Volum 2

DAR DJO~ESANA G}ALL-ILTIEMA SUBIEN TA' G}AWDEX

}olma ta' Ar`isqof realizzata mill-Kappillani

L-Ar`isqof Pietru Pa`e kien l-ewwel wie]ed li [ie mag]\ul biex imexxi d-djo`esi ta' Malta wara li kien g]amel \mien imexxi 'l dik ta' G]awdex. Fil-bidu tat-tmexxija tieg]u f'Malta (1889-1914), Mons. Dun Fran[isk Bonni`i kien g]adu kif waqqaf id-Dar ta' San {u\epp, il-}amrun li, imbag]ad, g]addiet g]al Santa Venera, u kien in]ass minnufih kemm dik id-Dar kienet tassew b\onnju\a.[1] Dan l-Ar`isqof, b]ala G]awdxi, ma satax ma jibqax mi[bud lejn il-g\ira `kejkna tieg]u. Wa]da mix-xewqat tieg]u kienet li dak li sar f'Malta jsir f'G]awdex ukoll. Hu kien jixtieq li d-Dar ta' San {u\epp ta' Malta jkollha ferg]a f'G]awdex. Di[a' kien beda jsir xi ftehim ma' Dun {or[ Bu[eja, id-Direttur ta' dik id-Dar ta' Santa Venera (1905-1922). Kien qed ji[i studjat jekk kienx hemm xi possibilta' li dak il-pro[ett ise]], imma d-diffikultajiet ma ntreb]ux, u baqa' ma sar xejn.[2]

Wara I-mewt ta' l-Ar`isqof Pietru Pa`e fis-sena 1914, il-b\onn ta' dik id-dar ma naqasx; imma, g]al snin o]rajn, ma kienx hemm idea kif il-pro[ett sata' jitqieg]ed fil-prattika. G]al ]afna snin (1889-1924), G]awdex kien qed jitmexxa mill-Isqof Agostinjan ({wanni M. Camilleri. Kien lejn I-a]]ar \mien ta' dan l-lsqof meta beda jsir xi]a[a. Dan l-lsqof, fid-9 ta' Novembru, 1920, tahom il-kunsens tieg]u bil-kelma biss, u I-pro[ett beda jidher xi ftit i\jed konkret.[3]

ll-veri fundaturi ta' dik id-Dar huma I-Ar`iprieti u l-Kappillani ta' G]awdex. Huma g]amlu ftehim bejniethom, u dan issa]]a] bil-qawwa ta' kuntratt tas-17 ta' Novembru, 1923, li sar quddiem in-Nutar {u\eppi Camilleri.[4] Imma dak kien \mien meta G]awdex ma kellux idum ma jibdel ir-Rag]aj Spiritwali tieg]u. Fis-sena 1924, il-g\ira ta' G]awdex [iet fdata f’idejn l-lsqof \ag]\ug] Mons. Mikiel Gonzi. G]alhekk, fit-30 ta' Ottubru, 1924, I-Ar`iprieti u I-Kappillani kollha flimkien g]amlu rikors lill-lsqof [did tag]hom fejn fissru I-fatti kollha. Fost I-o]rajn, huma stqarrew li kienu talbu sussidju ta' £1000 ming]and il-gvern u ntrabtu li j\ommu 20 iltim g]al erba' snin f'orfanatrofju li kien sejjer ikun f'G]ajnsielem. L-Orfanatrofju kien sejjer ikun g]as-subien. F'dan ir-rikors, I-Ar`iprieti u I-Kappillani talbu li jkollhom I-g]arfien min-na]a tal-Knisja, u xtaqu li d-djo`esi ta' G]awdex tag]mlu tag]ha billi tqisu Orfanatrofju Djo`esan-Parrokkjali.[5]

L-Isqof Mikiel Gonzi laqa' t-talba tal-parrokat ta' G]awdex. G]alhekk, fis-6 ta' Novembru, 1924, hu ]are[ id-digriet ta' l-erezzjoni, u qieg]ed ukoll I-lstatuti Fundamentali.[6] L-Ar`iprieti u Kappillani li ntrabtu li jidhlu g]al dik I-opra kienu dawn: Mons. Alfons M. Hili: Ar`ipriet tal-Katidral u Kappillan ta' San {or[, il-Kanonku Dun Karm Portelli: Ar`ipriet tal-G]arb, il-Kan. Dun Anton Camilleri: Ar`ipriet tan-Nadur, il-Kan. Dun Mawrizju Cauchi: Ar`ipriet tax-Xag]ra, Dun {u\epp Farru[ia: Ar`ipriet ta' Sannat, Dun Anton Grima: Ar`ipriet tax-Xewkija, Kan. Onorarju Dun Salv Portelli: Kappillan ta' San Lawrenz, Dun Mikilan[ Cauchi: Kappillan tai-|ebbu[, Dun Fran[isk Mizzi: Kappillan ta' G]ajnsielem, Dun {u\epp Cassar: Kappillan tal-Qala, Dun Fran[isk Portelli: Kappillan ta' Ker`ern, Dun {u\epp Hili: Kappillan tat-Triq tal-G]ajn, u Dun Mikilan[ Grima: Kappillan tal-G]asri.[7] B]ala sinjal tar-rabta g]al dak li kien hemm fil-kuntratt, ilkoll kemm huma, individwalment u flimkien, intrabtu li jag]mlu tajjeb bil-beni tag]hom kollha, jekk ikollu ji[ri li I-Gvern jag]ti s-somma mwieg]da u huma ma j\ommux il-kondizzjonijiet tal-ftehim.[8]

Statuti Fundamentali

L-istatuti fundamentali li l-lsqof Gonzi ]are[ flimkien mad-digriet tas-6 ta' Novembru, 1924, kienu dawn:

1. L-Orfanatrofju jissejja] "Orfanatrofju Djo`esan", u jkun jag]mel minn min ikun lsqof ta' G]awdex.

2. ll-Gvern ~ivili ma jinda]al xejn f’dak l-Orfanatrofju. II-Gvern ig]asses biss li ji[i osservat l-artiklu msemmi tal-kuntratt tas-17 ta' Novembru, 1923. L-artikiu hu li, g]at-tul ta' erba' snin, li jibdew ig]oddu minn [urnata li g]ad trid ti[i stabbilita, 20 tifel ji[u milqug]in u mog]tija I-g]ajxien.

3. Jekk jigri li l-Orfanatrofju jkollu jag]laq, kulma jkun tieg]u, mobbli jew immobbli, ig]addi f'idejn l-lsqof ta' G]awdex, u dan jiddisponi minn kollox skond il-b\onnijiet tad-Djo`esi.

4. L-Uffi`jali kollha ta' l-Orfanatrofju jintg]a\lu mill-Ar`iprieti u I-Kappillani, u ji[u approvati mill-Isqof Djo`esan.

5. Tifel ji[i milqug] fl-Orfanatrofju billi jsir rikors lill-Isqof, u dan ig]addih lis-sa`erdoti fuq imsemmijin jew lil min ikun qed imexxi f’isimhom sabiex huma jag]tu jew ma jag]tux l-approvazzjoni tag]hom.

6. L-Isqof ikollu l-jedd li jmexxi I-laqg]at kollha tal-Kappillani jew ta' min ikun f’isimhom fit-tmexxija ta' I-lstitut. Hu jag]mel dan, jew billi jmur hu nnifsu, jew billi jibg]at Delegat tieg]u.

L-Isqof Gonzi \amm ukoll id-dritt li j\id statuti o]rajn jew li jbiddilhom skond kif jidhirlu li jkun I-a]jar g]all-[id ta' dak l-Orfanatrofju. Dawn id-drittijiet ig]addu dejjem fuq kull lsqof li jkun imexxi d-djo`esi ta' G]awdex.[9]

Affiljazzjoni ma' I-lstitut Bonni`i?

Meta sar il-kuntratt tas-17 ta' Novembru, 1923, u tfasslu l-istatuti tas-6 ta' Novembru, 1924, kien g]ad fadal ]afna x'isir. L-ewwelnett, il-mexxejja tal-parro``i ta' G]awdex g]a\lu lil Dun {u\epp Hili, Kappillan tat-Triq tal-G]ajn, b]ala s-segretarju tag]hom, u tawh is-setg]a li jkun jista' jikteb f’isimhom.[10]

ln\idu wkoll li, mid-diskussjonijiet tal-Parlament li kienu saru f’Awissu, 1924, lill-membri parlamentari dehrilhom li, jekk il-Gvern jo]ro[ I-g]ajnuna finanzjarja ta’ £1000, hu kellu j\omm xi drittijiet fuq dak I-Orfanatrofju. ll-Gvern ried i\omm id-dritt li jg]asses fuq is-sa]]a fi\ika tat-tfal u fuq l-eduka\zjoni li ting]atalhom. B'xi mod, dawn il-kondizzjonijiet kienu jid]lu fl-artiklu n.2 ta' I-istatuti ta' l-lsqof. G]alhekk, il-Gvern ma ]oloqx problemi dwar I-istatuti, u baqa' bil-fehma li jag]ti I-g]ajnuna ta' £1000.[11]

Madankollu, kien g]ad fadal problema serja ]afna. Min kien se jie]u f'idejh it-tmexxija ta' dan I-Orfanatrofju ta' G]awdex? L-Ar`iprieti u I-Kappillani kienu tal-fehma li I-orfanatrofju tag]hom ji[i propost g]all-affiljazzjoni mad-Dar ta' San {u\epp ta' Santa Venera. Din id-Dar tissejja] kemm-il darba l-lstitut Bonni`i, imma nkunu qeg]din ng]idu g]all-istess post.[12]

Dun {u\epp Hili, b]ala Segretarju, fil-Milied tas-sena 1924, kiteb g]all-ewwel darba lil Mons. De Piro. Fost affarijiet o]ra, hu qallu hekk: "Kif nissopponu li inti taf, A]na, il-Kappillani ta' G]awdex, immexxijin mill-Isqof tag]na, idde`idejna li nwaqqfu hawn G]awdex Orfanatrofju Djo`esan g]at-tfal subien foqra. Dan sejjer ikun xi]a[a li tixbah 'il dak li int b'tant ]ila qieg]ed tmexxi. A]na di[a' krejna dar kbira fl-lm[arr ta' G]awdex, b’kera ta' £26 fis-sena g]al erba' snin. Barra minn hekk, akkwistajna ming]and il-Gvern sussidju ta' £1000, li qieg]ed jag]tihomlna g]al darba, biex bihom nag]tu bidu g]al dan l-Istitut. Waqt il-laqg]a li kellna fil-15 ta' dan ix-xahar, ta]t il-presidenza ta' l-Isqof, l-Ar`ipriet tax-Xewkija qal li inti ta``etta din il-bi``a ]idma ta' karita’, billi tid]ol g]at-tmexxija ta' dan l-Istitut u tg]aqqdu ma' tieg]ek. L-idea g]o[bot lil kul]add. G]alhekk, [ew delegati Mons. Ar`ipriet Hili (li hu hija) u l-Ar`ipriet tax-Xag]ra biex ji[u sa g]andek, jaraw kif ta]sibha, u jag]itu rapport tad-diskussjoni. Imma, sabiex ma jintilifx \mien prezzju\, jiena nag]mel il-qalb lili nnifsi, u hawn nistaqsik, f'isem dawn i\-\ew[ delegati, jekk intix dispost li ta``etta t-tmexxija u l-amministrazzjoni ta' dan l-Orfanatrofju. Jekk ta``etta, nistaqsik ukoll liema huma l-kondizzjonijiet tieg]ek. F'ka\ li tit]ajjar li ta``etta, nippproponilek li ti[i sa G]awdex biex tkun tista' titkellem ma' l-Isqof f'laqg]a li ssir flimkien mal-Kappillani. Jekk tkun [ej, av\ani bil-miktub biex jiena nkun nista' ng]arraf lil dawk li g]andhom jissej]u. Nittama li inti tid]ol g]al din l-opra, u tilqa' t-talba tal-Kappillani".[13]

Mons. De Piro ma kienx il-bniedem li jie]u de`i\jonijiet bla ma ja]sibha sewwa. G]alhekk, hu ma we[ibx malajr g]al din l-ittra ta' Hili. L-istess proposta re[g]et saret lil Mons. De Piro b'ittra o]ra tas-7 ta' Jannar, 1925.[14] L-g]ada, 8 ta' Jannar, il-Kappillan Hili kellu I-possibilta’ li jiltaqa' mal-Prim Ministru Ugo Pasquale Mifsud. Waqt dik il-laqg]a, il-Prim Ministru stqarr li, jekk I-lstitut ta' G]awdex ji[i affiljat ma' dak ta' Santa Venera, min-na]a tal-Gvern ma kien se jkun hemm l-ebda diffikulta’, lanqas biex ting]ata l-g]ajnuna finanzjarja mitluba.[15]

F'dak ix-xahar ta' Jannar, 1925, Mons. De Piro talab li jing]atalu ming]and l-lsqof ta' G]awdex tag]rif i\jed pre`iz. Fit-30 ta' Jannar, saritlu kopja tal-kuntratt li kien sar quddiem in-Nutar Camilleri fit-13 ta' Novembru, 1924.[16]

lttra ta' Mons. De Piro, miktuba fil-31 ta' Jannar, 1925, turi li I-affarijiet kienu g]adhom ma ``arawx. G]alhekk, il-Kappillan Hili ra[a' kitiblu fit-3 ta' Frar, u \ied dettalji o]rajn.[17]

Dak in-nhar stess, 3 ta' Frar, 1925, Mons. De Piro ]a d-de`i\joni li ja``etta dik I-offerta. G]alhekk, hu ppre\enta supplika lill-Ar`isqof Caruana biex fissirlu t-talba li kienet qed issirlu mill-Parrokat ta' G]awdex. Billi din is-supplika g]andha I-importanza tag]ha g]aliex turi l-g]aqal ta' Mons. De Piro, kemm kien jaf e\att x'irid, u kemm kien jaf ja]seb g]alli sata' jinqala' fil-[ejjieni, jixraq li a]na n[ibuha kif inhi.

