Volum 2

ID-DAR TA' SAN {U|EPP F'SANTA VENERA G}AT-TFAL SUBIEN

De Piro u Mons. Bonni`i

Qabel ma nibdew dawn il-[rajjiet, ng]idu mill-ewwel li d-dokumenti, lid-Dar ta' San {u\epp, dejjem iqisuha li qieg]da l-}amrun. Sas-sena 1918, dik ix-xaqliba ta' Santa Venera kienet meqjusa b]ala bi``a mill-}amrun. G]alhekk, min ried ikun e\att dejjem kiteb "Santa Venera - }amrun". I\jed tard ukoll, meta Santa Venera nqatg]et g]aliha, ]afna, xorta wa]da, baqg]u jiktbu li d-Dar ta' San {u\epp qieg]da I-}amrun.

F'dak i\-\mien li kellu f'mo]]u li jibda So`jeta' [dida, Dun {u\epp De Piro beda jni\\el xi noti biex fihom juri x'kienu l-aspirazzjonijiet tieg]u u ma' liema diffikultajiet kien qed jiltaqa'. Dawn in-noti huma b]al "Djarju". Imma, qabel ma ni\\el dak li kien g]addej minnu, hu [ieb quddiem g]ajnejh l-img]oddi ta' ]ajtu mis-sena 1898: meta kien wera fil-pubbliku x-xewqa li jsir sa`erdot. L-ewwel nota tad-Djarju tieg]u tintrabat mas-snin 1898-1899. F'dik in-nota, De Piro [abar fil-qasir il-]olm tieg]u fil-Kulle[[ Capranica tul dik l-ewwel sena skolastika li kien qed ig]addi f'Ruma. Hu kiteb hekk: "Sa mill-ewwel sena tieg]i fil-Kulle[[, bdejt nixxennaq g]all-]sieb li xi darba g]ad nin[abar fid-dar ta' San {u\epp, il-}amrun, ]ialli ng]in lill-Kanonku Bonni`i, il-fundatur ta' dik id-dar. Meta [ejt lura Malta g]all-vaganzi tas-sajf, bqajt xi ftit mistag][eb meta sirt naf li l-Kanonku Bonni`i kien telaq id-dar wara li waqqafha, u din kienet qed titmexxa mill-qassisin Dun Manwel Vassallo u Dun {or[ Bu[eja".[1]

Hawn, we]idha, ti[i quddiem mo]]na I-mistoqsija: Min kien dak il-Kanonku Bonni`i li dwaru kiteb Mons. De Piro? G]alkemm, illum, dan il-bniedem intesa mill-poplu, is-sehem tieg]u kien kbir fl-opra so`jali ta' Malta ta' tmiem is-seklu XIX. Jiena u nqalleb xi kitbiet ta' l-lsqof ta' Malta Dom Mawru Caruana, meta dan kiteb dwar id-Dar ta' San {u\epp fil-}amrun, hu qieg]ed \ew[ ismijiet billi sej]ilha "Casa di San Giuseppe" u "Istituto Canonico Bonni`i". G]alkemm illum dan it-tieni isem intesa, sa fi \mienna, ]dejn id-da]la ta' I-lstitut, u e\attament mal-bieb li ji[i ]dejn il-knisja ddedikata lil San {u\epp, g]adna nsibu skrizzjoni li tg]id hekk: "Istituto Canonico Bonnici". Dan hu l-istess Kanonku Bonni`i li De Piro jsemmi fid-Djarju tieg]u. Kien jismu Dun Fran[isk. Dwaru, I-a]jar tag]rif waslilna ming]and neputih Mons. Dun Nerik Bonni`i.[2]

Ma hux il-ka\ li jitni\\lu ]afna dettaiji dwar il-qdusija u l-g]erf tal-fundatur tad-Dar ta' San {u\epp. Ma hemmx g]alfejn jinkiteb fit-tul dwar il-[id li g]amel bit-tag]lim tal-letteratura u tat-teolo[ija morali, bid-direzzjoni spiritwali ta\-\g]a\ag] u bit-tmexxija tieg]u b]ala Rettur tas-Seminarju tal-Furjana bejn 1878-1883. Mons. Bonni`i ma kienx wie]ed minn dawk li j\ejnu g]erfhom bi kliem mirqum; imma hu kellu d-don rari li jitkellem b'mod li jifhmu kul]add. Ma kienx bi\\ejjed g]alih li, fis-sena 1884, iwaqqaf il-Missjoni \-|g]ira li, kif tg]id il-kelma stess, twaqqfet biex tolqot direttament i\-\g]ar. Hu xtaq juri m]abbtu lejn it-tfal ]alli, waqt li jitbaxxa lejhom, lilhom jerfag]hom 'il fuq. Meta, fis-sena 1885, hu kien segretarju ta' l-isqof kapu``in Mons. Anton Bu]a[iar, sar dan il-kumment dwaru: "Kienet ]a[a diffi`li fejn g]andek tammira I-i\jed lil Mons. Bonni`i, jekk hux ma' l-iskrivanija b]ala segretarju ta' l-lsqof inkella fil-k`ina ja]sel il-platti ma' s]abu tal-Missjoni \-|g]ira".[3]

}dejn tas-Samra

Madankollu, meta \-\ag]\ug] {u\eppi De Piro kien qed jissa]]ar wara dan il-bniedem, ir-ra[uni ewlenija kienet o]ra. Hu kien qieg]ed jammira I-akbar opra ta' ]ajtu, li kienet id-Dar ta' San {u\epp, fil-}amrun. Kif lejn I-istess \mien it-twajjeb fran[iskan Fra Diegu kien g]amel fil-}amrun stess ma' I-iltiema bniet, hekk ukoll Mons. Bonni`i xtaq jag]mel ma' I-iltiema jew mitluqin li kienu subien. ll-]sieb kien ilu jredden [o mo]]u. Imma Mons. Bonni`i kien qassis fqir. Missieru, {u\eppi, g]alkemm tabib, qatt ma sar g]ani. Mons. Bonni`i kellu seba' ]utu o]rajn li lkoll kienu i\g]ar minnu. Imma, fi \mien ta' tant analfabeti\mu, ilkoll ing]ataw edukazzjoni tajba. Tnejn mis-subien la]qu tobba, u tnejn mill-bniet da]lu sorijiet. Minkejja dawn id-diffikultajiet, il-familja tieg]u waqfet mieg]u aktar milli setg]et; imma dak li sar ma kienx bi\\ejjed. L-inkora[[iment u I-g]ajnuna li qanqluh biex jag]mel l-ewwel pass [ewh mill-isqof Bu]a[iar. Hu qallu hekk: "Mur ikrili dar kbira; ilqa' fiha kemm tfal iltiema tesa'; ]u ]siebhom u rabbiehom int, u g]allimhom seng]a. G]alissa, ]u dawn il-£100; dawn nista' nag]tik. lttama f'Alla, u Alla jieqaf mieg]ek".[4] Bil-ftit flus li [ew f'idejh, wara tant ta]bit hu sab dar il-}amrun, ]dejn il-knisja Tas-Samra. Dan kien fis-27 ta' Awissu, 1888, meta kellu 36 sena. ld-dar tqieg]det mill-ewwel ta]t il-]arsien ta' San {u\epp. Dik id-dar `kejkna kienet b]al barka g]al Malta. Da]lu fiha u mlewha tfal subien li n[abru minn nofs it-triq. Familji milquta min-niket tal-mard u tal-faqar bierku 'l Alla talli g]adu jsawwar qlub tant tad-deheb li jhennu g]al uliedhom u jag]tuhom dak li huma, fil-mi\erja tag]hom, qatt ma setg]u ja]sbulhom g]alih. Bosta n]atfu mid-dwiefer tad-dinja kiefra li tant drabi abbu\at mill-faqar u tefg]et 'l-imsejknin fil-vizzju. }afna minn dawk it-tfal, minflok ma spi``aw il-]abs b]al o]rajn ta' \mienhom, g]arfu kif ig]ixu, u swew ukoll ta' [id g]as-So`jeta' maltija.

ll-Palazz I-A]mar u Villa S. Venera

Madankollu, kul]add ]ass li I-opra ta' Mons. Bonni`i kienet sejra tiltaqa' ma' problema kbira. Dik id-dar ta' ]dejn Tas-Samra kienet `kejkna wisq g]all-b\onnijiet ta' Malta. lt-ta]bit fuq il-bieb tag]ha kien jinstama' ta' sikwit b'xewqat tant ]erqana ]alli jda]]lu tfal o]rajn. Mons. Bonni`i talab lill-Mulej, ]aseb x'sata' jag]mel, u t]abat ]alli tinstab dar a]jar. Ma kenux g]addew ]ames snin meta, fit-13 ta' Mejju, 1893, Mons. Bonni`i akkwista

b'`ens ming]and il-Gvern dar kbira li kienet tissejja] "ll-Palazz l- A]mar" jew "ll-Palazz ta' San {u\epp" li dak i\-\mien kien fil-limiti tal-}amrun. L-isem ta' San {u\epp kien marbut mag]ha sa minn qabel ma [iet f'idejn Mons. Bonni`i. Id-dar kienet imdawra kollha bir-raba'.

