriminali jew g]al vjolenza bla sens.

Sa]ansitra fis-sitwazzjonijiet l-i\jed imkag]bra, Mons. De Piro ]adem biex jag]mel il-[id lill-Maltin ming]ajr ma naqas lejn o]rajn. De Piro kien konvint li hu ma kienx ta' ]ila daqs avukat jew daqs pulitku biex jitkellem dwar il-jeddijiet tal-poplu. Imma, billi kien 'il fuq minn kull pulitka parti[jana, I-istess mexxejja raw fih I-appo[[ tag]hom. ll-pre\enza tieg]u ma[enb bniedem li jkellem lill-poplu, b]alma rajnieh fir-rivoluzzjoni tas-Sette Giugno ma[enb I-Avukat Caruana Gatto, fissret g]all-Maltin li dak li kien qed ikellimhom ried il-[id tag]hom tassew. Kul]add kien konvint li ma kienx possibbli li Mons. De Piro jag]ti l-appo[[ morali tieg]u 'l min ried iqarraq bi kliemu jew b'eg]milu.

ll-Patrijotti\mu ta' De Piro kien fuq kollox ta' bniedem li g]araf tajjeb x'ifisser li wie]ed ikun sa`erdot u nisrani. B]ala sa`erdot u rappre\entant ewlieni tal-Kleru fil-pulitka, hu g]amel ]iltu biex ifiehem il-[id kbir li jo]ro[ g]al Malta fir-rabta tag]ha mar-Reli[jon ta' Kristu. De Piro, mhux biss ]adem g]al Kostituzzjoni tassew nisranija, imma wkoll g]al Reli[jon ]ajja fl-oqsma kollha tal-]ajja maltija: fil-Parlament, fl-lskejjel, fl-Isptarijiet, u fuq kollox fl-ambjenti li jkunu tant mi\g]uda bin-nies: b]alma huma I-]wienet tax-xorb.

Kien Patrijotti\mu li wera li r-Reli[jon Nisranija tg]olli l-[ieh tal-bniedem g]aliex, mhux biss tressqu lejn Alla, imma tressaq ukoll il-bnedmin lejn xulxin, billi tqanqalhom ]alli jifhmu a]jar il-b\onnijiet ta' xulxin.

Kien Patrijotti\mu li wera g]al darb'o]ra l-qdusija ta' dan il-bniedem. Kienet qdusija li ma tag]mel xejn biex tidher u g]alhekk ma tag]tix fil-g]ajn. Kif stqarr hu nnifsu quddiem il-Monsinjuri tal-Katidral, Mons. De Piro kien konvint li Alla kien qed jieqaf mieg]u sabiex ma ji\baljax. G]alhekk, g]al kull eg]mil tajjeb tieg]u, li bih ma offendiex lanqas lil dawk li ma kienx jaqbel mag]hom, Mons. {u\eppi De Piro ]ass li kellu motiv qawwi biex irodd ]ajr lil Alla.

 


 

[1] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Dun {or[ Cassar, f.16.

[2] L'Assemblea Nazionale di Malta, 25 febbraio 1919 - 27 maggio 1921, Stamperia del Governo, Malta, 1923, p.9. Dawn huma I-pro`essi verbali, u dokumenti o]rajn ta' I-Assemblea Nazzjonali u l-Kummissjonijiet li kienu marbutin mag]ha.

[3] Ibid., p. 10.

[4] Ibid., p.9.

[5] lbid., pp. 19, 27; Henry Frendo, Party Politics in a Fortress Colony: The Maltese Experience, 1979, p. 171.

[6] Frendo, o.c., p.171.

[7] lbid., pp.171-2; Idem, lr-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919, pp.54; {eraldu Azzopardi, Meta l-Malti G]adab: ls-7 ta' {unju 1919: Sittin Sena Wara, 1979, Partit tal-}addiema, pp.50. Insibu [abra tajba ta' ]afna mill-[rajjiet fil-ktieb ta' Paul Bartolo, X'Kien {ara Sew fis-Sette Giugno, K.K.M., 1979, pp.232.

[8] Ara Frendo, lr-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919, pp.24-31; dwar il-mewt ta' l-Ingli\, ara Bartolo, Sette Giugno, pp. 133-4.

[9] L'Assemblea Nazionale, pp. 29-37.

[10] Ibid., p.15.

[11] Ibid., pp.36-7.

[12] P.A.V., Reports, B. 15/18, n. 4, Minutes of the Proceedings of the Commission of Enquiry into the Events of the 7th and 8th June 1919 and the Circumstances which led up to them, Report of Evidence, Sitt. 4(21/8/1919) and Sitt. 6(26/8/1919).

[13] P.A.V., Sitt. 4.