E``ellenza Reverendissma,

ll-Kanonku Dekan {u\eppi De Piro, fil-kwalita tieg]u ta' Superjur tad-Dar ta' San {u\epp (li hi l-lstitut Bonni`i) u b]ala Superjur ukoll tas-So`jeta’’ ta' San Pawl, umilment mix]ut f'ri[lejk, ifisser dan li [ej quddiem l-E``ellenza Tieg]ek. Is-Segretarju tal-Parrokat ta' G]awdex wassalli li, kemm l-lsqof kif ukoll il-Kappillani kollha ta' G]awdex, ]assew il-b\onn li d-Djo`esi jkollha Orfanatrofju, u g]alhekk xtaqu li dan jitwaqqaf. Huma laqg]u bil-ferh l-idea lid-Dar ta' San {u\epp tal-}amrun ikollha l-ferg]a tag]ha f'G]awdex. Dan kien di[a' mixtieq mill-Ar`isqof-Isqof Pietru Pa`e, li hu ta' tifkira tant tajba. Imma l-pro[ett, g]al ra[uni jew o]ra, baqa’ ma rnexxiex. Madankollu, i`-`irkustanzi ta’ llum qed juru mod ie]or. ld-Dar ta’ San {u\epp hi miexja sewwa 'I quddiem, u qieg]da ti\viluppa flimkien mas-So`jeta’’ ta’ San Pawl, li ta]dem fiha. F'G]awdex, kemm Mons. Gonzi, l-lsqof il-[did, kif ukoll il-Kappillani g]andhom kull dispo\izzjoni li jerfg]u l-pi\ ta' din l-opra. Ta' dan, hemm xhieda fil-]idma li di[a' saret minnhom g]aliha. ln\idu wkoll li l-Gvern `ivili ta s-sehem tieg]u billi offra s-somma ta’ £1000. Kollox jag]mlilna l-qalb biex nintefg]u fuq din l-opra.

G]alhekk, b'fidu`ja dejjem kbira fl-g]ajnuna li ti[ini mill-Providenza Divina, nag]mel kura[[ lili nnifsi u, bl-umilta’ kollha nitlob lill-E``ellenza Reverendissma Tieg]ek biex tag]tini awtorizzazzjoni biex nag]ti bidu g]al din it-tielet ferg]a, nsej]ilha "Dar ta' San {u\epp: Sezzjoni ta' G]awdex".[18]

Hawn nosservaw li din is-supplika ma saritx minn De Piro b]ala Superjur tad-Dar ta' San {u\epp, f'Santa Venera biss, imma wkoll b]ala s-Superjur tas-So`jeta’’ ta' San Pawl. B'dan, hu wera li, jekk il-proposta ta' I-affiljazzjoni ti[i a``ettata, l-Orfanatrofju ta' G]awdex jing]ata f'idejn is-So`jeta’ ta' San Pawl minnu mwaqqfa. F'dik il-proposta, Mons. De Piro kien qed jara wkoll \vilupp [did g]as-So`jeta’ ta' San Pawl. Hu semma li dik ta’ G]awdex tkun it-tielet ferg]a tad-Dar ta' San {u\epp. Dan kien g]aliex, fl-istess \mien, kienet qed ti[i pro[ettata t-tieni ferg]a ta’ dik id-Dar. lt-tieni ferg]a kellha tkun g]at-tfal `kejknin u g]at-trabi: li kellha ti[i realizzata bil-g]ajnuna kbira li tawh dawk ix-xbejbiet li kellhom ikunu s-Sorijiet Missjunarji ta' {esu’ Nazzarenu.[19]

Dun Anton Galea, Kan`illier tal-Kurja ta' Malta, kiteb mas-supplika ta' De Piro li hi [iet pre\entata fit-3 ta' Frar, 1925. L-Ar`isqof Caruana, fid-9 ta' Frar, ta I-approvazzjoni tieg]u g]aliha f’dak kollu li kien jiddependi minnu. Imma, lil Mons. De Piro, hu fissirlu biex jittratta I-ka\ kollu ma' l-lsqof ta' G]awdex.[20]

ll-laqg]a ma' l-lsqof Mikiel Gonzi saret, u De Piro, ming]ajr ma ntrabat, talab lill-Isqof ta' G]awdex biex jibg]atlu kopja ta' l-istatuti. L-Isqof wie[bu fis-17 ta' Frar, 1925, u bag]atlu dak li kien jixtieq.[21]

Trattattivi bejn l-lsqof Gonzi u De Piro

Mons. De Piro di[a' kien qed i]ejji t-triq g]all-affiljazzjoni tad-Dar ta' G]awdex. Imma kollox juri li I-Ar`iprieti u l-Kappillani ma kenux g]arrfuh bid-digriet li kien ]are[ fis-6 ta’ Novembru, 1924. ll-laqg]a ta' De Piro ma' Gonzi kienet b]al pass lura g]aliex hu nteba] li d-Djo`esi ta' G]awdex di[a' kienet fasslet il-pro[etti tag]ha, sa minn qabel ma ntg]a\el Direttur g]ad-Dar. Lil De Piro, l-lsqof Gonzi osservalu li kien me]tie[ digriet [did min-na]a ta' I-Ar`isqof Caruana. Dawn kienu I-kelmiet ta' l-lsqof ta' G]awdex, fl-ittra tas-17 ta' Frar, 1925: "Skond kif naraha jien, il-pro`edura kellha tkun hekk: Inti, b]ala Direttur tad-Dar ta' San {u\epp, g]andek tag]mel rikors lill-Isqof ta' Malta, ]alli titolbu jag]tik is-setg]a li tg]aqqad ma’ dik id-Dar I-Orfanatrofju [did ta’ G]awdex, li hu di[a' mwaqqaf u g]andu l-li[ijiet tieg]u. Imbag]ad, bil-kunsens ta' l-Ar`isqof Caruana, ikun jista' jitwaqqa' d-digriet li kien sar minnu stess, u jsir wie]ed [did. L-istatuti, imbag]ad, jistg]u jkollhom xi tibdil, skond l-g]amla [dida li ting]ata lill-lstitut".[22]

F'dik I-ittra, l-lsqof Gonzi g]arrfu li hu kien sejjer ji[i sa Malta malli I-Ar`isqof Caruana jirritorna mis-safar. Hu wrieh li xi ftehim sata' jsir ]afna a]jar bil-kelma milli bi-ittri.[23] ll-kelmiet ta' l-lsqof Gonzi juru li I-Ar`isqof Caruana kien di[a' ]are[ digriet dwar I-affiljazzjoni tad-Dar ta' G]awdex ma' dik ta' Malta. Fid-digriet ta' I-Ar`isqof Caruana nkiteb li s-So`jeta’ ta' San Pawl kellha tibda tie]u ]sieb id-Dar ta' G]awdex, I-istess kif kienet fdata bid-Dar ta' San {u\epp ta' Malta. Imma Mons. De Piro, fl-24 ta' Frar, 1925, kiteb lill-Isqof Gonzi, u wera li hu ma kienx tal-fehma li jsir digriet [did min-na]a ta' l-lsqof ta' Malta. De Piro xtaq li l-lsqof ta' G]awdex, fid-digriet ta' I-affiljazzjoni, ji``ara biss x’kellu ji[ri jekk 'il quddiem id-Dar ta' G]awdex ma tibqax affiljata ma' dik ta' Malta jew jekk il-]sieb tag]ha ma jibqax f’idejn is-So`jeta’ ta' San Pawl.[24]

De Piro: ls-Soluzzjoni wa]danija

L-Orfanatrofju ta' G]awdex aktar kien jag]mel mill-Kappillani milli mill-Isqof. Dawn kienu disposti li joqog]du g]all-proposti li tressqu minn Mons. De Piro. Huma ma redux jo]olqu problemi g]aliex, jekk kellu ji[ri li hu ma ja``ettax, ma jidhirx li huma kellhom xi soluzzjoni. Fl-4 ta' Marzu, 1925, il-Kappillan Dun {u\epp Hili [ie Malta u ltaqa' ma' Mons. De Piro fl-lstitut Fra Diegu, il-}amrun. L-g]ada stess, 5 tax-xahar, il-Gvern ta' Malta wera li se jg]addi s-somma ta' £1000 f’idejn il-Kappillani b]ala sussidju g]all-Orfanatrofju. Imma kienet g]adha ma [ietx iffissata d-data li minnha kellhom jibdew ig]oddu l-erba' snin ta' ]idma msemmija fil-kuntratt. G]alhekk, il-Kappillani ma redux i\ommu dik is-somma f'idejhom. L-£1000, fis-6 ta' Marzu, 1925, tqieg]du fl-Anglo-Maltese Bank. Fis-16 ta' Marzu, Hili kiteb lil De Piro biex g]arrfu b'dawn I-izviluppi. F'isem il-kappillani l-o]rajn, Hili fissirlu li huma kienu lesti li jin]allu minn kull rabta minn mal-Gvern ta' Malta jekk il-Monsinjur jasal biex ja``etta d-direzzjoni ta' dak I-Orfanatrofju. Barra minn hekk, Hili qallu wkoll li l-lsqof Gonzi kien lest li jbiddel li jkun hemm b\onn fl-istatuti ]alli ma jg]addix ]afna \mien ie]or, u I-Orfanatrofju jkun jista' jifta]. L-Isqof Gonzi stieden ukoll lil Mons. De Piro ]alli dan imur ig]addi ftit [ranet G]awdex. Lilu, hu offrielu biex ja``etta l-ospitalita’ tieg]u fil-palazz, u joqg]od kemm irid. Dak sata' jkun \mien biex jiddiskuti ma' l-lsqof, imur i\ur il-post ta' l-Orfanatrofju, u jag]mel li jkun hemm b\onn. ll-kappillani g]amlu ]ilithom biex ifiehmu lil De Piro li huma ma riedu jissikkawh b'xejn. L-importanti kien li I-Orfanatrofju jinfeta], u jibda jsir il-[id fost it-tfal.[25]

Din id-dispozizzjoni min-na]a ta' l-lsqof u I-Kappillani kienet b]al sorpri\a g]al Mons. De Piro. Hu ma kienx qed jistenna li huma kienu sejrin joqog]du g]all-kondizzjonijiet tieg]u. Hu stenna biss li jir`ievi xi nota ming]and l-lsqof Gonzi biex ig]arrfu li kien ne]]a kull ]sieb li jibqa' jag]fas fuq dik l-affiljazzjoni. Jidher ukoll li De Piro kien de`i\ li ma jag]mel l-ebda pass lura. Di[a' kien beda jg]addilu minn mo]]u li dak kien ka\ mag]Iuq u, kif kien mitluf f’tant okkupazzjonijiet o]rajn, hu ma ]asibx i\jed dwaru, u kien sa]ansitra nesa xi ftehim kien sar.

Fl-ittra tal-21 ta' Marzu, 1925, De Piro ried ji``ara li d-Dar ta' G]awdex kellha b\onn li tkun affiljata, u mhux sempli`ement mag]quda ma' San {u\epp ta' Malta. Hi kellha b\onn li jkollha I-li[ijiet tag]ha, u g]alhekk statuti kif tqieg]du mill-Isqof Gonzi ma setg]ux ji[u a``ettati. Dawk I-istatuti ma g]o[buhx g]aliex lilu dehrulu neqsin minn sens ta' karita’ u minn fidu`ja fil-Providenza. Mons. De Piro ma riedx li I-opra tkun indipendenti minn dik ta' Malta g]aliex hu ma kienx sejjer imexxiha ‘I quddiem ]lief bil-membri tas-So`jeta’ mwaqqfa minnu. Hu ma riedx ja``etta statuti ffissati minn ]addiehor g]aliex dawn, lilu, b]ala Superjur tas-So`jeta’ ta' San Pawl, setg]u jo]olqulu ]afna problemi. Komunita’ Reli[ju\a g]andha b\onn li jkollha I-awtonomija tag]ha kemm fit-tmexxija tad-Dar kif ukoll fl-amministrazzjonijiet. Mons. De Piro, f'dik is-sena 1925, di[a' kellu esperjenza ta' 18-il sena ta' tmexxija ta' djar ta' karita’ fost it-tfal. Meta I-Kappillani g]amlu l-]sieb li jwaqqfu dik id-Dar g]at-tfal fil-b\onn, De Piro ttama li huma lilu j]alluh ig]inhom billi jitilquha f'idejh ]alli jmexxiha skond l-esperjenza li kien akkwista tul is-snin.[26]

Mons. De Piro kien g]adu ma sabx i`-`ans li jmur sa G]awdex. Din I-a]]ar ittra tieg]u kienet ]adet erbat ijiem biex waslet f'idejn il-Kappillan Hili. Dan kien qed jistennieha, u g]alhekk hu wie[eb minnufih, dak in-nhar stess: fil-25 ta' Marzu. Kollox juri li I-Kappillani ma kellhom f’idejhom l-ebda soluzzjoni o]ra. lt-tama wa]danija biex dak I-Orfanatrofju jkun jista' jifta] kienet f’Mons. De Piro. Imma dan il-Monsinjur kien mixtieq ]iafna li jmur sa G]awdex ]alli jitkellem ma' l-lsqof Gonzi wi`` imb'wi``. Kif fissirlu dak il-Kappillan, jekk imur sa G]awdex, il-ftehim kien ikun fid-dettaiji kollha, u ma kienx hemm g]alfejn jie]du fit-tui. Din hi silta mill-ittra ta' Hili: "Monsinjur, nitolbok tissagriflka jumejn, u ti[i sa G]awdex fejn tkun milqug] fil-Palazz ta' l-lsqof. Tara kif nirran[aw kollox. Din il-laqg]a hi assolutament me]tie[a biex il-ka\ ji``ara u nkunu nistg]u nikkonkludu. Irrid nittama li int ma ti`]dilniex dan il-pja`ir. Nikkonfermalek li g]edtlek fl-a]]ar ittra tieg]i. L-Isqof hu dispost li jimmodifika dak li di[a' sar, u j`edi dak kollu li hu possibbli li j`edih”.[27]