Dan kien it-twelid [did tad-Dar ta' San {u\epp. Imma Mons. Bonni`i ma riedx jag]ti I-g]ajxien tal-[isem biss. Hu kien jaf li dawk it-tfal ma setg]ux jedukaw ru]hom jekk ma jg]allmuhomx jerfg]u ]arsithom lejn min ]alaqhom. G]alhekk, hu g]aqqad mieg]u sa`erdoti o]rajn li g]enuh jag]ti lit-tfal l-edukazzjoni nisranija. Fost dawk li g]enuh, I-aktar wie]ed mag]ruf kien is-sa`erdot qaddis Dun Alfred Gatt. Mons. Bonni`i kellu b\onn ta' ]afna g]ajnuna g]aliex, fis-sena 1890, hu sar professur tal-filosofija. Dik il-]idma kbira, lil Mons. Bonni`i, mhux biss ]allietu fqir, imma ssoktat tfaqqru i\jed. Hu ma damx wisq ma beda jg]aqqad xi opra ma' l-istitut biex isib xi g]ajnuna. Hekk bdiet I-opra tal-"Buona Morte" Min jinkiteb fiha beda jag]ti sold fix-xahar g]ad-Dar ta' San {u\epp, u dik is-somma `kejkna swiet ta' g]ajnuna finanzjarja kbira.

Fil-qalb kbira tieg]u, hu xtaq jag]mel ]afna i\jed; g]alhekk, Mons. Bonni`i ma damx ma feta] dar o]ra fil-"Villa Santa Venera", li kienet fil-qrib. Dik id-dar kellha tilqa' fiha t-trabi li jkunu [ew mitiuqin. Hu sej]ilha "Istitut tas-Sagra Familja". Kienet o]t il-Monsinjur stess li middet g]onqha g]ax-xog]ol; mag]ha, ing]aqdu xi qraba ta' Dun Ang Dalli, qassis mill-}amrun. Imma I-faqar kien kbir wisq, u dik id-dar ma setg]etx tibqa' miftu]a.

Perjodiku

Mons. Bonni`i ried iqanqal il-qlub twajba tal-maltin biex dawn jag]tuh daqqa ta' id. Fejn ma waslitx il-kelma ]ajja tieg]u, hu wassal dak il-messa[[ ta' karita'' nisranija permezz ta' perjodiku ta' kull xahar li beda jo]ro[ f'Di`embru 1892, bit-taljan, bit-titlu, "Il Fabbro di Nazareth: Bollettino mensile della Casa di San Giuseppe". Mill-perjodiku, nie]du biss xi silta biex nuru x'kienet I-opra tieg]u.

Din hi silta mill-ewwel numru: "ld-Dar ta' San {u\epp hi, fuq kollox, dar miftu]a g]at-tfal tal-foqra, li jkunu fit-ti[rib li ma jkollhomx edukazzjoni u li ma jkunux jafu x'inhu l-hena tad-dinja. Mad-dar, jinsab laboratorju fejn it-tfal i\-\g]ar,filwaqt li jitg]allmu seng]a, ilestu ru]hom g]alli [ej, u b'hekk je]ilsu lill-pajji\ minn pi\, minn xi tebg]a, u minn xi periklu. F'din id-dar, hemm ukoll l-iskola elementari bi programm kif je]tie[ g]al nies tas-snajja. Din id-dar hi i\jed minn orfanatrofju g]ax, mhux biss tilqa' tfal iltiema, i\da wkoll tilqa' 'I dawk it-tfal, imsejkna daqs l-iltiema, li g]andhom [enituri, iva, imma li dawn il-[enituri jew ma jistg]ux, jew ma jafux, jew ma jridux irabbu 'I uliedhom ta' nsara. Fl-a]]arnett, id-Dar ta' San {u\epp hi wkoll id-dar ta' dawk it-tfal li, mhux rarament, issib li a]jar kienu ltiema, g]ax kienu l-[enituri tag]hom stess li xe]tuhom fil-]a\en".[5]

Inni\\lu I-[rajja ta' tifel wie]ed biss: "N.N. hu tifel li g]alaq il-15-il sena, jitkellem mag]luq, xag]ru isfar, g]ajnejh \oroq, \ew[ wardiet fuq ]addejh, wi``u kwa\i iswed bil-]mie[. Hu b'xag]ru mqanfed u ]wej[u mqattg]in. lg]idulek li dan it-tifel la g]andu ommu u lanqas missieru, lanqas ]add min jie]u ]siebu. Dar ma g]andux. Mal-[urnata ji[ri mat-triqat, jaqla' xi loqma ]ob\ bit-talb, jew billi ja]sel xi platti f'xi ]anut mill-i\jed baxxi. Fis-sajf jorqod barra, fuq il-g]atba ta' xi bieb,fix-xitwa jitrekken ta]t xi tinda fi xtut il-ba]ar qalb ir-ri]a tal-]bula u tal-qatran. Meta tkellmu fuq Alla u fuq il-]wejje[ tar-ru], tarah i]ares fil-vojt biex jurik li dak li qed tg]idlu hu kollu [did g]alih, g]ax ir-ru] tieg]u ma tafx ]lief l-istint tan-natura kwa\i selva[[a. Meta kien g]adu tarbija, tilef 'I ommu; il-missier ]abat jie]u ]siebu, imma mbag]ad xaba' minnu, ]allas xi ]a[a tal-flus u r]ieh f'idejn ]addie]or. G]alhekk, fi\-\mien li l-qalb tat-tifel trid i\-\eg]il u l-im]abba ta' l-omm, dan ma sab lil ]add, u g]alhekk inxte]et g]as-serq u g]al-libertina[[. {barnieh minn nofs it-triq. I\da kien tard wisq. Tajnieh l-edukazzjoni li kienet te]tie[lu biex g]allanqas ikun jista' jg]ix ta' nisrani u meta wasal i\-\mien li jo]ro[ minn din id-dar, sibnielu post ma' persuni sewwa. Sa ftit ta\-\mien ilu, sirna nafu li kien qed jaqla' x'jiekol onestament. Kemm kienet tkun a]jar xortih kieku d-Dar ta' S. {u\epp infet]et qabel".[6]

ll-Fratelli tal-Karita'

Min kien i]ares lejn Mons. Bonni`i, aktarx li kien jimma[ina li hu kien bniedem ta' sa]]a kbira. Imma hu ma kienx jaf jag]ti ser]an lill-[isem tieg]u. Ta' 46 sena, fis-sena 1898, minbarra li ssokta jiftaqar, Mons. Bonni`i marad b'nevrastenija qawwija. II-Monsinjur kien jaf li, [urnata jew o]ra, hu kellu j]alli minn dik id-Dar. G]alhekk, qabel ma wasal i\-\mien li marad, hu beda ja]seb x'jag]mel biex ikun hemm min ikompli I-opra tieg]u. G]al din ir-ra[uni, biex jie]du ]sieb it-tfal, Mons. Bonni`i waqqaf spe`i ta' Kongregazzjoni Reli[ju\a li fiha da]]al ir[iel ta' ]ajja tajba; dawn kienu jilbsu `oqqa gri\a; huma ssej]u Kongregazzjoni tal-Fratelli tal-Karita'. Minnufih, hu ]aseb f'wie]ed minnhom meta sa]]tu ma ppermettitlux i\jed li jibqa' f'dik id-Dar.