[14] Ibid., W.H. N. 30, f.1. Kollox qed ji[i tradott mill-ori[inal ittajpjat, u miktub bi-ingli\.

[15] F'xi siltiet minn din I-inkjesta, sejjer nag]mel u\u mill-ver\joni li nsibu fil-ktieb ta' Paul Bartolo, X'Kien {ara Sew fis-Sette Giugno; ara hawn p. 105.

[16] P.A.V., Reports, B. 15/18, n.4, Report of Evidence, W.H. 30, f.1.

[17] lbid.

[18] Reports of the Commission appointed to inquire into the Events of the 7th and 8th June 1919, and into the Circumstances which led up to these Events, 18th and 19th September, 1919, Malta, Government Printing Office, 1919, p.6.

[19] P.A.V., Reports, B. 15/18, n.4. Report of Evidence, Sitt. 4, W.H. 30, f.1.

[20] Ibid.

[21] Ibid., Sitt. 2(19/8/1919), W.H. 5, f.1.

[22] Bartolo, Sette Giugno, p. 112.

[23] P.A.V., Reports, B. 15/18, n.4. Report of Evidence, W.H. 30, ff.1-2.

[24] Ibid., f.2.

[25] Bartolo, Sette Giugno, p.113.

[26] P.A.V., Reports. B. 15/18, n.4. Report of Evidence, W.H. 5, f.1.

[27] lbid., W.H. 30, f.2.

[28] Ibid., Sitt. 2, W.H. 11.

[29] Dak li [ara fid-9 ta' {unju ma jidhirx mill-inkjesta li saret mill-Ingli\i. G]alhekk, ma hemm xejn dwar dak in-nhar fil-ktieb ta' Bartolo, X'Kien {ara Sew fis-Sette Giugno, P.A.V., Reports, Sitt. 4, W.H. 30, f.4.

[30] Ibid., f.2.

[31] Bartolo, SetteGiugno, p.114.

[32] P.A.V., Reports, B. 15/18, n.4, Report of Evidence, Sitt. 2, W.H. 11.

[33] Bartolo, Sette Giugno, p. 116.

[34] P.A.V.. Reports. B. 15/18. n.4. Reoort of Eviden`e Sitt. 2, W.H.11.

[35] Ibid., Sitt. 4, W.H. 30, ff.2-3.

[36] Reports into the Events and Circumstances, p. 11. Dan ir-"Report" stampat hu ffirmat minn A. Parnis, Max. Debono, L. Camilleri, E.W.S. Brooke, u W.T. Bromfield.

[37] P.A.V., Reports, B. 15/18, n.4. Report of Evidence. Sitt. 4, W.H. 30, f.3.

[38] Ibid., Sitt. 2, W.H. 11.

[39] Bartolo, Sette Giugno, p. 118.

[40] P.A.V., Reports. B.15/18, n.4, Report of Evidence, Sitt. 4, W.H. 30, f.3.

[41] Ibid., Sitt. 2, W.11.

[42] Ibid.

[43] Ibid., Sitt. 4, W. 30, ff.34.

[44] Ibid., f.4.

[45] Ibid., Sitt. 2, W.11.

[46] Ibid., Sitt. 4, W. 30, f.4.

[47] Ibid., Sitt. 2. W.11.

[48] Bartolo, Sette Giugno, fost ir-Ritratti ta' wara, p. 124. G]all-istorja ara p. 189.

[49] Ibid., pp. 189-91.

[50] Ibid., pp.47,141.

[51] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Wenzu Grixti, f.11.

[52] Ibid.

[53] Bartolo, Sette Giugno, pp. 144-5.

[54] Filipp Mallia, L-Isqof li }abbu Kul]add, 1982, pp. 199-200.

[55] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, W. Grixti, f.11; Mallia, o.c., p.200.

[56] P.A.V., Reports, B.15/18, n. 4, Report of Evidence. Sitt. 11, 1/9/1919, W.163.

[57] Mallia, o.c., p.201.

[58] Ibid.

[59] "Giubileo Sacerdotale", Malta, 19/4/1927, p.2.

[60] L'Assemblea Nazionale di Malta, p.15.

[61] Ibid., pp. 109-227.

[62] Ibid., p. 109.

[63] Ibid., p.110.

[64] Ibid.

[65] lbid., p.119.

[66] lbid., p.111.

[67] lbid., p.121.

[68] Ibid., p. 128

[69] lbid., p. 136.

[70] Ibid., p.137.

[71] Ibid., p. 157.

[72] Ibid., pp. 149-50.

[73] Ibid., pp. 161-2.

[74] Ara Test ma' Nota 69.

[75] L'Asslemblea Nazionale di Malta, pp. 163, 165.

[76] Ibid., p. 163.

[77] Ibid., pp. 163, 166.

[78] Ibid ., pp. 168-9.

[79] Ibid., pp. 37-8, 43.