Kull kitba turi li De Piro \amm sod fil-po\izzjoni tieg]u. Hu ried li jkun il-veru Superjur ta' -Orfanatrofju. F'mo]]u, hu kellu li I-]idma tintelaq tassew f'idejn is-So`jeta’ ta' San Pawl. G]alhekk, hu baqa' ma biddel xejn mis-supplika li kien ressaq lill-lsqof Caruana fit-3 ta' Frar, 1925.[28] Din is-Supplika, li I-kontenut tag]ha nafuh, kienet importanti ]afna g]al Mons. De Piro. B]alma g]amel fil-ka\ ta' dokumenti importanti, qabel ma bag]atha lill-Ar`isqof Caruana, De Piro g]amel kopja g]alih u kkorre[[ieha kemm-il darba.[29]

Ma tantx kien possibbli li s-supplika ta' De Piro tog][ob lill lsqof Gonzi. Hu ma po[[iex li d-Dar ta' G]awdex tkun tiddependi mill-Isqof ta' hemm. Ma po[[a xejn dwar in-numru ta' tfal Ii kellhom ji[u milqug]in fiha. Ma qalx x'isir mid-Dar, jekk ji[ri Ii din tag]laq. Ma semmiex min kien sejjer jag]\el I-Uffi`jali tag]ha biex imexxuha, u lanqas ma kiteb dwar kif kienu sejrin ji[u milqug]in it-tfal. Hu ma sej]ilhiex "Orfanatrofju Djo`esan" imma Dar ta' San {u\epp”. G]alhekk, I-isem ukoll g]andu rabta kbira ma' Mons. De Piro. Dawn u affarijiet o]rajn juru Ii kien hemm differenzi kbar fil-pro[ett dwar kif fassluh l-lsqof Gonzi u Mons. De Piro. ln\ommu quddiem mo]]na li De Piro ma kienx ra I-istatuti ta' Gonzi meta hu kiteb is-supplika tieg]u imma hu ma a``ettahomx lanqas wara li rahom.

ld-digriet ta' I-Ar`isqof Caruana kien skond ix-xewqa ta' De Piro. ll-korrispondenza kollha li g]addiet bejn De Piro u d-Djo`esi ta' G]awdex kienet biex jaraw x'setg]u jsalvaw minn dawk I-istatuti u, sakemm kien possibbli, I-Orfanatrofju ta’ G]awdex ikun wie]ed djo`esan. Imma, tant kien hemm b\onn tat-tmexxija g]aqiija ta' Mons. De Piro, b'mod li I-Kappillani qalulu `ar u tond li l-lsqof Gonzi kien lest li j`edi kulma sata’ j`edi.[30]

Aktarx li I-laqg]a tant mixtieqa bejn l-lsqof Gonzi u Mons. De Piro saret lejn I-a]]ar ta' Marzu u I-bidu ta' April 1925. F’laqg]a, il-ftehim isir a]jar; imma, sfortunatament, g]all-istorja il-laqg]at jiswew ]afna anqas mill-ittri meta dak li jsir fihom ma jinkitibx.

ld-Digriet ta' I-Affiljazzjoni

ld-digriet ta' l-lsqof Gonzi ]are[ fit-18 ta' April, 1925. Dan hu d-dokument I-aktar importanti fit-twaqqif ta' I-Orfanatrofju ta’ G]awdex. G]alhekk, waqt li I-ori[inal in\amm fil-Kurja ta’ G]awdex, kopja awtentika ntbag]tet lil Mons. De Piro.

ld-digriet inkiteb bit-taljan. lt-traduzzjoni tieg]u hi din:

MIKIEL GONZI

g]all-grazzja t'Alla u tas-Sede Appostolika

lsqof ta' G]awdex

dipendenti immedjatament mill-istess S. Sede

Rajna s-Supplika li r-Reverendissmu Monsinjur Kanonku Dekan {u\eppi De Piro Navarra, fil-kwalita’ doppja tieg]u ta' Superjur tad-Dar ta' San {u\epp, li hi l-lstitut Kanonku Bonni`i, Il-}amrun, u ta' Superjur tas-So`jeta’ ta' San Pawl, ippre\enta fil-Kurja l-Kbira ta' I-lsqof ta' Malta biex jing]ata ming]and l-istess lsqof ta’ Malta s-setg]a li jkun hemm Ferg]a ta’ l-imsemmija Dar ta' San Gu\epp f 'G]awdex ukoll.

Rajna d-digriet li l-E``ellenza Tieg]u Reverendissma Mons. Mawru Caruana, Ar`isqof-Isqof ta' Malta, ]are[ g]al dan l-iskop biex awtorizza lil Mons. De Piro, bniedem denn ta' tif]ir, ]alli jag]ti bidu g]al dik il-Ferg]a.

|ammejna quddiem g]ajnejna li A]na, b'digriet tas-6 ta' Novembru, 1924, konna di[a' waqqafna kanonikament Orfanatrofju fid-Djo`esi tag]na ta' G]awdex, u sejja]nielu "Orfanatrofju Djo`esan". Ma' l-istess digriet, A]na rbatna wkoll l-lstatuti Fundamentali, u \ammejna g]alina u g]as-su``essuri tag]na s-setg]a li n\idu fihom, nimmoderawhom, u nbiddluhom.

Jidhrilna wkoll lil-i\vilupp ta' l-imsemmi Orfanatrofju jimxi a]jar jekk ikun mag]qud ma' l-imsemmija Dar ta' San {u\epp u ji[i fdat f'idejn im]arr[in bl-esperjenza.

Wara li ]adna l-parir tal-parrokat tad-Djo`esi, b'dan id-digriet A]na nafdaw f'idejn l-imfa]]ar Superjur tad-Dar ta' San {u\epp u tas-So`jeta’ ta' San Pawl l-Orfanatrofju Djo`esan ta' G]awdex. F'idejn l-imsemmi Monsinjur, fil-kwalita’ doppja tieg]u fuq imsemmija, A]na nittrasferixxu d-drittijiet u l-obbligi kollha li kienu tag]na u tal-parrokat ta' G]awdex, bil-qawwa tad-digriet tag]na, fuq imsemmi, u tal-kuntratti pubbli`i li saru quddiem in-Nutar {. Camilleri, fis-17 ta' Novembru 1924 u fil-5 ta' Marzu 1925. Inqieg]du biss din il-kondizzjoni: Jekk ikollu ji[ri li l-ferg]a ta' G]awdex tad-Dar ta' San {u\epp ma tibqax tag]mel parti i\jed mid-Dar ta' San {u\epp (ta' Malta) jew ma tibqax i\jed fi ]sieb is-So`jeta’ ta ' San Pawl, id-drittijet li jkunu [ew akkwistati dwar il-proprjeta’ ta’ dik is-sezzjoni g]andhom ig]addu f'idejn dak li jkun l-Isqof Djo`esan ta' G]awdex.

                                                                                          Ma]ru[ mill-Palazz Veskovili Tag]na

                                                                                          Victoria-G]awdex, fit-18 ta' April, 1925

                                                                                          MikieI lsqof ta ' G]awdex

Kan. Penit. M'An[. Xerri

Kan`illier[31]

Inawgurazzjoni wara Bidu Sfortunat

FI-Almanakk ta' San Pawl tas-sena 1926, Mons. De Piro ]abbar din il-[rajja ta' fer] g]aliex is-So`jeta’ `kejkna tieg]u, bil-g]ajnuna li [iet mog]tija mill-Isqfijiet Caruana u Gonzi, da]let fid-djo`esi ta' G]awdex ukoll. De Piro kiteb hekk: "Hu ta' fara[ kbir g]al dawk kollha li jappartjenu g]all-lstitut tal-Missjoni li jaraw jikber il-kamp tal-]idma tag]hom, u japprezzaw mhux ftit dan il-favur li Alla g]o[bu lilhom jibg]at mis-sema”.[32]

Madankollu, biex nitkellmu ta' bnedmin, g]al Mons. De Piro, I-Orfanatrofju ta' G]awdex beda ]a\in. Kif ]are[ id-digriet tat-18 ta' April, [iet iffissata I-[urnata ta' l-inawgurazzjoni tieg]u. ll-]sieb ta' Mons. De Piro kien li ma ssirx ]lief inawgurazzjoni privata. G]alhekk, b'sinjal ta' qima lejn l-lsqof Gonzi, Mons. De Piro ffissa I-[urnata tal-{img]a, 8 ta' Mejju, biex fiha ssir l-inawgurazzjoni. Dik il-[urnata kellha tifsira doppja g]al De Piro. ll-litur[ija kienet tfakkar id-dehra ta' San Mikiel Arkan[lu, li tieg]u l-lsqof ta' G]awdex kien i[ib I-isem. Lil De Piro kienet tfakkru wkoll fil-[urnata g]a\iza tat-8 ta' Mejju, 1898, meta, waqt is-supplika lill-Madonna ta' Pompej, fil-knisja tal-{i\witi I-Belt, ]ass tant qawwija s-sej]a g]as-sa`erdozju.[33] Imma nqala' dak li qatt ma kien mistenni.

ld-Dar ta' San {u\epp destinata biex tkun Orfanatrofju ma kenitx xi bini [did. Din bdiet ti[i rran[ata ]alli tkun adattata g]all-opra li kienet sejra tibda fiha. Meta ]are[ id-digriet tat-18 ta' April, 1925, Mons. DePiro mar ig]addi ftit [ranet G]awdex biex, fuq il-post, ikun jista' jipprepara g]all-inawgurazzjoni, li kienet sejra ssir ming]ajr ebda solennita’ spe`jali. Hu g]a\el g]alih kamra `kejkna fis-sular ta' fuq, u beda jg]ammarha bi ftit b\onnijiet essenzjali. Meta kien ilu hemm xi [ranet, lejn il-25 ta' April, g]all-]abta tas-sag]tejn ta’ wara nofs in-nhar, wara li kien g]adu kif [ie lura ming]and l-Isqof ta’ G]awdex, hu da]al jistrie] f’dik il-kamra tieg]u. Imma, malli qam mis-sodda, u mar biex ja]sel wi``u fil-friskatur, f’daqqa wa]da xi xorok `edew bih, baqa’ nie\el fil-pjan terren, u sab ru]u fil-kamra tal-fa]am. Hu waqa’ mill-og]li ta’ madwar erba’ metri. Malajr, kul]add [era lejn fejn instama’ l-]oss. Meta raw bi``a mill-kamra m[arrfa, huma ]asbu wkoll li kienu se jsibuh mirdum. Imma, g]alkemm we[[a’ sewwa, Mons. De Piro ma kellux ksur. Hu kellu ]afna brix f’[ismu u, g]al xi [ranet, ma satax jimxi. G]alhekk, De Piro talab lill-Isqof Gonzi biex kun jista’ jqaddes bilqieg]da.

Dak I-in`ident inkwieta ]afna lill-Kappillani u lill-isqof ta' G]awdex. Imma De Piro ]a kollox minn idejn Alla. Meta wie]ed qassis mar i\uru, u staqsie] kif kien i]ossu, De Piro wie[bu: "Il-Bambin kultant ifakkrek li g]andek tmut" Minnufih, deher li ma kienx possibbli li I-inawgurazzjoni tit]alla g]at-8 ta' Mejju. Ma kienx jixraq li I-inawgurazzjoni ssir f'[urnata li fiha s-Superjur tad-Dar u I-organizzatur tal-festa ma jkunx f'tieg]u. De Piro baqa' xi ftit mu[ug] g]al madwar tliet [img]at.[34] Minkejja, dan, kitba li g]andna f'idejna turi li Mons. De Piro ma riedx li l-[urnata ta' I-inawgurazzjoni titbiddel qabel ma jkun ittratta I-ka\ ma' l-lsqof Gonzi.

Wasal f'idejna biljett li Mons. De Piro kitbu fit-30 ta' April, 1925, minn G]ajnsielem, u bag]tu lil Dun Mikiel Callus. Fih, a]na naqraw dan:

G]a\i\ Dun Mikiel,

Inrodd ]ajr lill-Mulej talli, qalb tant risq, g]o[bu j\urna bi ftit ta' kontrarjeta'. Madankollu, Hu jaf idawwarha wkoll biex tkun ta' [id g]al din l-opra li qed titwieled. Illum, in]ossni mu[ug] anqas mill-biera], imma l-eg]ja \diditli. Bdejt niddubita jkunx possibbli li nkun pre\enti g]all-festa tal-}amrun. G]alhekk, il-festa mexxiha int, skond kif tissopponi li kont nag]mel jien. ll-}add li [ej, kif ftehimt ma' l-lsqof li dalg]odu [ie j\urni, nidde`iedu jekk l-inawgurazzjoni tibqax iffissata g]at-8 ta' Mejju. lkun x'ikun, int ]u ]sieb t]ejjili 200 biljett ta' invit b]al dan li qed nibg]atlek, u ibg]athomli kemm jista' jkun malajr. Malli tittie]ed id-de`i\joni, jiena nkun irrid nie]u ]sieb li nwassalhom. L-o]rajn kollha jinstabu tajbin. Kul]add qed jilqag]na tajjeb ]afna. Issa jiddependi minna dwar jekk ikunx jist]oqqilna li jibqg]u j]obbuna. B'qalbi kollha, jiena nbierek lilek, 'il Dun {u\epp, u lill-o]rajn kollha.