Fix-xahar ta' Novembru, 1898, Mons. Bonni`i, waqt li rtira f'dar kbira fl-lmdina, ressaq dikjarazzjoni quddiem l-lsqof ta' Malta, Mons. Pietru Pa`e, biex ifissirlu x'kienet ir-ra[uni li min]abba fiha kellu jitlaq mid-Dar ta' San {u\epp. ll-]sieb tieg]u kien li jitlaqha f'idejn xi sa`erdot. Imma sa`erdot ma nstabx malajr. Hu telaq I-amministrazzjoni tag]ha f'idejn Fra Lwi[i Po[[i g]aliex, kif kiteb Mons. Bonni`i nnifsu, dan il-fratell kien ilu seba' snin fid-dar u g]aliha kien qed jiddedika m]abbtu kollha. Mons. Bonni`i fisser lill-Ar`isqof li, bit-tluq tieg]u, lil dik id-dar kienu sejrin jonqsuha ]afna mill-flus li kienet idda]]al biex i\\omm fuq riglejha. Imma hu ttama li ma jonqsux benefatturi li jkomplu fejn waqaf hu. Hu kien ukoll `ert li l-lsqof ta' Malta ma satax ma jag]tix I-g]ajnuna tieg]u. Mons. Pietru Pa`e ta r-rakkomandazzjoni tieg]u biex I-insara ma jonqsux milli jg]inu fi \mien meta, bit-tluq tal-fundatur, il-b\onnijiet tag]ha kienu i\jed.[7]

Malajr in]ass kemm I-opra ta' Mons. Bonni`i kienet indispensabbli f'dik id-Dar ta' San {u\epp. Kif warrab hu, il-problemi n]assu fit-toqol kollu tag]hom. In]ass sewwa I-pi\ tad-dejn li kien fadal fuq id-dar. Ma' dan ji\died li lanqas I-istess membri tad-Dar ma kienu jafu li Mons. Bonni`i kien ]a xi kontijiet mieg]u biex i]allashom hu. Kien hemm ti[rib kbir li jag]laq kollox. L-opra ssoktat g]aliex providenzjalment dak Fra Lwi[i Po[[i g]araf jie]u I-pi\ kollu fuq spallejh b'im]abba u `a]da. Hu tg]abba b'responsabbilta' li ma ]asshiex tg]odd g]alih. Po[[i ma kienx qassis; g]alhekk, `erti problemi kienu ibsin ]afna g]alih. Imma dak il-fratell g]amel minn kollox biex l-opra tibqa' miexja sakemm instab Direttur minflok Mons. Bonni`i. ld-Direttur il-[did kien Dun Manwel Vassallo. Po[[i ta sehem kbir g]aliex g]amel ]iltu biex ]allas id-dejn kollu li kien fadal, u kabbar ]afna l-opra tal-Buona Morte, mibdija minn Mons. Bonni`i. Dan it-tag]rif wasal f'idejna minn kitba li, ]afna i\jed tard, I-istess Po[[i bag]at lil Mons. De Piro.[8]

De Piro u Mons. Vassallo: lt-Tieni Direttur

lt-tieni Direttur tad-Dar ta' San {u\epp, li kien Dun Manwel Vassallo, dam madwar sitt snin. Wara I-intervall li fih id-dar kienet bla Direttur, hu ]a ]siebha bejn 1899 u 1905. Mill-bidunett, hu kellu I-g]ajnuna ta' qassis ie]or li kien Dun {or[ Bu[eja.[9] I\-\ag]\ug] De Piro, wara l-ewwel sena tieg]u f'Ruma, g]alkemm kien in]asad bil-bidla tad-Direttur, ma kellu xejn kontra I-[did; imma hu kien g]adu ma jafux personalment. Fid-Djarju tieg]u, g]alkemm fil-fatt id-Direttur kien Dun Manwel Vassallo, hu jg]id li d-direzzjoni tad-dar kienet f'idejn tnejn: Dun Manwel Vassallo u Dun {or[ Bu[eja.[10] Dak Vassallo kien qassis g]aref. Fi\-\mien li matulu kien Direttur f'San {u\epp, hu la]aq Professur tal-Li[i tal-Knisja fl-Universita' ta' Malta.[11]

L-istudent {u\eppi De Piro, fis-sajf tas-sena 1899, mar fid-Dar ta' San {u\epp biex jiltaqa' mad-Direttur il-[did. Lilu wassallu t-tislijiet mill-Kulle[[ Capranica g]ax hu wkoll kien g]adda \mien f'dak il-Kulle[[. Minn dak il-waqt, De Piro u Vassallo saru u baqg]u ]bieb.[12] Fil-fatt, huma baqg]u jiktbu lil xulxin.[13] F'dak i\-\mien, De Piro ma kienx ]lief student ta' ftit i\jed minn 21 sena; imma d-Direttur kien jiktiblu kif jikteb lil wie]ed ta' [ewwa. Dwar it-tfal ta' dik id-dar, hu qallu hekk: "lt-tfal igawdu kull sa]]a. Tant jieklu bl-aptit b'mod li j]assbuni".[14] ll-bi\a' tad-Direttur kien li sata' ma jkollux mezzi bi\\ejjed biex jitma' lit-tfal. Lil De Piro, hu di[a' kien qieg]ed iqisu fost il-benefatturi . F'dik I-istess ittra, Vassallo raddlu ]ajr ta' I-offerta [eneru\a tieg]u.[15] Dun {or[ Bu[eja, I-assistent ta' Vassallo, ftakar hu wkoll f'De Piro; malajr bdew relazzjonijiet tajbin li ma kellhom jaqtg]u qatt.[16]

lr-reskritt biex jin\amm is-Sagrament fid-Dar ta' San {u\epp wasal bil-g]ajnuna ta' De Piro.[17] F'dak i\-\mien, hu kien g]adu sempli`i student fil-bidu tat-Teolo[ija, meta Dun Manwel Vassallo, li kien ukoll Monsinjur tal-Katidral, f'ittra tat-13 ta' Di`embru, 1899, kitiblu hekk: "Ma nafx kif nirringrazzjak g]al dak kollu li g]amilt mad-Dar ta' San {u\epp. Din tibqa' tafulek g]all-eternita' kollha".[18] Mill-kelmiet tad-Direttur, nafu wkoll ftit ta' storja fuq id-Dar: "ld-Dar ta' San {u\epp sejra dejjem g]all-a]jar. B]alissa, id-Dar ma tilqax fiha ]lief 43 tifel g]aliex hi daqsxejn `kejkna. Qed nistenna xi grazzja straordinarja min-na]a tal-Providenza biex inkun nista' nibni dormitorju kbir li fih ikolli fejn in\omm g]allanqas 30 tifel. Jekk il-Mulej ikun irid, kollox jirnexxi".[19]

Mons. Vassallo qatt ma naqas milli jg]aqqad mieg]u lil Dun {or[ Bu[eja. De Piro wie[eb g]al dik I-ittra fil-[ranet tal-Milied tas-sena 1899, u lil Mons. Vassallo bag]atlu wkoll rigal ta' flus g]at-tfal ta' dik id-dar.[20] Imma De Piro ma kienx joqg]od jistenna I-Milied biex ig]in lid-Dar ta' San {u\epp. Dik ix-xewqa ta' l-g]ajnuna kienet ti[ih fl-ittri kollha li kien jikteb.[21] Min-na]a l-o]ra, Mons. Vassallo ma kienx xi wie]ed li joqg]od jitkarrab g]all-flus. Hu kien ottimista, u fera] bil-progressi `kejknin li kien qed jara fid-dar. ls-silta li [ejja turi I-ottimi\mu tad-Direttur: "Nirringrazzja 'I Alla talli din id-dar sejra dejjem g]all-a]jar. G]all-festa tan-Nawfra[ju ta' San Pawl, dawn it-tfal tieg]i, ming]ajr ma kont nistennieha, [ew mistednin biex idoqqu l-Belt. ll-poplu tant issa]]ar warajhom b'mod li rregalawlhom kwantita' kbira ta' pastizzi, pasti, ]elu, u xorb, u ma qatg]ux mi`-`ap`ip. Dik kienet l-ewwel darba li huma dehru fil-pubbliku. Imbag]ad, fl-okka\joni tal-karnival, huma [ew mistiedna s-seminarju wkoll u [iebu ru]hom tajjeb ]afna. ll-Providenza wkoll qieg]da tg]inni b'mod tal-g]a[eb. Sa issa, lanqas biss ma naf kif se]]li n\omm tant tfal. ll-fatt hu li l-mezzi ma naqsuni qatt u ma g]andix ]abba dejn".

ll-festa ta' San Pawl li qed tissemma f'din I-ittra hi dik tas-sena 1900. Dawn il-kelmiet ta' Vassallo g]andhom importanza storika g]ad-Dar ta' San {u\epp. Inkiteb li I-Banda tat-tfal daqqet g]all-ewwel darba fil-pubbliku. G]alhekk, is-sena 1900 g]andha titqies dik li, fil-bidu tag]ha, twaqqfet din il-Banda tat-tfal. Hi Banda li, g]al ]afna snin kienet tant popolari, u tant ]adet sehem f'`elebrazzjonijiet ta' fer] fil-g\ejjer ta' Malta u G]awdex. Fost is-Surmastrijiet tag]ha, 'il quddiem, hi kellha lil Anton Muscat Azzopardi li, wara li kien tifel fid-Dar ta' San {u\epp, kellu jsib I-g]ajnuna u I-inkora[[iment ta' Mons. De Piro biex i]addem it-talent mu\ikali tieg]u.[22]