[80] Ibid., p. 42.

[81] Ara Test ma' Noti 69 u 72.

[82] L'Assemblea Nazionale di Malta, p. 44. Ara 1-Artiklu ma' Nota 76.

[83] Ibid., pp. 170-90.

[84] A.C.C.M., Acta, ms. 65, f.255r, De Piro - F. Sceberras, 25/6/1920.

[85] Ibid., ff. 298r-300r, De Piro - Kapitlu Metrop., 14/7/1920.

[86] L'Assemblea Nazionale di Malta, p. 254.

[87] Ibid.

[88] Ibid., p. 255.

[89] Ibid.

[90] A.C.C.M., Acta. ms. 65, ff.312r-313r, De Piro - Av. Filippo Sceberras, 23/7/1920.

[91] L'Assemblea Nazionale di Malta, pp.253, 255.

[92] Ibid., pp. 256-7.

[93] lbid., pp. 258-60.

[94] Reports of the Commission appointed to inquire into the Events of the 7th and 8th June 1919, and into the Circumstances which led up to those Events, p.11.

[95] L'Assemblea Nazionale di Malta, pp.191-2.

[96] Ibid., p.58.

[97] Ibid ., p. 62.

[98] Ibid.

[99] J.J. Cremona, An Outline of the Constitutional Development of Malta under British Rule, Malta, Univ. Press, 1963, p.22.

[100] L'Assemblea Nazionale di Malta, p. 81.

[101] Ibid., pp.85-6.

[102] Ibid., p.88.

[103] Ibid.

[104] Ibid.

[105] Enrico Dandria, The Malta Crisis, 1930, p.6.

[106] Ibid.; g]all-ismijiet tal-Membri tal-Kleru fis-Senat ara: Parliamentary Debates, Senate, 3rd Parliament (1928-1930), qabel p. 1.

[107] Dandria, The Malta Crisis, p.8.

[108] "l\-|jara ta' Mons. Robinson O.F.M.", San Paul: Almanak, 1930, pp. 26-7. F'din il-kitba jing]ad li Mons. Robinson g]o[bu joqg]od mag]hom g]ar-ritratt. Fil-fatt, g]andna ritratti tieg]u kemm ma' Mons. De Piro, kif ukoll mal-grupp. Wie]ed mir-ritratti qed jidher f'dan il-ktieb.

[109] Vatican White Book, Report, Robinson - Secretariat of State, 16/6/ 1930, Doc. 12. pp. 89-90.

[110] Dandria, The Malta Crisis, pp.9-10.

[111] A.A.M., Pastorali e Circolari, Past. 27/4/ 1930.

[112] L.C . Atti ~ivili. 1931, n.57.

[113] Fost l-o]rajn, Dandria sej]ilha: "Joint Pastoral Letter of the Bishops of Malta and of Gozo Published May 1st, 1930": o.c., p.19.

[114] A.A.M., Past. e Circ., Caruana, Circ. 259, 6/5/1930.

[115] Ibid., Circ. 260, 8/5/1930.

[116] Ibid., Circ. 261, 13/5/1930.

[117] J.J. Cremona, An Outline of the Constitutional Development of Malta under British Rule, Univ. Press, 1963, p.36.

[118] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Mons. Anton Bu]a[iar, f.6.

[119] "Monsignor De Piro: A Tribute to his memory", The Malta Chronicle, 19/9/1933, p.4.

[120] Dr. Xammen, "Mons. De Piro", Dr. Xecchec, 23/9/ 1933, p.2.

[121] Arthur Bonni`i, History of the Church in Malta, v. Ill, 1975, p. 276.

[122] Parliamentary Debates, Senate, 3rd Parliament, qabel p.1; Ibid., 26/10/1932, p. 9.

[123] A.M.S.S.P., La Missione Somala Maltese, 1932, Fra {u\zepp Caruana - De Piro, 11/8/1932, f.26v.

[124] "Monsignor De Piro: A Tribute to his memory", The Malta Chronicle, 19/9/1933, p.4.

[125] Parliamentary Debates, Senate, 3rd Parliament, 18/ 11/1932, p. 170.

[126] Ibid., 21/2/1933, p.495.

[127] Ibid., pp. 495-496.

[128] Ibid., p. 496.

[129] Ibid.

[130] Ibid.

[131] lbid.

[132] Ibid., pp. 496-498.

[133] A.C.C.M., Acta Capitularia, ms. 78, f.138.

[134] lbid., ff. 138-139.

[135] lbid., f.l39.

[136] "G]all-Moralita' ta' Pajji\na", Le]en is-Sewwa, n.235, 25/2/1933, p. 1.

[137] "ld-Diskors ta' Mons. De Piro fis-Senat", Ibid., n. 236, 4/3/1933, p.1.