Mimli bl-im]abba lejk fi Kristu

Mons. {. De Piro

ll-festa li jsemmi hawn Mons. De Piro hi dik ta' San {u\epp, li kienet it-titular tad-Dar ta' Santa Venera. Din kienet ti[i ``elebrata t-Tielet }add ta' fuq l-G]id: ji[ifieri, il-}add ta' fuq il-festa litur[ika tal-Patro`inju ta' San {u\epp. F'dik is-sena 1925, din kienet ta]bat fit-3 ta' Mejju: [urnata li fiha Mons. De Piro \gur li ma kienx se jkun fieq g]al kollox mill-effetti ta' dik il-waqg]a kerha. Imma, g]al dik is-sena, Mons. De Piro ma kienx sejjer ikun fid-Dar ta' San {u\epp ta' Malta lanqas g]all-[urnata tas-Supplika lill-Madonna ta' Pompej, li hu nnifsu kien ji``elebraha ta' kull sena, imdawwar mill-ulied spiritwali tieg]u u mit-tfal.[35]s

Skond kif kien xieraq li jsir, il-[urnata ta' I-inawgurazzjoni nbidlet. {ie de`i\ li l-ftu] ta' I-Orfanatrofju ta' G]awdex jit]alla g]all-}amis, 21 ta' Mejju, 1925: festa ta' Tlug] il-Mulej fis-sema. {ew mistednin ]afna Awtoritajiet kemm tal-Knisja kif ukoll ta' l-Istat. ll-mistednin spe`jali kienu I-Gvernatur Sir Walter Norris Congreve u l-lsqof Mikiel Gonzi. Persuna[[i o]rajn kienu Ministri tal-Gabinett, Membri Parlamentari, Monsinjuri tal-Katidral ta' G]awdex, u l-K.appillani. Mons. De Piro ma jistax jitqies fost il-mistednin. Hu kien di[a' [ie ddikjarat is-Superjur ta' dik id-Dar. G]alhekk, f'dak I-uffi``ju tieg]u, Mons. De Piro kien qed jilqa' I-mistednin fil-bieb tad-Dar.

ll-Gvernatur Congreve u l-lsqof Gonzi waslu f'karrozza wa]da. Is-Superjur tad-Dar laqag]hom fil-bieb. ll-post intela kollu kemm hu. Kul]add kien mi[bur fil-bit]a, fuq it-terrazzin, u fuq il-bejt ukoll.[36]

Mons. De Piro qara \ew[ indirizzi ta' mer]ba: wie]ed lill-lsqof Gonzi u I-ie]or lill-Gvernatur Congreve. Billi, snin i\jed tard, dawn i\-\ew[ indirizzi [ew ippre\entati minn De Piro nnifsu fil-Kunsill tas-So`jeta' ta' San Pawl, lilna waslilna f'idejna t-test s]i] tag]hom. Dak li sar lill-isqof kien bit-taljan, imma dak li sar lill-Gvernatur kien bl-ingli\.

L-ewwel ma sar kien indirizz bl-ingli\ lill-Gvernatur Congreve. Minnu, se n[ibu s-silta I-i\jed importanti.

"Hu ta' [ieh kbir g]alija li nag]ti mer]ba lill-E``ellenza Tieg]ek hawn G]awdex. Jiena nnifsi ma inhix G]awdxi; imma kelli relazzjonijiet ma' G]awdex u l-G]awdxin min]abba t-tmexxija tad-Dar ta' San {u\epp, il-}amrun. Fl-a]]ar \mien, kelli rabtiet ma' l-isqof ta' G]awdex u mal-Kappillani ta' din id-Djo`esi g]all-fatt tat-twaqqif ta' dan l-Orfanatrofju. Kelli noqg]od ukoll fit-tul, dan l-a]]ar f'G]awdex, sabiex niddewwa mill-[rie]i li kelli bl-in`ident li [arrabt f'din id-Dar. Dan kollu tani `-`ans li nsir naf a]jar lin-nies ta' din il-g\ira. Jiena tg]allimt napprezza l-kwalitajiet tajbin tag]hom u, fuq kollox, kemm jilqg]uk g]andhom bil-qalb. G]alhekk, in]oss li llum g]andi nag]tik mer]ba f'isem dawk kollha li llum huma hawn mi[burin. Huma lkoll qeg]dm hawn biex, bil-pre\enza tag]hom ukoll, jag]tu xhieda tal-fer] ta' qalbhom fl-inawgurazzjoni ta' dan l-Orfanatrofju, li jfisser li se]]et xewqa li kienet fi ]siebhom sa minn tant \mien....

ll-qag]da tieg]i f'G]awdex fit-tul ma kenitx mistennija. II-fatt li l-[urnata ta' l-inawgurazzjoni ttawlet biex i`-`erimonja saret nhar l-Axxensjoni ta `-`ans li jikber l-entu\jasmu li bih din id-Dar intlaqg]et. Jiena, g]alhekk, [ejt g]al ]afna drabi mitlub biex i`-`erimonja ta' l-inawgurazzjoni nag]milha i\jed solenni....

Dawk pre\enti li jafu x'inhu x-xog]ol li [[ib mag]ha d-Dar tal-}amrun, u x'qieg]ed isir fiha, malajr jifhmu x'sejra tkun il-]idma tag]na f'din il-ferg]a. Flimkien ma' tag]lim sod u prattiku tar-Reli[jon, it-tfal subien, li se jkollhom kenn f'din id-Dar, sejrin jie]du tag]lim letterarju elementari u jitg]allmu wkoll xi seng]a. L-edukazzjoni li huma jir`ievu hawn tg]inhom g]al meta jikbru u j]allu 'I dan il-post. Huma jkollhom il-]ila jsibu fejn ja]dmu; ikunu jistg]u jaqilg]u x'jieklu, u jkollhom post ta' [ieh fis-so`jeta'. {eneralment, il-kwalitajiet tajbin li huma ji\viluppaw fihom sakemm idumu hawn jiswewlhom biex lilhom i]obbuhom, kemm meta jkunu jikkmandaw fuq o]rajn kif ukoll meta jkunu fost s]abhom. Huma jkunu stmati, mhux biss f'dawn il-g\ejjer, imma wkoll f'artijiet barranin, fejn niesna [ie li jmorru biex ifittxu x-xog]ol u jaqilg]u l-g]ajxien".[37]

Imbag]ad, Mons. De Piro stieden lill-Gvernatur biex jiddikjara li dik id-Dar kienet miftu]a. ll-Gvernatur wie[eb b'erba' kelmiet milquta u sempli`i, u ddikjara li dik id-Dar kienet miftu]a b]ala ferg]a tad-Dar ta' San {u\epp f'Santa Venera, fil-limiti tal-}amrun.[38]

Mons. De Piro qara indirizz ie]or lill-isqof Gonzi. Dan kien bit-taljan. Minn dan ukoll sejrin in[ibu silta. Sejrin nevitaw dak li kien di[a' ntqal fid-diskors tal-Gvernatur, u xi ringrazzjamenti lil dawk kollha li g]enu fit-twaqqif tad-Dar, li f'dan il-ka\ kienu, b'mod spe`jali, I-Ar`iprieti u I-Kappillani kollha ta' G]awdex. Dawn huma ftit mill-kelmiet ta' De Piro.

"Wara li kellna l-permessi kollha g]at-twaqqif ta' dan l-Orfanatrofju ta' G]awdex.... kien dmir tag]na li niffissaw il-[urnata ta' l-inawgurazzjoni ta' din id-Dar, li saret bil-]sieb li ti[bor fiha tfal subien fqar u abbandunati. Billi A]na dejjem in]ossuna mi[budin biex lilek, E``ellenza Reverendissma, nuruk, minn barra wkoll, il-qima li g]andna lejk, meta qbadna f'idejna l-Kalendarju, l-attenzjoni tag]na waqg]et minnufih fuq il-[urnata ddedikata mill-Knisja g]ad-dehra ta' l-Arkan[lu San Mikiel. B'mod a``identali, b'sorpri\a g]alina, dik hi wkoll il-[urnata mag]\ula biex fiha, f'nofs in-nhar, issir is-Supplika lill-Madonna ta' Pompej. Imma l-Mulej, filwaqt li laqa' l-intenzjoni tajba tag]na, ried jiehu ta]t il-]arsien tieg]u nnifsu l-okka\joni tal-lum. Dan, bil-fors, g]amlu, biex ikattar fina r-rieda li ma taqtax ]alli l-]arsa u l-qalb tag]na jibqg]u dejjem merfug]in 'ilfuq. Wasalna g]all-[urnata mag]\ula mill-Providenza.... O Prelat, imbierek minn Alla, jiena nsellimlek, u flimkien mieg]i, issellimlek id-Dar ta' San {u\epp ta' Malta. Flimkien mieg]i, issellimlek il-mer]la `kejkna ta' missjunarji li, bil-ftu] ta' dan il-post ta' kenn, t]oss li qed jinfirex sabiex ig]attiha u j]arisha l-[ewnah lemini ta' An[lu ie]or.... Flimkien mieg]i, qed isellmulek dawn it-tlitt iltiema li, fl- isfortuna li laqtithom, g]andhom ix-xorti tajba li jkunu l-ewwel tlieta li ji[u milqug]in ]alli mag]hom isir il-[id....

ld-Dar g]adha nieqsa minn tant affarijiet. G]alhekk, ]add ma jistag][eb li, llum, ma hawnx qniepen, li tant setg]u jg]inuna sabiex nuru l-qima tag]na lejk, E``ellenza.... lmma l-]sejjes tal-madum u tal-[ebla maltija li, bil-]lewwa, ]abtu wa]da kontra l-o]ra, meta jiena nnifsi tkaxkart 'I isfel flimkien mag]hom g]adhom jidwu [o widnejja....

ll-bniedem jipproponi u Alla jiddisponi. A]na ]sibna li jkollna tberik b'funzjoni kwa\i privata. Imma Alla, li jaf jo]ro[ it-tajjeb mill-]a\in, iddispona b'mod tal-g]a[eb li `-`erimonja, li ma saritilhiex preparazzjoni kbira, tirnexxi solemi u popolari forsi aktar minn kull o]ra tal-g]amla tag]ha".[39]

Fl-eg]luq ta' I-indirizz tieg]u, Mons. De Piro stieden lill-lsqof biex ibierek 'il dik id-Dar li kienet g]adha kif [iet iddikjarata miftu]a. Hu bierek kullimkien, imsie]eb mill-mistednin ewlenin ta' dik I-okkazjoni.

San {u\epp kellu jkun il-qaddis li, mis-sema, i]ares lil dik id-Dar u lil dawk kollha li jg]ammru fiha. G]alhekk, fl-a]]ar tat-tberik tad-Dar, l-lsqof u I-mistednin waqfu fil-kappella li kienet t]ejjiet u [iet iddedikata lil dak il-qaddis. F'dak il-waqt, il-kor kien di[a' qieg]ed ikanta I-antifna f'[ieh San {u\epp. L-Isqof, imbag]ad, intona t-Te Deum, b]ala radd il-]ajr lill-Mulej talli g]o[bu jilqa' x-xewqa qaddisa ta' ]afna li tant kienu ilhom jixtiequ li G]awdex ukoll ikollu Dar g]all-iltiema.

G]al dik I-okka\joni, Mons. De Piro kien [ieb il-banda tat-tfal li kien hemm imwaqqfa sa mis-sena 1900, fi \mien Mons. Dun Manwel Vassallo fid-Dar ta' San {u\epp ta' Malta. ld-daqq tal-banda ferra] lil kul]add f'dik I-okka\joni. Kif soltu ji[ri f'okka\jonijiet b]al dawn, in-nies kienu ni\lu lejn G]ajnsielem minn G]awdex kollu. Imma I-post kien `kejken wisq biex jilqa' l-kul]add. Madankollu, malli d-Dar bdiet titbattal mill-mistednin spe`jali, il-bieb infeta] g]al kul]add.

Ma' n\ul ix-xemx tal-}amis, 21 ta' Mejju, id-Dar bdiet ti\vojta. Wara `-`erimonja ta' dik il-[urnata, il-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl bdew minnufih i]abbtu wi``hom mal-problemi li dik il-]idma kienet i[[ib mag]ha. Kien sejjer ikun xog]ol ie]or diffi`li u ta' dedikazzjoni. L-opra li kellhom f'idejhom f'San {u\epp ta' Malta bdiet tinfirex fost I-G]awdxin ukoll.[40]0

F'dik il-[urnata stess, di[a' kien hemm l-ewwel tfal li [ew milqug]in fid-Dar ta' San {u\epp. Dawk kienu fost il-mistednin spe`jali ta' I-okka\joni. ll-Gvernatur Congreve ]adilhom b'idejhom, I-istess kif g]amel mal-persuna[[i importanti li kien hemm mistiedna. Kif rajna mid-diskors ta' De Piro, it-tfal li bdew jibbenefikaw mill-Orfanatrofju fl-ewwel [urnata ta' l-e\istenza tieg]u kienu tlieta biss.[41] Imma ma damux ma bdew jizdiedu.