Kri\i tal-Fratelli tal-Karita' li laqtet id-Dar ta' S. {u\epp

Mons. Vassallo ma kellux ]lief xewqa wa]da: dik li jag]mel dejjem il-[id. Quddiem g]ajnejh, [ietu I-istess problema ta' Mons. Bonni`i meta dan beda bid-dar ta' ]dejn Tas-Samra. ll-post sar `kejken wisq. Dawn huma kelmiet ta' Vassallo lil De Piro: "lx-xewqa tieg]i hi li nibni sala biex inkun nista' n\id in-numru tat-tfal. lt-talbiet li qeg]din isiruli biex nilqa' tfal o]rajn li huma abbandunati saru wisq. Nittama li San {u\epp ma jdumx ma ja]seb fina".[23]

Fil-korrispondenza bejn Vassallo u De Piro, ma tonqosx xi ittra li fiha jidher il-qtig] il-qalb. ld-Direttur ma kienx jaf x'jaqbad jag]mel g]aliex fid-Dar ta' San {u\epp safa wa]du bit-toqol tar-responsabbilta' kollha li dak ix-xog]ol kien i[ib mieg]u. Hu qasam dawn il-problemi ma' De Piro fl-ittra tieg]u tat-18 ta' {unju, 1900.[24]

ll-Kongregazzjoni tal-Fratelli tal-Karita', li kienet twaqqfet minn Mons. Bonni`i, baqg]et sejra lura. Fi\-\mien ta' qabel, kien hemm xi tama dwarha g]aliex I-Amministratur Appostoliku ta' Malta, l-lsqof Anton Bu]a[iar, kien waqqaf 'il dik il-Kongregazzjoni b'digriet tat-23 ta' Awissu, 1888. Kienu sarulha wkoll ir-regoli u I-kostituzzjonijiet.[25] Imma I-Kongregazzjoni baqg]et bla ma kellha I-i\vilupp mixtieq. ll-vokazzjonijiet bdew ikunu dejjem i\jed skarsi. G]alhekk, it-tieni Direttur beda j]oss ru]u dejjem i\jed wa]du. Fra Lwi[i Po[[i, il-membru I-aktar importanti li kien hemm f'dik il-Kongregazzjoni, fis-sena 1899, ]ass ru]u mwarrab minn Vassallo u Bu[eja li kienu qeg]din imexxu d-Dar ta' San {u\epp. Wara li Mons. Bonni`i kien wera fidu`ja tant kbira f'dan il-Fratell, Po[[i f'mument ta' skora[[iment fis-sena 1900, telaq mill-Kongregazzjoni biex sar Fratell tal-Karmelitani SkaI\i.[26] Dan kabbar il-problemi ta' Mons.Vassallo. Minbarra n-nuqqas kbir ta' personal, id-Direttur beda jara li I-futur tad-Dar kien im`ajpar ]afna g]aliex il-manteniment u l-edukazzjoni tat-tfal kienu jiddependu biss mill-karita' ta' dawk li kien jog][obhom ig]inu.[27]

Fit-18 ta' {unju, 1900, Mons. Vassallo tkellem ma' De Piro daqs li kieku dan kien wie]ed mill-eqreb kollaboraturi tieg]u. Hu qallu hekk: "F'dawn l-a]]ar xahrejn, jiena g]addejt minn slaleb kbar. Il-problemi li laqtuni ma ]allewni nag]mel xejn".[28] It-ton tieg]u ma kienx dak tas-soltu. Mons. Vassallo kien inkwitat bla tarf g]aliex ma kienx fadallu 'I min jibg]at ji[bor mill-ibliet u l-ir]ula g]at-tfal. I\-\ew[ fratelli li kienu jag]mlu dak ix-xog]ol

kienu ]allew il-Kongregazzjoni. Din I-ittra turi wkoll li l-Kongregazzjoni tal-Fratelli tal-Karita', li ma kienx fadlilha ]lief dawk i\-\ew[ membri, kienet spi``at fix-xejn. Fix-xhur ta' wara, dik il-Kongregazzjoni kellha b]al tnemnim ta' ]ajja, sakemm spi``at g]al kollox. "A]seb ftit", kiteb Dun Manwel Vassallo lil De Piro, "i\-\ew[ fratelli li kienu jmorru ji[bru ]allew it-tnejn. Issa, qieg]ed wa]di fid-Dar. Ma ppre\enta ru]u l-ebda \ag]\ug] biex isir fratell f'din id-Dar. ll-]ajja ta' din id-Dar tiddependi minn dawn il-fratelli. Huma jmorru ji[bru g]al din id-Dar. Ming]ajrhom, kif nista' mmexxi 'l quddiem? Malli laqtitni din id-di\grazzja, sirt ma nista' na]seb fuq xejn i\jed. Qieg]ed nitlob lill-Qaddis Protettur tag]na; imma s'issa ma semag]nix! ll-[ejjieni qed jidhirli ikrah ]afna g]aliex, jekk nibqa 'ming]ajr fratelli, \gur li jkolli nag]laq id-dar".[29]

ll-problema dehret gravi ]afna. Kien hemm fin-nofs I-istess ]ajja tad-dar u I-futur ta' 41 tifel. G]alhekk, bla sabar imma bit-tama, Vassallo issokta jikteb hekk lil De Piro: "G]a\i\ tieg]i, irridek titlob ]afna g]al din id-dar g]aliex tinsab g]addejja minn kri\i mill-i\jed koroh. Hemm b\onn li nsalvaw 41 tifel. ltlob lil San {u\epp sabiex jibg]atli xi fratelli li jkunu twajbin u [eneru\i".[30]

De Piro, li f'mo]]u kien ta' sikwit jhewden fuq dik id-dar, baqa' jg]in permezz ta' offerti [eneru\i. Imma I-problemi baqg]u gravi ]afna fi ftu] is-seklu g]oxrin. Nisimg]u g]al darb'o]ra x'kiteb Mons. Vassallo lil De Piro fil-21 ta' Lulju, 1900: ji[ifieri, xahar wara li kien kiteb I-ittra I-o]ra. Hi ittra li turi li I-problema kienet ittaffiet xi ftit; imma t-toqol tag]ha kien g]adu qed jin]ass. "G]adni qed ng]ix f'ba]ar imqalleb. Imma nittama li ma jdumx wisq ma jibbnazza. G]andi fratell; imma wie]ed hu ftit wisq. G]andi b\onn ta' o]rajn, u nittama li San {u\epp ma jdumx ma jibg]atli".[31] Kollox juri li Mons. Vassallo ma kienx qieg]ed i]ares lejn l-e\istenza tal-Fratelli b]ala membri tal-Kongregazzjoni tal-Karita', imma b]ala persuni li ja]dmu g]ad-Dar ta' San {u\epp. Mons. Vassallo nnifsu, skond ir-regoli tag]ha, kien id-Direttur tal-Kongregazzjoni fil-po\izzjoni tieg]u ta' Direttur tad-Dar ta' San {u\epp. Imma, fil-fatt, ukoll jekk ma ]ari[x xi digriet ta' soppressjoni, il-Kongregazzjoni kienet di[a' spi``at fix-xejn.[32]

Meta ti[i, ift]ilha, ig]id il-malti. Dun {or[ Bu[eja, I-aqwa kollaboratur ta' Mons. Vassallo, wara li kien g]amel vjagg lejn Ruma, kellu [er]a f'siequ I-leminija. G]alhekk, id-Direttur sa]aq fuq De Piro biex, fit-talb tieg]u, jiftakar fih ukoll: "ltlob g]alija u g]al din id-dar sabiex il-Mulej ibieg]ed minnha 'x-xitan li, milli jidher, irid jeqridha".[33]

Rabta mad-Dar ta' San {u\epp

Dawk il-problemi kbar tad-Dar ta' San {u\epp, f'{u\eppi De Piro, minflok ma nisslu qtig] il-qalb, aktar kabbru fih id-determinazzjoni li jiddedika ]ajtu g]aliha. Kif temm it-tieni sena tieg]u f'Ruma u g]amel vja[[ ta' mistrie], De Piro [ie lejn Malta u mar jiltaqa' ma' Mons. Vassallo. De Piro fissirlu `ar u tond li x-xewqa tieg]u kienet li jmur jissie]eb mieg]u biex jaghtih daqqa t'id fil-]idmiet ta' dik id-dar. Naturalment, kif kienu qalulu I-istess Direttur u Patri Sammut, il-{i\wita ]abib tal-familja, l-ewwel ]sieb ta' De Piro f'dak i\-\mien kellu jkun li jibqa' miexi 'l quddiem fl-istudju, u ma jag]milx pro[etti qabel ma jasal il-waqt adattat.[34]

Madankollu, Mons. Vassallo kellu fidu`ja kbira f'dak i\-\ag]\ug]. Fi \mien ta' futur im`ajpar g]ad-Dar ta' San {u\epp, id-Direttur beda jittama li sata' jinqala' xi]add li lid-dar jaghtiha g]ajnuna [dida bit-twaqqif ta' xi So`jeta'. Kien sar `ar daqs il-kristall li ma kienx fadal x'wie]ed jittama fil-Kongregazzjoni tal-Fratelli tal-Karita'. ll-vokazzjonijiet g]aliha kienu spi``aw. G]alhekk, tul dak is-sajf tas-sena 1900, i\-\ag]\ug] De Piro baqa' mistag][eb bil-kelmiet li sama' minn fomm Mons. Vassallo. "Nosserva hawn", kellu jikteb De Piro, "li ming]ajr ma jiena g]edtlu r-ra[unijiet g]aliex xtaqt nid]ol f'dik id-Dar, hu \ied ig]idli: 'Forsi, int tkun il-kaw\a biex f'Malta ti[i ffurmata Kongregazzjoni ta' Qassisin'." [35] De Piro [[udika li Mons. Vassallo kien qralu dak li hu kien qed i\omm mo]bi f'qalbu.

ld-Djarju ta' De Piro juri li, qabel ma sar sa`erdot, id-Dar ta' San {u\epp kienet ix-xewqa ewlenija tieg]u g]aliex mag]ha kien qed jorbot I-ideali ta' ]ajtu. lttri familjari ta' l-ewwel xhur tas-sena 1901 juru li De Piro kien g]addej minn inkwiet kbir g]aliex Gino, wie]ed minn ]utu, kien jinsab assedjat ma' suldati o]rajn f'Ladysmith, fl-Afrika t'isfel, u kien hemm it-ti[rib li jitlef ]ajtu. Hu talab g]alih b']erqa kbira, u I-grazzja qalag]ha. Malli dak il-perikiu g]adda, l-ewwel ]sieb tieg]u ra[a' tar fuq San {u\epp. Hu ried irodd ]ajr lil Alla billi jixtri statwa sabi]a tal-Qalb ta' Gesu, ]alli jirregalaha lil dik id-Dar ta' San {u\epp. ld-Direttur raddlu ]ajr tar-''rigal kbir" tieg]u; imma, fl-ittra tas-6 ta' {unju, 1901, Vassallo ssokta juri lil De Piro li I-grazzja maqlug]a kienet kbira ]afna g]aliex, fil-fatt, "flit wisq minn dawk li kienu assedjati f'Ladysmith kellhom ix-xorti li jer[g]u jaraw l-eg]\ie\ tag]hom u 'I art twelidhom.[36] Aktar tard, dak Gino wiret it-titlu nobiljari

ta' Baruni ta' Budaqq.

Din I-a]]ar ittra tefg]et ra[[ ta' dawl fil-qalb ta' De Piro. Fil-fatt, I-affarijiet ftit kienu rran[aw; imma r-rieda tajba u t-tama f'Alla jimlew il-qalb tal-veru nisrani. Dawn kienu I-kelmiet ta' Mons. Vassallo: "G]al din id-dar, li int tant t]obb, il-qag]da g]addejja g]all-a]jar. Imma x-xitan jag]mel minn kollox biex ifixkel it-tajjeb". L-ittra turi li ma kienx fadal ]lief fratell wie]ed tal-Kongregazzjoni tal-Fratelli tal-Karita'. ll-Kongregazzjoni kienet waslet fl-a]]ar xhur tag]ha.[37]

ll-]sieb tad-Direttur u ta' I-Assistent tieg]u kien imur ta' sikwit fuq I-istudent tat-teolo[ija {u\eppi De Piro. Dan ma kienx biss g]aliex I-offerti tieg]u jidher li baqg]u jintbag]tu ma' kull ittra. Mons. Vassallo, mhux biss ]assu fid-dmir li j\omm korrispondenza mieg]u, imma kien ji[ih ukoll b]al skruplu meta ttardja li jwie[bu. Din hi silta mrnn ittra ta' l-4 ta' April, 1901: ftit anqas minn xahrejn wara li {u\eppi De Piro kien ir`ieva I-Ordni tas-Suddjakonat: "La ta]sibx li jiena nsejtek. G]all-kuntrarju, ma' Dun {or[ jiena nitkellem dejjem dwarek. Biex ng]idhielek kif in]ossha, is-skiet ta' din id-darba kien g]alija ta' rimors kbir".[38]

A]na ma nafux x'kien fihom I-ittri ta' De Piro lil Mons. Vassallo g]ax dawn ma waslux f'idejna. Ma nafux b'liema kelmiet hu wera li I-]sieb tieg]u kien li jg]ix fid-Dar ta' San {u\epp. Imma hu \gur li Vassallo u Bu[eja kienu jafu sewwa b'dan il-]sieb tieg]u. ln\idu wkoll li De Piro donnu ma satax jirrassenja ru]u g]all-parir li kienu tawh biex ma ja]sibx f'San {u\epp qabel ma jkun temm I-istudji tieg]u. Thewdin dwar San {u\epp kien iredden f'mo]]u bla waqfien tul is-sena 1901, u spe`jalment waqt i\-\ew[ irtiri li g]amel qabel is-Suddjakonat u d-Djakonat. Nisimg]u I-kelmiet tieg]u: "Fi Frar tas-sena 1901, g]amilt l-irtir spiritwali biex nit]ejja tajjeb ]alli nir`ievi l-Ordni tas-Suddjakonat; f'Di`embru ta' l-istess sena, g]amilt irtir ie]or qabel ma kelli nir`ievi l-Ordni tad-Djakonat. Waqt dawk i\-\ew[ irtiri, bdejt nit]asseb bla waqfien dwar jekk kellix immur ng]ix fid-Dar ta' San {u\epp".[39]

L-Akkademja jew San {u\epp

Minbarra I-irtiri ta' qabel I-ordinazzjoni, fil-Kulle[[ Capranica kien hemm id-drawwa li jsir ukoll irtir ta' ftit [ranet qabel il-bidu ta' kull sena skolastika. De Piro jag]tina x'nifhmu li hu kien inkwitat ]afna; ma kienx jaf x'jaqbad jag]mel. Hu qatt ma nidem mill-vokazzjoni sa`erdotali tieg]u; imma ma kienx jaf fuq liema g]amla ta' appostolat kellu jintafa'. Donnu hu xtaq ]a[a u niesu riedu xi]a[a o]ra ming]andu. X'u]ud minn niesu reduh imur jistudja fl-Akkademja Ekkle\jastika. Dawn offrewlu wkoll li j]allsulu I-ispejje\ kollha. L-Akkademja kienet miftu]a g]an-nobbli kollha li juru g]aqal u xe]ta g]all-istudju. L-istess Rettur, ta' l-Akkademja mar ikellem lil Mons. Coselli, ir-Rettur tal-Capranica, biex jurih li hu wkoll kien tal-fehma li De Piro jintafa' fuq dik il-linja.

De Piro kien f'mument ta' inde`izioni kbira. Waqt li ma kienx minn dawk li j]obbu juru rwie]hom, De Piro kien jaf li I-pre\enza tieg]u fl-Akkademja kienet turi li hu kien iben in-nobbli u li kien mixtieq minn po\izzjonijiet g]oljin. G]alhekk, dan kien il-kumment ta' De Piro: "Hu tag]lim `ert li {esu' jin[ibed lejn dawk li j]obbu jin]bew. Meta ried jag]\ilni b]ala Ministru tieg]u, Hu lili sabni fost il-midinbin. G]alhekk, wisq i\jed issa, jekk il-Mulej irid xi]a[a minni, lili g]andu jsibni fost il-mag]\ulin tieg]u. Ma hemmx b\onn li jien nipprova nidher a]jar minn o]rajn u nit]abat biex insir mag]ruf billi mmur fl-Akkademja".[40]