Minn dik il-[urnata, Mons. De Piro kien `ert li kellu benefatturi o]rajn li bdew ig]inu lilu u lis-So`jeta' tieg]u. Lill-istess tfal milqug]in fl-Orfanatrofju tieg]u ta' G]ajnsielem, hu da]]alhom fost il-benefatturi tieg]u, g]aliex, matul is-sena, huma wkoll kienu qed jisimg]u tant quddies, jersqu lejn it-tqarbin, jirre`itaw ir-ru\arju, u joqog]du g]al tant sagrifi``ji, bit-tama li Alla jissokta jieqaf mas-So`jeta' ta' San Pawl. Huma kienu qeg]din joffru g]as-So`jeta', mhux biss it-tbatijiet tax-xog]ol u d-diffikultajiet ta' l-iskola, imma wkoll il-fer] tar-rikreazzjonijiet.[42]

ll-Problema tas-Sussidju

L-ittra tal-Kappillan Dun {u\epp Hili lil De Piro, li kienet inkitbet fis-16 ta' Marzu, 1925, tag]ti x'wie]ed jifhem li l-£1000 li I-Gvern kien ]are[ b]ala sussidju g]all-Ofanatrofju ta' G]awdex di[a' kienu f'idejn il-Kappillani. Wie]ed jimma[ina li dawn setg]u jin[abru ming]ajr diffikulta' mill-Anglo Maltese Bank.[43] Imma l-fatti ma kenux hekk. Kienet g]addiet kwa\i sena mill-fer] ta' l-inawgurazzjoni. L-Orfanatrofju ma kien qata' qatt mill-]idma tieg]u. Imma dik I-offerta kienet g]adha ma waslitx f'idejn Mons. De Piro. Inda]al ukoll l-lsqof Gonzi biex ig]in f'dik I-affari. Fit-13 ta' April, 1926, l-lsqof ta' G]awdex kiteb lil De Piro biex g]arrfu li hu kien tkellem ma' Nerik Mizzi, Ministru tat-Te\or, dwar is-sussidju mwieg]ed. ll-Ministru wie[eb lill-isqof li hu wkoll xtaq jara kif je]les dik il-bi``a, u jag]tih il-flus f'idejh qabel ma jispi``a mill-uffi``ju tieg]u ta' Ministru. G]alhekk, l-lsqof fisser lil De Piro li kien jaqbel li d-Direttur ta' l-Orfanatrofju jiltaqa' mal-Ministru ]alli jsir I-a]]ar ftehim.[44]

Madankollu, il-ftehim dwar is-sussidju ma kienx daqshekk sempli`i. Kif kellu jikteb ftit tax-xhur i\jed tard. Dun Fran[isk Mizzi, il-Kappillan ta' G]ajnsielem: "Dawn l-uffi`jali tal-Gvern ma tantx jidhru li jg]a[[lu f'dak li jag]mlu".[45] Xahrejn wara l-imsemmija ittra ta' l-lsqof Gonzi, Dun {u\epp Hili, b]ala Segretarju tal-Kulle[[ tal-Kappillani, ir`ieva istruzzjoni mill-uffi``ju tat-te\or, fejn qalulu li, fil-kuntratt tas-sussidju, kien bi\\ejjed li titqieg]ed il-firma ta' De Piro, b]ala Direttur, u ta' l-istess Kappillan Hili, b]ala rappre\entant tal-Kappillani. Dan il-kuntratt kellu jsir fl-uffi``ju tat-te\or, meta I-uffi`jali tal-Gvern ikun jog][obhom li jsejhulhom. ll-Kappillani fehmu tajjeb li ma kenux sejrin isej]lilhom malajr. Tant kien hekk li Mons. De Piro ma [iex infurmat b'dan ]lief fit-23 ta' Awissu, 1926. {urnata qabel, il-Kappillan Hili tarraf lil Dun Fran[isk Mizzi biex dan ig]id lil De Piro dwar il-ka\. Il-Kappillan tat-Triq tal-G]ajn kien lest li ji[i Malta minnufih malli jsej]ulu. F'dik I-istess ittra, Dun Fran[isk Mizzi \ied ig]idlu hekk lil De Piro: "Monsinjur, jekk jidhirlek li jaqbel, int tista' tmur fl-imsemmi Uffi``ju tat-Te\or ]alli ``aqlaqhom biex isej]ulkom".[46]

ll-kuntratt kien i[ib mieg]u rabtiet mal-Gvern. G]alhekk, ma kienx jaqbel li jsir qabel ma jing]ataw l-£1000 imwieg]da. ld-Direttur ta' I-Orfanatrofju ma satax jintrabat ]lief wara li I-Gvern ikun \amm kelmtu billi jag]ti s-sussidju. G]alhekk, fl-24 ta' Awissu, 1926, Mons. De Piro wie[eb malajr lil Dun Fran[isk Mizzi biex ig]arrfu dwar dil-]a[a.[47] Imma I-ka\ tawwal aktar milli wie]ed qatt kien jistenna. Fil-fatt, fis-26 ta' Awissu, 1926, Edgar Montanaro kiteb lil De Piro, b]ala Direttur tad-Dar ta' San {u\epp f'Santa Venera, u lil Hili, b]ala rappre\entant tal-Kappillani sabiex huma jidhru fl-uffi``ju tat-te\or, il-}amis, 31 ta' Awissu, ]alli jsir il-kuntratt.[48] Madankollu, baqa' ma sar xejn lanqas dak in-nhar, g]aliex Dun {u\epp Hili [ie minn G]awdex ming]ajr ma [ieb mieg]u I-prokura tal-Kappillani I-o]rajn; g]alhekk, hu ma kellux x'juri li kellu s-setg]a li jidher f'isimhom.[49] I\-\mien baqa' jitwal. Kien me]tie[ li I-prokura jkun fiha I-firma ta' kull Kappillan u Ar`ipriet ta' G]awdex. Imma kien is-sajf, meta kemm-il darba ji[ri li g]allanqas xi wie]ed minnhom ikun imsiefer. Minn Awissu kellu jasal Ottubru biex in[abru I-firem kollha. Fit-2 ta' Ottubru, 1926, il-Kappillan Dun {u\epp Hili kiteb lin-Nutar Gatt, li kellu I-uffi``ju tieg]u fi Triq Brittanja, il-Belt, biex g]arrfu li ma kien jonqos xejn min-na]a tag]hom ]alli dak l-imbierek ta' kuntratt ikun jista' jsir. Mit-2 ta' Ottubru, wasal l-10 tax-xahar, u dak in-Nutar lanqas biss ma wie[eb jekk kienx ir`ieva I-ittra.[50] Mons. De Piro [ie mitlub biex jag]ti daqqa ta' id, billi jg]addi kelma lin-Nutar Gatt ]alli dik I-affari ma tibqax ittawwal i\jed.[51]

Wara tant dewmien, il-kuntratt sar u s-sussidju [ie mog]ti. F'isem in-Nutar tal-Gvern, J. Borg Cardona, fis-16 ta' Ottubru, 1926, kiteb lil Mons. De Piro ]alli, it-Tlieta, 19 ta' dak ix-xahar, jidher fl-Uffi``ju tat-Te\or biex jiffirma I-kuntratt tas-sussidju ta' £1000 li kienu tweg]du lill-Orfanatrofju ta' G]awdex.[52] G]alhekk, il-problema tas-sussidju g]alqet hawn. ls-somma mweg]da ]ar[et. Mons, De Piro u I-mernbri tas-So`jeta' ta' San Pawl issoktaw ja]dmu g]al dak I-Orfanatrofju. L-Ar`iprieti u l-Kappillani ta' G]awdex \ammew ir-rabta li kellhom mieg]u g]aliex huma kienu `erti li dik id-Dar kienet se tibqa' t]oss il-b\onn ta' g]ajnuniet o]rajn min-na]a tag]hom. Il-Kappillan Hili, f'ittra tat-18 ta' Ottubru, 1926, fisser ma' Mons. De Piro li hu kien [ej Malta flimkien ma' Dun Fran[isk Portelli, il-Kappillan ta' Ker`em, biex ji[bor ftit g]ajnuniet g]at-tfal ta' dak I-Orfanatrofju ta' G]awdex.[53]

ll-Gvern ried jara b'g]ajnejh li I-]idma fost it-tfal issir bis-serjeta' kollha. Kien hemm b\onn li g]allanqas 20 tifel ji[u edukati tajjeb u I-Orfanatrofju jdum miftuh g]al mhux anqas minn erba' snin. Billi I-flus tal-Gvern [ew mog]tija fis-sena 1926, l-erba' snin kienu jag]alqu f'Marzu tas-sena 1930. Imma, kif kien mistenni, kien jixraq li I-Gvern ta' Malta juri fidu`ja s]i]a f'Mons. De Piro. Dun Mikiel Callus tqieg]ed b]ala I-Assistent Superjur ta' dak l-Orfanatrofju.

ll-fidu`ja kbira li kien hemm f'Mons. De Piro tidher sewwa minn dikjarazzjoni li, fit-28 ta' Ottubru, 1928, it-Te\orier tal-Gvern ta' Malta bag]at lil Mons. De Piro: "ll-Ministru tat-Te\or tani l-istruzzjoni biex ng]arrfek dwar l-infiq ta' l-imsemmija somma ta' £1000. Hu jitlob ]a[a wa]da biss ming]andek: fis-6 ta' Marzu ta' kull wa]da mill-erba' snin li g]alihom sar il-kuntratt u [ie mog]ti s-sussidju, inti [entilment mitlub li tinforma lill-Ministru li n-numru ta' tfal li jkunu qed jin\ammu fl-Orfanatrofju ma jkunx ta' anqas minn 20. Hu mixtieq li, jekk ji[ri li t-tfal ikunu anqas minn 20, meta tikteb tg]id ukoll li int tkun sejjer tibg]at ir-ra[unijiet tieg]ek g]aliex dak in-numru ma ntla]aqx".[54]

ll-Gvern ta' Malta ma kellux g]alfejn jiddubita minn Mons. De Piro. ll-[enero\ita' tieg]u kienet mag]rufa minn kul]add. Kul]add kien `ert li, ma' dak li kien jir`ievi b]ala g]ajnuna, hu kien jo]ro[ minn tieg]u. Waqt li fis-supplika li kien g]amel lill-Ar`isqof Caruana dwar il-ka\ ta' G]awdex il-prudenza wrietu li jkun a]jar li ma jsemmix numru ta' tfal,[55] fl-indirizz tieg]u tal-21 ta' Mejju, 1921, waqt li kien qed isellem lill-Isqof ta' G]awdex, De Piro wera wkoll li hu u s-So`jeta' tieg]u kienu pronti biex jag]tu aktar milli kienu qed jistennew minnhom. Dan kien ir-radd ta' ]ajr tieg]u lill-Gvern ta' Malta: "Jiena nirringrazzja lill-membri tal-Gvern u lil dawk tal-Kamra u tas-Senat g]as-sussidju finanzjarju li g]o[obhom jag]tu g]al din l-opra li qed titwieled. A]na nikkollaboraw mag]hom billi ni\guraw li l-]sieb u l-fehma soda tag]na huma li, bil-g]ajnuna ta' Alla, nag]tu aktar milli hemm fil-kondizzjonijiet stabbiliti. M'g]andniex f'mo]]na li nibqg]u hawn g]al erba snin biss u lanqas ma nixtiequ li tfal ma jkunx hawn i\jed minn 20."[56]

L-Ewwel }idmiet tas-So`jeta' ta' San Pawl.

Kollox juri li Mons. De Piro fera] b'dan I-i\vilupp [did tas-So`jeta' ta' San Pawl. Imma, fil-fatt, is-So`jeta' kienet g]adha `kejkna, u I-Fundatur kien qieg]ed i]oss ]afna n-nuqqas ta' sa`erdoti. Madankollu, g]all-Orfanatrofju ta' G]awdex, De Piro g]a\el sa`erdot \ag]\ug] li hu kellu stima kbira tieg]u. Ma kellux idum ma jda]]lu b]ala s-Segretarju ta' l-ewwel Kunsill tas-So`jeta' ta' San Pawl u, snin i\jed tard, kellu jkun l-ewwel Superjur {enerali li jintg]a\el minn fost il-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl. Fil-prattika, Dun Mikiel Callus kien l-ewwel Superjur ta' dik id-Dar ta' G]awdex. Hu kellu fuq spallejh il-pi\ kollu tat-tmexxija u ta' I-amministrazzjoni. Imma, uffi`jalment, quddiem l-Awtoritajiet, Mons. De Piro baqa' s-Superjur ta' dak l-Orfanatrofju. ld-de`i\jonijiet importanti u t-trattattivi mal-Gvern u mal-Knisja kienu jsiru dejem f'isem Mons. De Piro nnifsu, kif jidher tajjeb mill-ftit korrispondenza li waslet f'idejna bejn 1926 u 1933.[57]

L-istess Kummissarju ta' G]awdex kien jixtieq li, g]al aktar regolarita', meta tintalab xi]a[a g]all-Orfanatrofju, it-talba ssir minn Mons. De Piro nnifsu. Fil-fatt, fil-kitbiet, Dun Mikiel Callus ma jissejjahx "Rettur'' jew "Superjur". Hu jitqies il-Vi`i Rettur jew l-Assistent Superjur tad-Dar ta' San {u\epp f'G]awdex.[58]

Kien mixtieq li jidher Mons. De Piro g]aliex fil-fatt dik id-Dar ta' G]awdex baqg]et affiljata ma' ta' Malta. Dan il-ka\ jidher ukoll f'ittra li, fis-16 ta' Frar, 1927, Dun Mikiel Callus kiteb lill-Kummissarju ta' G]awdex, biex dan jag]tih il-medi`ini b'xejn g]all-iltiema ta' I-Orfanatrofju.[59] Imma I-Kummissarju wie[bu hekk: "Jiena nissu[[erilek li jkun a]jar li t-talba ssir minn Mons. De Piro. Hu jista' jibg]at applikazzjoni lill-Kontrollur ta' l-Istituzzjonijiet tal-Karita' f'Malta fejn juri x-xewqa li l-privile[[ li b]alissa qed igawdu t-tfal tad-Dar ta' San {u\epp tal-}amrun jitgawda wkoll mill-Ferg]a tag]ha ta' G]awdex".[60]

Madankollu, f'xi rikors komuni g]al affarijiet li kienu jsiru darba kultant. Callus innifsu kien jag]mel it-talba. {ie f'idejna rikors li Dun Mikiel g]amel lill-Isqof Gonzi ta' G]awdex ]alli, fis-26 ta' Mejju, 1927, hu jkun jista' jorganizza tombla li l-qlig] minnha jmur g]all-lstitut ta' San {u\epp ta' G]awdex. Imma din id-darba wkoll hu ffirma b]ala "Assistent Superjur". L-Isqof ta' G]awdex, fil-11 ta' Mejju, 1927, tah il-permess mixtieq.[61]

Mons. De Piro qatt ma kien joqg]od fit-tul fid-Dar ta' San {u\epp ta' G]awdex. Imma, sa minn qabel ma d-Dar infet]et uffi`jalment, hu kellu kamra riservata g]alih. Kif stqarr hu nnifsu, il-waqg]a minn sular g]all-ie]or, meta nqasmu x-xorok, kienet l-okka\joni wa]danija biex hu joqg]od ftit fit-tul f'G]awdex.[62]

ll-Fundatur kien jaf li Dun Mikiel Callus ma kienx sejjer ila]]aq max-xog]ol kollu wa]du. Fil-bidunett, De Piro bag]atlu l-g]ajnuna ta' tifel. Wie]ed mit-tfal li, f'dak iz-\mien kien fid-Dar ta' San {u\epp, f'Santa Venera, kien Vin`enz Galea. Dan kien twieled f'Birkirkara fid-9 ta' Ottubru, 1909 u, f'eta' `kejkna ]afna, tilef 'il missieru {wakkin u 'l ommu Marjanna (imwielda |ammit).[63] G]al din ir-ra[uni, hu kien mi[bur fid-Dar ta' San {u\epp. Meta kienet waslet biex tinfeta] id-Dar ta' G]awdex, Mons. De Piro tafa' g]ajnejh fuq dak it-tifel, fi \mien meta hu kellu ftit i\jed minn 14-il sena. Hu kien bil-]ajra li j]addan is-So`jeta’ ta' San Pawl. G]alhekk, ftit wara I-G]id tas-sena 1925 (li kien ]abat fit-12 ta' April), lilu bag]tu fid-Dar ta' G]awdex flimkien ma' Dun Mikiel Callus. Hu kien hemm tul i\-\mien meta Mons. De Piro kien imwe[[a' min]abba l-waqg]a. Dak it-tifel, Vin`enz Galea, kien ta' sikwit jog]roklu saqajh, u jag]millu ftit massa[[i.[64] Wara li d-Dar infet]et uffi`jalment, Vin`enz Galea baqa' fiha g]at-tul ta' sentejn, u kien ig]in f'kull b\onn mat-tfal iltiema ta' G]awdex. Imma, fis-sena 1927, hu telaq id-Dar ta' San {u\epp ta' G]awdex, biex ra[a' lura f'dik ta' Malta. Mons. De Piro kien laqa' t-talba tieg]u biex ji[i milqug] fis-So`jeta’. G]alhekk, fit-18 ta' Mejju, 1927, f'San {u\epp ta' Malta, hu beda I-probandat sakemm fis-27 ta' {unju, 1928, hu [ie a``ettat g]all-vestizzjoni fis-So`jeta’ ta' San Pawl b]ala fratell katekist bi-isem ta' Fra Venanz.[65]

Meta Venanz Galea ]alla I-Orfanatrofju ta' G]awdex ]alli jit]ejja biex jid]ol fis-So`jeta’ ta' San Pawl, Mons. De Piro bag]at ie]or minfloku. Dik id-darba, hu ma bag]atx tifel. Hu bag]at wie]ed mill-istudenti tas-So`jeta’ ta' San Pawl. Dan kien Fran[isku Saverju Camilleri, \ag]\ug] minn Bormla. Minbarra li ntbag]at biex ig]in lill-Assistent Direttur tad-Dar, dan i\-\ag]\ug] beda jistudja t-Teolo[ija fis-Seminarju ta' G]awdex.[66] Dan kien fis-sena 1928, li fiha, fil-15 ta' Awissu, Fra Venanz kellu jkun l-ewwel wie]ed fost in-novizzi li bdew is-sena tal-prova tag]hom fid-Dar ta' San {u\epp ta' Malta, ta]t il-]arsien spe`jali ta' Marija Assunta, il-Patruna Prin`ipali tas-So`jeta’ ta' San Pawl.[67]

ll-Banda ta' San {u\epp ta' G]ajnsielem

Fit-18 ta' Settembru, 1926, is-So`jeta’ ta' San Pawl kellha sa`erdot ie]or. Dan kien Dun Karm Azzopardi, mill-Mellie]a. Fis-sena 1927, hu ntbag]at fl-Orfanatrofju ta' G]awdex biex ig]in lil Dun Mikiel Callus. F'wa]da mi\-\jajjar qosra li Mons. De Piro g]amel lil dak I-Orfanatrofju, ittie]ed ritratt tal-Monsinjur, flimkien ma' Dun Mikiel Callus, Dun Karm Azzopardi, u t-tfal kollha ta' I-Orfanatrofju. Dan ir-ritratt hu tas-sena 1928. Fih jidhru 22 tifel li Ikoll huma ta' eta `kejkna, bejn 6 u 12-il sena. Tifel `kejken li qieg]ed f'ri[lejn Mons. De Piro qieg]ed i\omm kwadru f'idejh li fih dawn il-kelmiet: Casa di San Giuseppe: Sezione Gozo.[68]

Fi \mien qasir. Dun Karm Azzopardi (li aktar tard kellu jsir qassis djo`esan bi-isem ta' Dun Benin) ma damx wisq ma ]a post Dun Mikiel Callus, li [ie lura lejn Malta fid-Dar ta' San {u\epp. Dun Karm sar it-tieni Assistent Superjur, u baqa' jie]u ]sieb l-Orfanatrofju sa \mien il-mewt ta' Mons. De Piro.[69]

Mons. De Piro, skond il-possibiltajiet tieg]u, ma naqasx li jibg]at xi g]ajnuniet o]rajn lil Dun Karm Azzopardi. Fil-Laqg]a tal-Kunsill tal-4 ta' Novembru, 1928, hu dde`ieda li jibg]at fid-Dar ta' G]awdex lil Carmelo Callus, aspirant g]as-So`jeta' mill-belt Valletta. Imma dan, fil-15 ta' Novembru, 1928, kiteb lil Mons. De Piro biex g]arrfu li ra[a' bdielu, u g]alhekk, idde`ieda li ma jid]olx fisSo`jeta' ta' San Pawl. Minflok dan Callus, fit-2 ta' Di`embru, 1928, f'Kongregazzjoni tal-Kunsill, [ie stabbilit li jintbag]at ie]or fid-Dar ta' G]awdex. G]alhekk, naqraw hekk: "{ie propost Nerik Bor[, \ag]\ug] ta' 19-il sena minn }al Qormi, biex ji[i a``ettat fis-So`jeta’ b]ala Katekist. Hu jibda s-sena tal-probandat fid-Dar ta' San {u\epp ta' G]awdex, sabiex ig]in lil Dun Karm Azzopardi fil-]sieb tat-tfal, minflok i\-\ag]\ug] Carmelo Callus, li tkellimna dwaru fil-Laqg]a tal-4 ta' Novembru ta' din is-sena" Nerik Bor[ mar tassew f'G]awdex. Hu wasal fid-19 ta' Di`embru, 1928, u dak in-nhar stess beda I-probandat tieg]u fl-Orfanatrofju ta' G]awdex. Hu dam disa' xhur f'dak l-Orfanatrofju, u kien qed joqrob biex jibda n-novizzjat. F'dak i\-\mien ta' G]awdex, dan Nerik Bor[ kien ja]dem ta' skarpan; imma hu ma kienx kuntent f'G]awdex, u spi``a biex telaq lura lejn daru. Imma, i\jed tard, fis-sena 1931, hu talab li jer[a' ji[i a``ettat bil-kondizzjoni li ma jibag]tuhx G]awdex. Naturalment, Mons. De Piro ma a``ettax kondizzjoni b]al dik.[70]

Fil-bidu ta' \mien Dun Karm, twieldet f'G]ajnsielem l-G]aqda Mu\ikali San {u\epp. ll-Banda ta' dan ir-ra]al, li g]adha te\isti sa llum, taf it-twelid tag]ha lil dan I-lstitut tat-tfal. L-idea kienet ta' Mons. De Piro nnifsu, li kien kuntent bil-banda tat-tfal li Mons. Vassallo kien beda fid-dar ta' San {u\epp ta' Malta. Kienu g]addew tliet snin minn mindu I-Orfanatrofju ta' G]awdex kien feta]. Kienet is-sena 1928. Dwar dan naqraw: "lt-tfal baqg]u sorpri\i mhux ftit meta raw lil Mons. De Piro riesaq lejn i-lstitut mit-telg]a tax-xatt, wara li kien irritorna minn Malta, iqandel pakkett kbir. ll-kur\ita' tag]hom malajr issodisfat ru]ha.... ll-Monsinjur kien xtara xi ftit strumenti bil-g]an li jwaqqaf banda mag]mula mit-tfal".[71]

Kien g]ad ma hemm l-ebda banda 'I barra mir-Rabat. Ma kienx hemm xi kumitat organizzat b'nies ta' ]ila, b]alma jkun me]tie[ f'bi``a xog]ol ta' din I-g]amla. Imma n-nies ta' G]ajnsielem i]ossu li g]andhom g]ax ikunu jafuhulu tassew lil Mons. De Piro g]aliex, f'dik I-okka\joni, hu wera determinazzjoni, kura[[, u inizjattiva fl-istess ]in. lt-tfal kellhom b\onn ta' min ig]allimhom. Dak li ntg]a\lilhom \gur li kien wie]ed mill-a]jar li kellna fil-g\ejjer tag]na. Mons. De Piro talab I-g]ajnuna tas-Surmast \ag]\ug] Anton Muscat Azzopardi Ii mexxa, tul il-]ajja twila tieg]u, baned mu\ikali mag]rufin ]afna. ll-banda ma setg]etx tissemma ]lief g]al San {u\epp, il-qaddis patrun ta' I-Orfanatrofju. ld-diffikultajiet in]assew fit-toqol tag]hom kollu. ls-Surmast Muscat Azzopardi ma kellux il-possibilta' li jmur ig]allimhom ta' sikwit. |gur li dan is-Surmast a``etta li jg]in min]abba l-istima kbira u l-obbligazzjonijiet li hu kellu lejn Mons. De Piro kif jidher tajjeb minn xi stqarrijiet li hu g]amlilna dwaru meta kellu ji[i intervistat.[72]

Kien lejn dan iz-\mien, meta Mons. De Piro bag]at f'G]awdex lil Fra Ru\ar Bu]a[iar, fratell katekist mill-Mosta. Dan kien bla missier (li kien mietlu lejn is-sena 1912), u ommu, Marija, ma kellhiex ]liefu. Mons. De Piro, fit-23 ta' Mejju, 1920, kien di[a' ddikjara li kellu ja``ettah g]all-professjoni; imma ommu kienet fil-faqar, u kien hemm b\onn li tinstab xi soluzzjoni dwar l-g]ajxien tag]ha. ll-b\onn tieg]u f'G]awdex kien doppju. L-ewwelnett, Dun Karm Azzopardi, wara t-tluq ta' Nerik Bor[, ra[a' ma kellu l-ebda fratell li jg]inu f'dak I-Orfanatrofju. Imma Mons. De Piro ]aseb fi Fra Ru\ar min]abba t-talent mu\ikali li kellu. Hu kien idoqq il-klarinett, u kien ta' ]ila biex jag]ti l-g]ajnuna tieg]u lit-tfal ]alli jitg]allmu jdoqqu. Ftit wara, fis-sena 1930, is-Surmast Muscat Azzopardi rrakkomanda li, minfloku, jitqieg]ed Mikiel Farru[ia, mir-Rabat ta' G]awdex. Mikiel Farru[ia, mhux biss kellu kwalitajiet mu\ikali tajbin, imma hu sata' jiddedika aktar \mien biex ig]allem lil dawk it-tfal. Mikiel Farru[ia sab g]ajnuna kbira fi Fra Ru\ar, li baqa' fl-Orfanatrofju ta' G]awdex, sa \mien il-mewt ta' De Piro. Imma kien e\attament f'dik is-sena 1933, meta hu kien wasal biex jitlaq minn G]awdex g]aliex il-Fundatur kellu pro[etti o]rajn g]alih. Waqt li Fra Ru\ar kien idoqq il-klarinett, Mikiel Farru[ia kien bandist fil-Banda tas-Suldati u solista fil-Banda King's Own. G]alhekk, hu kien maqtug] g]al dak ix-xog]ol. |mien i\jed tard, {u\eppi, iben Mikiel, kellu jkun is-Surmast ta' dik il-Banda San {u\epp. Sa mis-sena 1930, in-nies ta' G]ajnsielem bdew jie]du interess fil-Banda li kienet qed tifforma ru]ha fir-ra]al tag]hom.[73]

Naturalment, kellhom ig]addu ftit xhur biex dawk it-tfal setg]u jdoqqu fil-pubbliku g]all-ewwel darba. ll-banda daqqet g]all-ewwel darba fis-17 ta' Mejju, 1931, meta [ie mfakkar is-sitt anniversarju mill-inawgurazzjoni ta' dak I-Orfanatrofju. Dak in-nhar, il-bit]a ta' I-lstitut il-qadim u I-ispazju ta' barra I-bini kienu ma]nuqin bin-nies. F'dak l-ewwel programm tag]ha, il-Banda ta' San {u\epp daqqet kompo\izzjoni tas-Surmast tag]ha Mikiel Farru[ia, li kienet bi-isern ta' Omaggio al Superiore Mons. G. De Piro. Dan il-Monsinjur, li kien jifra] b'kollox, ]assu mqanqal ]afna g]al dak I-apprezzament. F'diskors `kejken, hu awgura lil dik il-Banda li jkollha ]ajja twila.

ll-]ajja tag]ha kienet twila tassew, u I-progress deher sa minn \mien Mons. De Piro. Billi I-Banda baqg]et tissa]]a] dejjem i\jed, ma damitx ma bdiet tissejjah biex iddoqq fil-festi ta' G]ajnsielem, b]alma kienu dik ta' Sant'Antnin u tal-Madonna ta' Lourdes. Imbag]ad, fil-5 ta' Lulju, 1931, il-Banda ]ar[et g]all-ewwel darba 'l barra mir-ra]al meta daqqet fl-okka\joni tat-tberik tal-qniepen ta' Santa Marija ta' Savina, ir-Rabat. Kien g]adu ]aj Mons. De Piro meta I-Banda [iet mistiedna biex iddoqq fil-festi ewlenin ta' xi post. Fis-sena 1932, huma marru jdoqqu fil-festa ta' San {or[, ir-Rabat, u f'dik tal-Qalb ta' Gesu, it-Triq tal-G]ajn. Fl-istess sena, huma [ew ukoll mistednin biex idoqqu g]all-morda fl-isptarijiet tar-Rabat u ta' Chambrai.[74]

G]andna ritratt ta' din il-Banda li hu ta' I-istess sena meta twaqqfet g]all-ewwel darba. G]al diversi ragunijiet, dan hu ritratt storiku. Jidhru min kienu I-g]axart itfal li kienu jdoqqu fil-Banda. Kull wie]ed minnhom g]andu f'idejh I-istrument li kien idoqq. Minn dan ir-ritratt (u mill-ie]or imsemmi aktar 'ilfuq) nafu wkoll kif kienet l-ewwel uniformi tat-tfal ta' dan I-Orfanatrofju. F'dan ir-ritratt, fin-nofs jidher Dun Karm Azzopardi: I-Assistent Superjur; fuq il-lemin u x-xellug tieg]u, hemm Fra Ru\ar Bu]a[iar (li g]en ]afna biex g]allem lit-tfal id-daqq ta' xi strument) u s-Surmast Mikiel Farru[ia.