Dawn huma ]sebijiet ta' bniedem li kien qabad bis-serjeta' t-triq tal-qdusija. Barra minn hekk, it-twajjeb De Piro emmen sin`erament li I-Akkademja ma kenitx tg]odd g]alih. Lilu ma kenitx tist]oqqlu g]al \ew[ ragunijiet: "1) Jekk jiena na]seb fi dnubieti, insib li ma tist]oqqlix ]lief xi xebg]a, u mhux Prelaturi jew postijiet diplomati`i. Di[a' hu infinitament ]afna jekk nasal biex inkun sa`erdot. 2) Fl-intelli[enza, jiena ma g]andi xejn spe`jali. S'issa, tkaxkart kif stajt.... Fl-e\ami tal-Ba``ellerat, mort ftit ]a\in. Minn tliet e\amijiet, fi tnejn g]addejt bil-]niena. G]alhekk, meta n]ares lejn il-kapa`itajiet tieg]i u l-e\amijiet ibsin li nkun irrid ng]addi minnhom, flit nara li g]andi `ans nie]u xi grad akkademiku ie]or. Fil-Li[i tal-Knisja, forsi mmur a]jar".[41]

{u\eppi De Piro [[udika wkoll li ma kenitx ir-rieda t'Alla li hu jmur fl-Akkademja. L-argument tieg]u hu validu ]afna: "Fit-tqarbin tieg]i, wa]da mill-akbar grazzji li nitlob lill-Mulej hi li jg]inni nag]raf ir-rieda tieg]u. G]alhekk, na]seb li dan ir-rifjut tieg]i, mibni fuq ra[unijiet, kien issu[[erit lili minnu".[42]

Hu fatt `ert li kull min kien jie]u xi gradi fl-Akkademja kien iqieg]ed lilu nnifsu fit-ti[rib li jixxennaq g]al postijiet g]oljin. G]alhekk, De Piro imma[ina li, meta rrifjuta li jiffrekwenta l-Akkademja, qieg]ed lilu nnifsu fis-sod biex, mhux biss ma jixtieqx, imma wisq i\jed biex ma jitlobx postijiet g]oljin fid-djo`esi. Barra minn hekk, 'il dik ix-xewqa li ppruvaw iwebbluh biha, hu raha b]al tentazzjoni. I\-\ag]\ug] ikkonkluda li Alla ried jippruvah. Ftit [ranet qabel, hu kien ]a d-de`i\joni li, jekk l-lsqof tieg]u ma jsibx diffikulta', malli jer[a' lura Malta, imur joqg]od fid-Dar ta' San {u\epp. Alla ried jara jekk hu kienx sod fid-de`i\joni tieg]u. De Piro stqarr li, malli lill-President ta' l-Akkademja bag]at ig]idlu permezz tar-Rettur tal-Capranica li ma kienx a``etta I-offerta li saritlu, hu ]ass fara[ kbir fil-qalb tieg]u: "Jiena ]assejt", kiteb De Piro "li g]a\ilt il-kuruna tax-xewk flimkien ma' {esu', u mhux dik tal-ward". G]alhekk, kif kien mistenni, wara li ni\\el ir-ra[unijiet g]aliex ma xtaqx imur l-Akkademja, hu \ied ra[uni o]ra li g]alih kienet importanti. Hu kiteb sempli`ement il-kelmiet: "ld-Dar Ta' San {u\epp".[43] lx-xewqa li ja]dem fid-Dar ta' San {u\epp [eg]litu jtajjar kull ]sieb ta' I-Akkademja.

I\-\ag]\ug] De Piro ]a I-parir tal-konfessur tieg]u Patri Gualandi dwar jekk kellux jibqa' ja]seb dwar il-pro[ett li jmur ja]dem f'San {u\epp, wara li jispi``a I-istudju. Patri Gualandi g]arbel ir-ra[unijiet ta\-\ag]\ug]. Ir-ra[unijiet kienu kollha tajbin. De Piro xtaq ig]ix flimkien ma' qassisin o]rajn. G]alhekk, f'San {u\epp, hu kellu I-possibilta' li jg]addi ]ajtu ma' Mons. Vassallo u ma' Dun {or[ Bu[eja. Hu kien jaf li f'San {u\epp kien sejjer isib bosta diffikultajiet. Imma dawn ma kenux sejrin ibe\\g]uh g]aliex kien ja``ettahom b]ala att ta' penitenza g]al dnubietu, u spe`jalment g]an-nuqqasijiet tieg]u kontra l-proxxmu. De Piro kien ta' familja nobbli, b']afna djar, artijiet, u flejjes. G]alhekk, hu ried jag]\el id-Dar ta' San {u\epp biex ma jintrabatx mal-g]ana tad-dinja. Hu ma riedx li I-bi``a I-kbira tal-[urnata ti[i mg]oddija fi ]sebijiet ta' flus. B'rabta ma' dan, id-Dar ta' San {u\epp setg]et tg]inu biex ig]ix fil-faqar, ukoll jekk ma jag]mel l-ebda vot. Hu kien sejjer ig]ix I-ubbidjenza wkoll g]aliex ikun jag]mel minn ]addie]or. B]ala sa`erdot, De Piro ra li d-Dar ta' San {u\epp kienet adattata biex ikun jista' jaqdi I-ministeru pastorali tieg]u. Dan g]alih kien importanti ]afna g]aliex kien ifisser li sata' jixbah lil {esu' ]afna i\jed mill-qrib. Id-Dar ta' San {u\epp kienet qed tfisser g]alih rabta s]i]a ma' ]ajja kkonsagrata lil Alla. G]alhekk, De Piro, sa minn dak i\-\mien, [ieb quddiem g]ajnejh il-fara[ li sata' j]oss jekk ikun qeda d-dmirijiet tieg]u: "Fis-sieg]a tal-mewt, jista' jkolli xi ftit ta' fara[ fil-]sieb li nkun sofrejt daqsxejn g]al {esu' li tant bata g]alija".[44]

Madankollu, kien hemm ra[uni o]ra li lil De Piro xennqitu g]al San {u\epp. Din kienet l-ewwel wa]da fost ir-ra[unijiet kollha tieg]u. Imma kienet ukoll I-unika wa]da li ma ntlaqg]etx b'entu\jasmu min-na]a ta' Patri Gualandi, id-Direttur Spiritwali tieg]u. De Piro kiteb: "G]andi ]sieb [ewwa mo]]i li jg]idli li minn din id-Dar Alla jrid iwaqqaf f'Malta Kongregazzjoni ta' sa`erdoti ta]t il-]arsien ta' San Pawl, u din il-Kongregazzjoni, wara li tissoda f'Malta, tkun tista' tinfirex f'artijiet o]rajn".[45]

Dan kien ideal kbir, u ma kienx il-ka\ li student joqg]od jiffantastika \\ejjed dwaru. G]alhekk, fid-direzzjoni tieg]u, Patri Gualandi wissieh biex ma ja]sibx dwar dan. F'dik is-sena 1901, hu \ied ig]idlu: "Se son fiori, fioriranno". Fi kliem ie]or, hu qallu: jekk g]ad tinstab xi art g]ammiela g]al dan il-pro[ett, ri\ultati tajbin ma jonqsux li jidhru.[46] Skond kliem De Piro nnifsu, hu waqaf milli ja]seb dwar dak il-pro[ett.[47] Imma kien g]ad hemm xi]a[a o]ra li setg]et ma t]allihx imur ig]ix f'San {u\epp. Sa dak il-waqt, De Piro kien imba\\a' ]afna li ma kienx f'sa]]tu bi\\ejjed biex ig]ix dik il-]ajja ta' sagrifi``ji. Kien g]adu wkoll im]asseb dwar jekk kenux sejrin jissikkawh biex ja``etta li jmur l-Akkademja.[48]

Dik is-sena 1901 g]alqet b'nota ta' fer] g]al De Piro. Hu, mhux biss kien ir`ieva d-Djakonat, imma, b'ittra tas-17 ta' Di`embru, 1901, [ie wkoll mg]arraf minn Mons. Vassallo li kien \died sa`erdot ie]or f'San {u\epp: "G]andna f'din id-dar sa`erdot ie]or, li hu Dun Salv De Gabriele mi\-|ejtun; dan [ie mag]na biex ig]allem lit-tfal. Jiena kuntent ]afna bih g]aliex hu ta' ]ila u j]obb it-tfal".[49]

Meta, fit-30 ta' Marzu, 1902, Dun {u\epp De Piro [ie Malta u qaddes l-ewwel quddiesa solenni tieg]u fil-Katidral ta' l-lmdina, wie]ed mi\-\ew[ Monsinjuri li assistewh kien Mons. Dun Fran[isk Bonni`i, il-Fundatur tad-Dar ta' San {u\epp.[50] II-problema ta' I-Akkademja kienet g]adha ma ntreb]itx g]aliex l-Ar`isqof Pietru Pa`e kien g]adu qed iwebblu biha. Imma, imbag]ad, I-Ar`isqof sama' minn fomm De Piro stess dwar kif kien ja]sibha. Ta' sa`erdot tajjeb li kien, De Piro wera li hu kien lest li jobdi lill-isqof tieg]u: imma dik ma kenitx ix-xewqa tieg]u; g]alhekk il-mexxej tad-djo`esi ma riedx jissikkah i\jed, u dak il-ka\ g]alaq darba g]al dejjem.[51]

Mons. Vassallo ttamah u ddi\appuntah

Rajna tajjeb f'post iehor,[52] li Dun {u\epp De Piro malajr intlaqat mill-mard. Hu kellu jitlaq I-istudju ]esrem biex imur g]al \mien ta' kura u mistrie] fl-Isvizzra. L-arja ta' l-Isvizzra g]amlitlu tajjeb. Imma' f'dak i\-\mien ukoll, il-]sieb tad-Dar ta' San {u\epp baqa' bla ma warrab minn mo]]u. Dun {u\epp De Piro aktarx li qatt ma stqarr ma' ommu dak li kien xtaq tassew. Hu qatt ma tkellem mag]ha dwar il-]sieb li jmur ig]ix f'dik id-dar. Dan ma nkitibx ]lief fin-noti privati tieg]u.[53] Ta' omm li kienet, is-Sinjura Ursola ma xtaqitux ikun imbieg]ed minnha; madankollu, hi kienet taf tajjeb bix-xewqa tieg]u. Din hi silta minn ittra ta' Mons. Vassallo li nkitbet lil De Piro fit-30 ta' Jannar, 1904: "No]ro[ mis-skiet twil tieg]i, biex nifra] mieg]ek g]as-sa]]a li r[ajt ksibt. F'dawn l-a]]ar [ranet, il-mama tieg]ek tatni a]barijiet tajbin dwarek. Hi qaltli wkoll li din id-dar hi dejjem ]ajja fil-qalb tieg]ek. Ma ng]idlekx kemm raddejt ]ajr lill-Mulej".[54]

Mons. Vassallo kien g]adu dejjem imba\\a' li ma jkollux min ig]inu. Dun {or[ Bu[eja, g]al xi \mien, kien telqu g]al kollox g]aliex I-Ar`isqof Pietru Pa`e tefg]u fuq ]idma o]ra. Din hi silta o]ra mill-a]]ar ittra li ssemmiet: "Dun {or[ ma g]adux i\jed f'Korfu. Meta [ie lura fil-g\ira, hu [ie nominat b]ala kappillan ta' Marsaxlokk. Wara ftit xhur, hu rrinunzja g]all-parro``a, u ra[a' lura mieg]i. Irrid nittama li ma jag]milx emigrazzjonijiet o]rajn".[55]

De Piro [ie lura lejn Malta; imma g]al darb'o]ra hu g]adda minn prova diffi`li. Wara tant tamiet u tant korrispondenza ma' Mons. Vassallo, De Piro, fis-sena 1905, ]aseb li I-pro[etti tieg]u dwar San {u\epp setg]u jse]]u. Kif kien mistenni, DePiro beda ji[ri wara Mons. Vassallo biex jara x'jista' jsir ]alli jmur joqg]od mieg]u f'dik id-dar. Imma, b'delu\joni kbira g]al De Piro, Mons. Vassallo beda ta' sikwit i]allih b'nofs kliem, u ma jasal qatt g]al xi konklu\joni prattika. lr-ra[uni ta' dan tista' tkun doppja. Dun {u\epp De Piro ma kienx qed ja]seb i\jed f'San {u\epp sempli`ement b]ala post fejn ig]ix a]jar fil-]ajja tieg]u ta' sa`erdot. Hu malajr beda jippro[etta xi]a[a prattika. ld-Dar ta' San {u\epp setg]et tg]inu biex fiha ja]seb g]at-twaqqif ta' So`jeta'.[56] Ma hemm xejn x'juri li Mons. Vassallo fixkel lil De Piro f'dan il-pro[ett tieg]u; kien hu nnifsu li wera xi tama fi\-\ag]\ug] g]al pro[etti ta' din I-g]amla wkoll. Imma dak kien \mien kritiku ]afna g]ad-Direttur tad-Dar ta' San {u\epp. Mons. Dun Manwel Vassallo kien wasal biex i]alli t-tmexxija ta' dik id-Dar. G]alhekk, kienet ]a[a g]aqlija min-na]a tieg]u li ma je]ux xi de`i\joni importanti li tkun ta' xkiel g]as-su``essur tieg]u.

De Piro u Dun {or[ Bu[eja: lt-Tielet Direttur

Dun {or[ Bu[eja, il-qassis li di[a' kien ilu g]al xi snin ja]dem fid-Dar ta' San {u\epp, sar id-Direttur il-[did tag]ha. Hu [ie nominat fis-sena 1905, u mexxieha b'dedikazzjoni s]i]a g]all-kumplament ta' ]ajtu. Dun {or[ kien sa`erdot li, g]al min ma kienx jafu, sata' jag]ti I-impressjoni ta' wie]ed \orr u xi ftit goff f'im[iebtu; imma, aktar ma wie]ed kien isir jafu, aktar kien jinteba] kemm kellu qalb kbira u kemm kien bniedem ta' sagrifi``ju. F'dik is-sena 1905, Dun {or[ ]a d-Dar ming]and il-Gvern b'`ens perpetwu bil-]las ta' £21 fis-sena.[57]

Dik l-ewwel sena ta' Dun {or[ Bu[eja waqqg]et luttu kbir fid-Dar ta' San {u\epp. Lejn it-tmiem tag]ha, miet Mons. Dun Fran[isk Bonni`i, il-fundatur tad-Dar. Fil-vaganzi tal-Milied tas-sena 1905, lil Mons. Bonni`i [ieh il-]sieb li j]alli ftit 'il daru fl-lmdina u jin\el ig]addi ftit [ranet ma' ommu u o]tu fid-dar li kellhom fi Strada Rjali, il-}amrun, quddiem il-knisja ta' San Gejtanu. Imma, malli ni\el hemm, qabdu w[ig] kbir minn nefrite li ti[i minn infjammazzjoni tal-kliewi, u fi ftit ]in, wasal fi tmiem ]ajtu. G]alhekk, lejliet il-Milied, [o kamra aktarx mudlama, Mons. Bonni`i kien assistit minn Mons. Dun Luqa Zammit, il-konfessur tieg]u. Waqt li s-sa`erdot kien qed jaqra t-talb fuq il-moribond, ma[enbu kien hemm tfajjel ta' xi 13-il sena, i\ommlu x-xemg]a. Dak kien jismu Nerik Bonni`i, neputi tieg]u u futur Direttur tad-Dar ta' San {u\epp. Nhar il-25 ta' Di`embru, 1905, flimkien mal-fer] tal-Milied, xterdet b]al f'le]]a ta' berqa I-a]bar li Mons. Dun Fran[isk Bonni`i kien g]adu kif temm il-]ajja tieg]u. Mons. Bonni`i, lil ommu u lil ]utu ma kellux xi j]allilhom ]lief il-fwie]a ta' I-opri tajbin tieg]u. Flusu kienu ntefqu kollha f'opri ta' karita' so`jali. Imma, biex inkunu aktar e\atti, lil ommu Marija Tere\a, Mons. Bonni`i ]allielha wirt ie]or. Hi saret taf li binha kien fadallu dejn ta' £80 fuq spejje\ li kienu saru g]ad-Dar ta' San {u\epp. G]alhekk, dik Marija Tere\a, li f'binha kienet nisslet u kabbret qalb tant [eneru\a, tg]abbiet b'dak id-dejn u, fil-faqar tag]ha, ]allsitu sa I-anqas ]abba. Mons. Bonni`i, g]alkemm kien ]alla d-Dar ta' San {u\epp, kien baqa' marbut ma' dan il-qaddis u ma' I-opra li waqqaf f'ismu sa I-a]]ar mument ta' ]ajtu. Meta hu miet fl-eta' ta' 53 sena, il-]arsa tieg]u kienet miftug]a fuq kwadru ta' San {u\epp li kellu qrib is-sodda tieg]u. Meta kien g]adu fid-Dar ta' San {u\epp, dan il-Fundatur tag]ha kien lesta wkoll qabar g]alih biex jindifen f'dak il-post. ll-qabar kien fil-post fejn fl-img]oddi kien hemm il-kappella; dan ji[i fejn fi \mienna tinstab il-portinerija. Aktar tard, kien Mons. De Piro li ]aseb biex isiru \ew[ oqbra fil-knisja I-[dida ]alli fihom jitqieg]ed il-fdal ta' Mons. Bonni`i u ta' Dun {or[ Bu[eja. Imma I-Gvern ma tax il-permess li jsir dfin f'dik il-knisja tad-Dar ta' San {u\epp.[58]

ll-wirt ta' Mons. Bonni`i u tas-su``essur tieg]u, Mons. Vassallo, waqa' fuq I-ispallejn ta' Dun {or[ Bu[eja. Aktar minn o]rajn, dan it-tielet Direttur tad-Dar sata' jiddedika l-ener[ija tieg]u kollha g]aliha. Hu kellu x-xorti li mag]ha ma jkollux responsabbiltajiet kbar o]rajn, b]alma kellhom id-Diretturi ta' qablu u ta' warajh. ld-Dar ta' San {u\epp kellha ]afna tibdil g]all-a]jar fi \mien Dun {or[ Bu[eja.