Wara I-mewt ta' Mons. De Piro, il-Banda g]addiet minn diffikultajiet kbar. Imma setghet tkompli u tiehu ]ajja [dida g]aliex ma baqg]etx g]at-tfal ta' I-Orfanatrofju biss. I\-\g]a\ag] ta' G]ajnsielem [ew mistednin biex idoqqu fiha u, bi\-\mien, saret il-banda ta' dan ir-ra]al `kejken, li hu qrib il-port ewlieni ta' G]awdex.[75]

Tfal im]arr[in fis-Snajja

Waqt li Fra Ru\ar Bu]a[iar ma tne]]iex mill-Orfanatrofju ta' G]awdex, il-kjerku Fran[isk Saverju Camilleri baqa' jag]ti s-sehem tieg]u tul i\-\mien kollu li kien fadallu jistudja. Dan l-istudent resaq g]iall-e\amijiet ta' l-ewwel tonsura u ta' l-Ordnijiet Klerikali kollha quddiem l-lsqof ta' G]awdex. L-isqof Gonzi tah I-Ordinazzjonijiet kollha. Wara li kien beda t-Teolo[ija. Fran[isk Saverju r`ieva t-tonsura fis-16 ta' Settembru, 1928.[76] F'dik is-sena stess, fit-30 ta' Di`embru, Mons. De Piro a``ettah g]all-voti perpetwi.[77] Dun Fran[isk kien ta' g]ajnuna kbira fl-Orfanatrofju ta' G]awdex. L-Ordinazzjoni Sa`erdotali tieg]u kienet okka\joni ta' fer] spe`jali g]al dak I-Orfanatrofju. Dan kien, mhux biss g]aliex is-So`jeta' \\ejnet b'sa`erdot [did, imma wkoll g]aliex l-lsqof Gonzi a``etta li jag]mel ir-rit ta' l-Ordinazzjoni Sa`erdotali fl-istess kappella tad-Dar ta' San {u\epp ta' G]awdex. Dan kien fis-26 ta' Ottubru, 1930.[78]

L-Isqof Gonzi u l-Kappillani ta' G]awdex ma nda]lux fit-tmexxija ta' dak I-Orfanatrofju. Imma, billi dik kienet opra li d-djo`esi ta' G]awdex kellha qalbha marbuta mag]ha, dawk li tant g]enu fit-twaqqif ma kenux jonqsu milli jag]mlu xi \jajjar lil dawk it-tfal.[79]

Mons. De Piro, b\ala Direttur tad-Dar, sa mill-bidunett beda jhewden biex jara x'jista' jsir ]alli dawk it-tfal iltiema ta' G]awdex isiru r[iel li jkunu ta' [ieh tassew g]al art twelidhom. Mons. De Piro kien jaf li, g]al dawk it-tfal, I-iskola ma setg]etx tkun kollox. Kif fisser tajjeb fil-[urnata ta' I-inawgurazzjoni, hu kien sejjer jintrabat li jg]allimhom xi seng]a. Madankollu, fl-ewwel \mien tieg]u, I-Orfanatrofju ta' G]awdex ma kellux il-possibilta' li jintafa' fuq is-snajja. It-tfal kienu kollha ta' eta' `kejkna. G]alhekk, id-Direttur idde`ieda li lil dawk it-tfal i]allihom jistudjaw. Imbag]ad, hu ]aseb li, meta jikbru, sata' je]odhom fid-Dar ta' San {u\epp ta' Malta biex, flimkien ma' I-iskola, jitg]allmu wkoll xi seng]a. Imma I-g\ejjer tag]na kienu jinsabu fi stat ta' faqar kbir. }afna kienu dawk li bdew i]abbtu d-Dar ta' San {u\epp f'Santa Venera biex fiha jda]]lu 'l uliedhom jew 'il qrabathom. G]alhekk, De Piro sab ru]u f'po\izzjoni li qatt ma kellu spazju bi\\ejjed biex, f'Santa Venera, jie]u t-tfal minn G]awdex ukoll. Din il-problema kienet di[a' n]asset fi ftu] is-sena 1927, meta I-Orfanatrofju ta' G]awdex kien g]adu lanqas wassal g]al sentejn ta' ]ajja. In\idu wkoll li dawk it-tfal ta' G]awdex qatt ma xtaqu Ii jintbag]tu Malta.[80]

G]al dawn ir-ra[unijiet, Mons. De Piro kellu jbiddel il-pro[ett tieg]u. I`-`irkustanzi wrew li kien jaqbel li t-tfal iltiema ta' G]awdex jibdew jitg]allmu s-snajja f'G]awdex stess. Qabel tmiem is-sena 1926, De Piro kien di[a' ra kif jipprovdi laboratorju biex it-tfal jibdew jitg]allmu j]itu. Imma, fil-bidu tas-sena 1927, De Piro ried li t-tfal ikollhom i\jed mnejn jag]\lu. Hu xtaq jag]ti bidu g]al snajja ta' mastrudaxxa u skarpan. Madankollu, id-Direttur ma kienx jifla] g]all-ispejje\ li dawk I-offi`ini kienu j[ibu mag]hom. ld-Dar ma setg]etx tittaqqal bil-]lasijiet ta' I-img]allmin li kellhom ji[u mpjegati biex i]arr[u lit-tfal. Lilu issu[[erewlu biex jitlob g]ajnuna ming]and il-Gvern. G]alhekk fit-3 ta' Jannar, 1927, hu kiteb lill-Ministru tal-Kummer` u I-Industrija.[81]

Mons. De Piro, lill-Ministru, kitiblu b'mod diplomatiku ]afna. Dawn kienu I-kelmiet tieg]u: "Jiena di[a' naf kemm il-Gvern ried ikun twajjeb ma' din l-istituzzjoni [dida. Il-Gvern di[a' ta s-sussidju tieg]u meta g]en fil-manteniment ta' 20 tifel g]al erba' snin. Jiena hawn qieg]ed nitlob sussidju ie]or. Sussidju ta' £8 fix-xahar ikun bi\\ejjed g]aliex nittama dejjem li jkun hemm g]ajnuna ming]and benefatturi o]rajn. Dan is-sussidju jiswa, mhux biss biex jitkompla l-laboratorju (tal-]jata) li di[a' beda imma biex ji\diedu wkoll il-laboratorji ta' mastrudaxxa u skarpan".[82]

Fil-11 ta' Jannar, is-Segretarju tal-Ministru ta' l-lndustrija u Kummer` wie[bu billi \gurah li t-talba tieg]u se titressaq quddiem il-Gvern.[83] Fil-fatt il-Ministru ressaqha tassew dik it-talba. Wara li g]addew erba' xhur, is-Segretarju, fid-19 ta' Mejju, 1927, ra[a' kiteb lil De Piro biex infurmah li I-Gvern laqa' I-proposta ta' sussidju mressqa mill-Ministru ta' l-lndustrija u Kummer`. Is-sussidju kien anqas minn dak li talab De Piro g]aliex lilu tweg]ditlu s-somma ta' £60 fis-sena.[84] Fil-fatt, De Piro kien talab £96 fis-sena. Imma hu ma lmentax. L-offerta ma [ietx mog]tija malajr, imma da]let fl-estmi [enerali tal-Gvern. Fit-2 ta' Settembru, 1927, De Piro kiteb lill-Ministru biex ifakkru li s-sussidju mwieg]ed g]all-ferg]a ta' San {u\epp f'G]awdex kien g]adu ma wasalx. lt-talba tieg]u kienet g]addiet minn ministeru g]all-ie]or.[85] Ma kienx il-Ministru ta' l-lndustrija u Kummer` Ii kien sejjer ig]addilu dik is-somma, imma I-Ministru tas-Sa]]a u ta' I-lstituti tal-Karita'. ll-Kontrollur ta' I-lstituti tal-Karita', fil-5 ta' Settembru, 1927, wie[eb lil De Piro li ma kellhiex iddum ma ting]ata I-g]ajnuna mwieg]da lill-Orfanatrofju ta' G]awdex.[86]

B'dan it-tieni kontribut li kellu min-na]a tal-Gvern, Mons. De Piro ]ass li dik id-Dar ta' G]awdex kellha futur. Fi \mien qasir, it-tfal iltiema minn tlieta telg]u g]al 23. ll-post ma kienx jesa' i\jed. De Piro, fid-29 ta' Ottubru, 1927, fisser lill-Ministru Ii dik id-Dar, mhux biss dehret li kienet se tibqa' ]ajja, imma kellha wkoll tg]addi g]all-a]jar. lt-tliet laboratorji pro[ettati kienu bdew jiffunzjonaw. L-Orfanatrofju kien sar ukoll skola teknika.[87] Naturalment, dan kien ta' sodisfazzjon kbir g]all-istess De Piro.

ll-B\onn ta' Bi``a Art O]ra

ld-dedikazzjoni ta' Mons. De Piro g]ad-Dar ta' San {u\epp ta' G]ajnsielem tidher sa I-a]]ar \mien tal-]ajja tieg]u. Kienu g]addew l-ewwel erba' snin minn fuq dak l-Orfanatrofju. Il-problemi ma kienu naqsu qatt. Imma dawn, bit-tama f'Alla, bil-]idma, u bil-g]ajnuna ta' tant benefatturi ntrebhu. Imma d-Direttur kellu problema o]ra li ma setg]etx tintreba]. Aktar ma g]adda \-\mien, aktar beda jin]ass li I-post kien `kejken wisq. Kul]add kien jixtieq li jkun hemm kobor i\jed. L-ilmenti bdew [ejjin minn dawk li kienu jg]ixu fid-Dar. Imma, billi De Piro baqa' d-Direttur, it-trattattivi ma' I-Awtoritajiet baqg]u jsiru kollha minnu.

Ftu] is-sena 1930 [ieb mieg]u d-de`i\joni li De Piro jressaq talba o]ra quddiem il-Gvern ta' Malta. Fit-12 ta' Jannar, 1930, hu kiteb lil min kien Soprintendent tax-Xog]lijiet Pubbli`i g]aliex xtaq li I-Gvern jag]tih bi``a art li kienet ti[i bejn I-Orfanatrofju ta' San {u\epp u I-Forti Chambrai, b'`ens perpetwu. Hu fassal ukoll pjanta ta' din I-art mixtieqa, u bag]atha flimkien mat-talba tieg]u. ld-Direttur ni\\el ukoll li wa]da mill-kondizzjonijiet setg]et tkun li, jekk xi bi``a art ma tintu\ax mill-Orfanatrofju, din ter[a' lura g]and il-Gvern. Parti minn dik I-art kienet mi\rug]a. G]alhekk, il-Monsinjur kien qed jissopponi li dwarha setg]u jin]olqu xi diffikultajiet.[88]

Il-]sieb ta' Mons. De Piro kien li jinbena blokk [did g]all-Orfanatrofju. Imma hu stqarr li flus ma kellux f'idejh. Madankollu, hu ma kellux qalbu maqtug]a. L-ewwel pass kien li ti[i akkwistata I-art; imbag]ad, De Piro wera ru]u `ert li l-Providenza Divina ma tonqosx li tqanqal bosta erwie] [eneru\i li jibdew jag]tu I-g]ajnuna me]tie[a. B]ala l-ewwel pass, De Piro ppropona li ti[i llixxata I-bi``a art li kienet g]at-telg]a, u jsir u\u minnha g]al-log]ob tat-tfal. ll-[ebel li jinqata' sata' jservi wkoll g]all-bini ta' hajt madwar I-art. F'bi``a o]ra ta' I-art, id-Direttur kien be]siebu jibni u jg]ammar k`ina. Din kienet til]aq skop doppju; fiha, mhux biss sata' ji[i ppreparat I-ikel g]at-tfal, imma x'u]ud minnhom setg]u wkoll jit]arr[u fis-seng]a tat-tisjir.[89] Xahrejn wara, fil-15 ta' Marzu, 1930, De Piro wera wkoll ix-xewqa li I-bi``a art li ting]ata tkun xi ftit akbar. Jidher li I-pro[ett tieg]u kien wie]ed kbir. ld-Dar ta' San {u\epp li kienet qed tintu\a setg]et ti[i inkorporata kollha kemm hi fil-blokk [did li jinbena. Waqt li fl-ewwel ittra hu tkellem dwar grawnd provi\orju, f'din it-tieni wa]da De Piro ]ass li I-bi``a art g]al-loghob tat-tfal kellha tibqa' hemm.[90]

R. Castillo, b'\ew[ ittri separati, wa]da tas-17 ta' Marzu, 1930, u I-o]ra tat-18 ta' I-istess xahar,[91] b]ala Soprintendent tax-Xog]lijiet Pubbli`i, wie[bu li t-talba tieg]u kienet [iet mg]oddija lill-Kummissjoni li kellha tiddisponi mill-Forti Chambrai. Wara ftit anqas minn ]ames xhur o]rajn, fit-8 ta' Awissu, Mons. De Piro ssejja] fit-Te\or tal-Gvern, biex ikun jista' jfisser it-talba tieg]u.[92] Ma nafux b'e\attezza meta De Piro mar ikellem lill-Uffi`jal tat-Te\or; imma hu \gur li I-Gvern kien tal-fehma li jag]tih bi``a art g]all-Orfanatrofju ta' G]ajnsielem. Fl-14 ta' Di`embru, 1930, saret pjanta li [[ib il-firma tas-Soprintendent Bonavia; din ]ar[et mill-Uffi``ju tax-Xog]lijiet Pubbli`i. Fil-pjanta, naraw immarkata bi``a art li kien hemm il-]sieb li ting]ata b'xi kondizzjonijiet lil Mons. De Piro, b]ala Direttur tad-Dar ta' San {u\epp ta' G]awdex. Kienet bi``a art ma[enb i`-`imiterju. Mid-Dar ta' San {u\epp, setg]u jaslu g]aliha permezz ta' mog]dija li kienet di[a' te\isti, u bi ftit tar[iet li kienu jag]tu g]all-foss.[93]

lt-trattattivi baqg]u sejrin. Fid-9 ta' Frar, 1931, De Piro re[a' kiteb ittra indirizzata lill-Uffi``ju tat-Te\or.[94] FI-10 ta' Frar, lilu we[buh li I-ka\ tieg]u kien qed ji[i kkonsidrat.[95] ls-sena 1931 kienet qed toqrob lejn tmiemha. Imma, qabel ma spi``at, kien hemm twe[iba po\ittiva. Fis-17 ta' Novembru, it-Te\orier u Direttur tal-Kuntratti wie[bu li t-talba tieg]u ntlaqg]et ta]t xi kondizzjonijiet.[96] Mons. De Piro mar ji[bor il-permess li kien ]are[ dak in-nhar stess. B]ala Direttur ta' dik id-Dar ta' G]awdex, lilu tawh f'idejh il-bi``a art tal-foss ta' ma[enb i`-`imiterju; imma I-proprjetarju tag]ha baqa' I-Gvern. G]alhekk, din setg]et titte]idlu lura. lt-tara[ li kien jag]ti g]al dik I-art kien fi stat ]a\in ]afna. Tiswijiet fih kellhom isiru mid-Direttur tad-Dar ta' San {u\epp, u t-tiswija kellha b\onn tissodisfa lis-Soprintendent tax-Xog]lijiet Pubbli`i. Mill-1 ta'Jannar, 1931, id-Direttur kellu wkoll jibda j]allas ]ames xelini (25`) fis-sena lit-Te\or tal-Gvern.[97] Imma, sat-2 ta' Di`embru, 1931, De Piro kien g]adu ma marx jirtira I-permess bil-kondizzjonijiet imsemmija. G]alhekk, J. Cassar, f'isern it-Te\orier, kitiblu biex ifittex ig]addi g]all-permess.[98]

Mons. De Piro, 'il dik il-pjanta li ppre\entawlu, studjaha tajjeb. Hu naturalment mar fuq il-post biex jara b'e\attezza g]al kemm kobor ta' art kienet tapplika. Imma hu malajr inteba] li dik I-art kienet wisq i\jed `kejkna milli hu kien jixtieq. G]alhekk, il-Monsinjur ra[a' samma' le]nu mas-Sur J. Galizia, it-Te\orier u Direttur tal-Kuntratti. De Piro kitiblu, fid-9 ta' Frar, 1932 biex, l-ewwelnett, fissirlu li I-art kienet ]afna i`ken milli wie]ed jista' jimmaginaha jekk sempli`ement i]ares lejn il-pjanta li saret. Kien hemm b\onn ta' bi``a art li tkun akbar g]aliex id-Dar ta' San {u\epp il-[dida kellha b\onn ta' ]afna spazju, u kien me]tie[ li jkollha mag]ha bi``a [nien sewwa ]alli jkun hemm arja u dawl bi\\ejjed g]at-tfal. Imma, skond kif kien ja]sibha De Piro, dik il-bi``a art bilkemm kienet bi\\ejjed g]all-bini nnifsu. ld-Direttur xtaq I-art kollha li kienet twassal sal-foss. Dik I-art, flimkien mad-Dar ta' dak i\-\mien, kellhom mnejn ikunu bi\\ejjed g]all-pro[ett mixtieq.[99]

Fil-15 ta' Frar, 1933, ji[ifieri: wara aktar minn sena, De Piro r`ieva ittra o]ra mit-Te\or dwar I-art. Jidher li I-art li nkrietlu kienet aktar kbira. Imma minflok il-]ames xelini li kienu talbuh g]all-bi``a art ta' qabel, din id-darba talbuh £2.15 (|ew[ Liri u }mistax-il Xelin: li huma Lm2.75` ta' \mienna) fis-sena.[100]

Problemi O]ra fl-A]]r Xhur tal-}ajja ta' Mons. De Piro

San {u\epp ta' G]awdex baqa' b']afna problemi g]al Mons. De Piro. ls-sena 1933, li hi I-a]]ar wa]da ta' Mons. De Piro, kienet donnha qed tara mwittijin il-problemi dwar I-akkwist ta' l-art. Kien qed jin]aseb bis-serjeta' g]all-bini ta' Orfanatrofju [did. Madankollu, inqalg]u problemi o]rajn. Bi``a art li kienet me]tie[a g]all-bini kienet imqabbla lil `ertu bidwi, li kien jismu Karmnu, imlaqqam Ta' Gerella. Imma dan ma kellu l-ebda ]sieb li j`ediha lil Mons. De Piro g]all-lstitut. De Piro kiteb lill-Isqof Gonzi biex ifittex g]ajnuna. L-Isqof ta' G]awdex ma we[bux malajr. Hu ried jara I-affari kif kienet; g]alhekk, hu tkellem ma' l-lm]allef Cremona biex jisma' I-pariri tieg]u. Imma dan l-lm]allef fissrilhom li jaqbel li dak Karmnu ma ji[ix issikkat; bi\-\mien, hu kellu mnejn i`edi, u j]alli dik I-art lill-Orfanatrofju. Kien hemm min ]aseb li dak il-bidwi xtaq jakkwista g]alih dik I-art li kien qed ja]dem biex, imbag]ad, i`ediha lill-Orfanatrofju, u forsi jakkwista xi rigal minn fuqha. Fil-fehma ta' l-Isqof Gonzi, li kiteb lil De Piro fid-19 ta' April, 1933, kull pro[ett, g]allanqas g]al ftit ta\-\mien, kellu jieqaf. Imma l-lsqof qal lid-Direttur biex dan jittratta mill-[did ma' l-impjegati tat-Te\or biex jikkonvin`ihom ]alli 'l dik I-art ma jag]tuha lil ]add b'`ens.[101]

Mons. De Piro ma kellu xejn x'iwie[eb g]al dik I-ittra. Fil-25 ta' April, 1933, hu kiteb lill-Isqof Gonzi biex g]arrfu li kien sejjer joqg]od g]all-pariri tieg]u.[102]

Jidher li kien hemm ukoll problema o]ra. Dak Karmnu kien qed jilmenta li xi tfal jew o]rajn ta' I-Orfanatrofju qalulu xi kelmiet li ma ]ax gost bihom. L-ilment tieg]u wasal sa]ansitra f'widnejn l-lsqof Gonzi. Imma Dun Karm Azzopardi, I-Assistent Superjur ta' dik id-Dar, `a]ad li dak li kien qed ji[i rrapurtat kien minnu. L-Isqof xtaq li De Piro jistudja I-ka\ hu personalment. Dan jidher tajjeb fl-ittra tieg]u lil De Piro bid-data tat-12 ta' Mejju, 1933.[103] Imma I-ka\ ma kellux jag]laq lanqas ma' l-a]]ar ittra ta' l-lsqof Gonzi, li hu kitibha lil De Piro fil-21 ta' Mejju, 1933. Kien hemm xi ftit ta' tensjoni. ll-bidwi Karmnu stqarr li hu kien lest biex jag]ti bi``a mill-art li kellu f'idejh; imma ma riedx jag]tiha kollha. Billi l-qag]da ma kenitx tajba, Karmnu `a]dilhom ukoll il-permess li ssir fiera g]aliex ma riedx li jid]lulu fil-g]alqa tieg]u. Imma dak I-istess Karmnu ma kienx jaf li kienu saru diskussjonijiet o]rajn. Fil-fatt, il-Gvern kien lest li jag]ti dik il-bi``a art ukoll g]all-bini ta' I-Orfanatrofju. L-Isqof Gonzi kien g]aqli ]afna meta fisser lil De Piro li jkun wisq a]jar jekk ma joqg]odx jing]ad li I-Orfanatrofju sab xi diffikulta' biex jorganizza fiera. Fiera setg]et issir darba'o]ra, u f'post ie]or ukoll.[104]

Fil-fatt, dan I-ostaklu kien di[a' mirbu] g]alkemm kollox kien g]adu qed jin\amm sigriet. Meta kkummenta dwar il-ka\, l-lsqof Mikiel Gonzi, fl-ittra tal-21 ta' Mejju, 1933, kitiblu hekk lil Mons. De Piro. "Jiena ma ridtx ng]idlu li, f'Settembru li [ej, int sejjer tie]u dik l-art tieg]u f'idejk. G]alissa, ikun a]jar li jin\amm is-sigriet".[105]

G]alkemm id-diffikultajiet ma naqsux, Mons. De Piro baqa' dejjem bil-]sieb li j\omm 'il dik id-Dar ta' G]awdex. Dik il-g\ira `kejkna hi wkoll adattata biex uliedu, spe`jalment fi \mien is-sajf, ikunu jistg]u jmorru jqattg]u fiha xi ftit [ranet ta' mistrie]. Imma, billi I-Orfanatrofju ma kienx proprjeta' tas-So`jeta’ ta' San Pawl, sabiex ma jkunx hemm min ja]seb li hu kien qed jinqeda b'dak il-post g]al skopijiet o]rajn, il-Fundatur ]aseb biex jikri dar g]all-vaganzi ta' I-ulied spiritwali tieg]u. ld-dar li nkriet kienet fil-qrib ]afna ta' I-Orfanatrofju, u kienet ti[i fid-da]Ia msej]a Sqaq il-Balliju. Kienet dar imdaqqsa; wa]da mill-kmamar tag]ha [iet adattata b]ala kappella, u fiha kien jitqieg]ed ukoll is-sagrament.[106]

lx-xahar ta' Settembru li ssemma fl-a]]ar ittra ta' l-lsqof Gonzi kellu jtemm il-problemi kollha ta' Mons. De Piro. Is-su``essur tieg]u kien Mons. Albert Pantalleresco. Hu, mhux biss kien id-Direttur tad-Dar ta' San {u\epp, imma wkoll is-Superjur Delegat mill-Isqof g]as-So`jeta’ ta' San Pawl. Lilu deherlu li ma kellux persuni bi\\ejjed biex jibg]athom ja]dmu f'dik il-ferg]a ta' G]awdex. G]alhekk, fit-2 ta' Ottubru, 1935, is-So`jeta’ ta' San Pawl, imlaqqa' ta]t il-presidenza ta' Mons. Pantalleresco, waslet g]ad-de`i\joni li tirrinunzja g]all-Orfanatrofju ta' G]ajnsielem. Imbag]ad, I-Ar`isqof Mawru Caruana, b'digriet tat-18 ta' Ottubru, 1935, ne]]a I-affiljazzjoni li dik id-Dar kellha ma' l-o]ra ta' Santa Venera. Dak in-nhar stess, Mons. Pantalleresco kiteb lill-Isqof Gonzi biex g]amel ir-rinunzja formali f'ismu, b]ala Direttur tag]ha u Superjur tas-So`jeta’ ta' San Pawl.[107] Skond il-kondizzjoni li l-lsqof ta' G]awdex kien qieg]ed fid-digriet tat-18 ta' April, 1925, dak I-Orfanatrofju ta' G]ajnsielem ra[a' [ie b'kulma kine fih f'idejn l-Isqof Djo`esan ta' G]awdex, li beda jmexxih permezz tal-Kleru Djo`esan.[108]

Fil-fatt, il-pro[ett li kellu Mons. De Piro dwar it-tkabbir tad-Dar baqa' ma se]]x. Dak I-Orfanatrofju baqa' sostanzjalment bl-istess struttura li kellu; imma I-intern tieg]u [ie rran[at g]all-a]jar. Biz-\mien, blokk [did ta' bini tala' fuq in-na]a I-o]ra tat-triq. L-g]an prin`ipali tal-bini I-[did hu g]all-opri li jintrabtu ma' I-Orfanatrofju, u b'mod spe`jali g]al stamperija. ld-dar li nkriet fi Sqaq il-Balliju baqg]et f'idejn is-So`jeta’ ta' San Pawl g]al ftit snin o]rajn wara li I-Orfanatrofju kien t]alla; imma, imbag]ad, din intelqet, u nkriet lil familja privata.[109]

'Il dak I-Orfanatrofju, Mons. De Piro \ammu fuq riglejh tul l-g]axar snin I-i\jed diffi`li fl-e\istenza tieg]u. Hu ]abbat wi``u mal-problemi kbar tal-bidu. G]alhekk, Mons. De Piro u s-So`jeta’ tieg]u jibqg]u marbutin g]al dejem ma' grajjiet dak l-Orfanatrofju. Huma [rajjiet minsu[in mill-fer] u n-niket li kull opra kbira [[ib mag]ha. Rajna tajjeb li I-Ar`iprieti u I-Kappillani, g]alkemm mimlijin b'tant rieda tajba, ma kenux jafu kif jaqbdu jag]tu bidu g]al dak I-Orfanatrofju. Mons. De Piro, b']e[[a u responsabbilta', feta] it-triq g]all-[ejjieni. L-opra mibdija ssoktat g]aliex I-istess im]abba lejn Kristu u lejn it-tfal, li d-dinja ma tantx tbissmitilhom, g]adha tqanqal lid-Diretturi ta' \mienna, b]alma qanqlet u ]e[[et lil Mons. De Piro u lill-membri tas-So`jeta’ ta' San Pawl.[110]