Dun {u\epp De Piro ma qatax qalbu minn San {u\epp lanqas meta [ara I-ka\ tat-tibdil tad-Direttur. Lill-istess Direttur, g]al xi \mien, hu ressqu ]afna lejh. De Piro beda jaqsam ma' Dun {or[ Bu[eja I-pro[etti u I-ideat tieg]u. F'dik is-sena 1906, meta Bu[eja ntafa' sewwa fuq San {u\epp, De Piro kien g]adu bil-]sieb li ji[bor mieg]u xi sa`erdoti o]rajn fid-Dar ta' San {u\epp. Imma t-triq kienet iebsa. ls-sa`erdoti bdew iwieg]du g]ajnuna, bla ma jie]du ebda de`i\joni. Madankollu, f'dawk is-snin 1906-1907, lanqas De Piro nnifsu ma kien joqg]od fid-Dar ta' San {u\epp. l`-`irkustanzi tefg]uh fuq xog]ol ie]or. Kienu s-snin tal-]idma tieg]u fil-Qrendi. Meta, imbag]ad, fis-sena 1907, De Piro ]alla mill-Qrendi u sar Direttur ta' l-lstitut Fra Diegu, il-}amrun, saret evoluzzjoni o]ra fl-ideat tieg]u. ll-]sieb tad-Dar ta' San {u\epp beda ji[i abbandunat. Beda jidher dejjem i\jed `ar li ma kienx possibbli li jg]aqqad mieg]u qassisin o]rajn: la f'San {u\epp u lanqas f'xi post ie]or. Imma Dun {or[ Bu[eja, id-Direttur ta' San {u\epp, baqa' ]abib tieg]u tassew tal-qalb. G]al xi \mien, De Piro ttama wkoll li dan il-qassis ]abrieki sata' jkun il-kollaboratur ewlieni tieg]u fl-opra li kellu f'mo]]u.[59]

ll-fatti u `-`irkustanzi bdew juru li d-Dar ta' San {u\epp ma setg]etx tkun il-benniena ta' opra [dida jew a]jar tas-So`jeta' li De Piro kien qed jippro[etta li jwaqqaf. De Piro u Bu[eja, g]alkemm baqg]u ]bieb, intefg]u fuq ]idmiet differenti. Dun {or[ qatt ma ppropona lil De Piro biex lis-So`jeta' tieg]u jibdieha fid-Dar ta' San {u\epp.

G]alkemm it-tnejn kienu jistmaw lil xuixin, il-kuntatti li De Piro u Bu[eja kellhom bejniethom urew li huma kienu mix]utin fuq linji differenti. De Piro kien g]adu kif wasal Malta, u g]alhekk kien ming]ajr ]afna rabtiet; g]al din ir-ra[uni, hu kien f'po\izzjoni li sata' jintafa' fuq ideal, u jippro[ettah skond kif jixtiequ. Imma Bu[eja di[a' kien ilu ftit snin sewwa marbut mad-Dar ta' San {u\epp. lr-rabta tieg]u mag]ha saret wisq i\jed kbira malli hu la]aq it-tielet Direttur tag]ha. Dun {or[ Bu[eja ffirma, flimkien ma' De Piro, it-talba li saret lill-Papa Piju X g]at-twaqqif ta' So`jeta' [dida.[60] Hu ffirma wkoll il-kelmiet ta' mer]ba li saru lill-Ar`isqof Pietru Pa`e fit-12 ta' {unju, 1910, fl-inawgurazzjoni tad-Dar ~kejkna ta' San Pawl fl-lmdina.[61] Imma De Piro di[a' deher li kien il-mo]] ta' kollox, g]alkemm fl-eta' hu kien i\g]ar minn Bu[eja. Minkejja I-mod differenti dwar kif kienu ja]sbuha, De Piro, waqt li nqata' g]al kollox minn Dun {wann Mamo, li hu wkoll kien mieg]u fil-bidu tas-So`jeta', ma nqatax minn Dun {or[ Bu[eja. G]alkemm ma g]andna l-ebda dokument miktub, jidher tajjeb li De Piro wieg]ed lil Bu[eja li kien sejjer jibqa' jg]inu fit-tmexxija tad-Dar ta' San {u\epp. Inkunu qed infissru b'mod [enwin il-]sieb ta' De Piro jekk ng]idu li hu kellu kull rieda tajba u kull xewqa li jid]ol fid-Dar ta' San {u\epp, bil-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl li kien g]adu kif waqqaf. lr-rabta ma' istituti ta' ]idma so`jali dehret sa mill-bidunett fir-regolamenti tas-So`jeta': dak kien \mien meta s-So`jeta' kienet g]adha ma a``ettat l-ebda Istitut ghat-tfal.[62]

ll-Freres flok il-Fratelli tal-Karita'

Ma tantx kien possibbli li Dun {or[ Bu[eja jibqa' qrib De Piro fl-opra [dida tieg]u. G]andna f'idejna rapport miktub minn Dun {or[ Bu[eja nnifsu dwar id-Dar ta’ San {u\epp. Kien hemm fiha 48 tifel li fil-bi``a I-kbira tag]hom kienu ltiema, abbandunati, u fqar g]all-a]]ar. L-eta’ tag]hom kienet tvarja bejn 7 u 16-il sena. F'dik id-dar, lit-tfal kienu jg]allmuhom I-ingli\, it-taljan, l-aritmetka, u t-tpin[ija. Kienu ig]allmuhom ikantaw u jdoqqu l-banda, u j]arr[uhom ukoll f'xi seng]a. Huma setg]u jaslu biex isiru mastrudaxxa, legatur, stampatur, skarpan, jew ]ajjat. Billi \-\g]ar kienu jkunu g]adhom fi \mien ta' formazzjoni, minflok fuq seng]a, il-]in tag]hom kienu jg]adduh fl-istudju u fit-tag]lim tal-Kateki\mu.[63]

L-ewwel problema gravi li Dun {or[ Bu[eja sab t]abbat ma' wi``u kienet dik li I-Kongregazzjoni tal-Fratelli tal-Karita' kienet spi``at fix-xejn. Kien hemm b\onn li jsiru xi formalitajiet me]tie[a biex ma jinqalax inkwiet bla b\onn ma' l-Awtorita’. Dun {or[ fiehem lill-Ar`isqof Pa`e li I-Kongregazzjoni, g]alkemm qatt ma kienet [iet soppressa, spi``at g]ax ma kellhiex vokazzjonijiet. Kien hemm b\onn li ti[i ddikjarata soppressa biex ma jsirux kuntratti o]rajn f'isimha. Dun {or[ Bu[eja kien imba\\a' minn xi kuntratti g]aliex, quddiem il-li[i, sata' jidher li hu kien id-Direttur ta' dik il-Kongregazzjoni. Imma hu kien sar Superjur bla sudditi.[64]

Dun {or[ ]adem, imbag]ad, biex isib dik is-soluzzjoni li tant kienet qed tinkwieta lil Mons. Vassallo. Dun {or[ beda jit]abat biex il-Freres De La Salle jid]lu fid-dar ta' San {u\epp, u jag]mluha ta' prefetti tat-tfal. Dawn bdew sa mill-ewwel sena ta' Dun {or[ Bu[eja.[65] Il-Freres baqg]u f’San {u\epp g]at-tul ta\-\mien kollu ta' Dun {or[ b]ala Direttur u g]all-bidu ta' \mien Mons. De Piro, li kien is-su``essur tieg]u (1905-1922). Il-Freres huma istituzzjoni reli[ju\a bir-regolamenti tag]ha. G]alhekk, ma setg]ux ma jin]olqux xi problemi spe`jalment dwar il-metodu u s-sens ta' indipendenza tag]hom. Huma ma setg]ux ikunu jiddependu mid-Direttur ta' San {u\epp, kif iddependew il-Fratelli tal-Kongregazzjoni tal-Karita'. Imma, kienu x'kienu d-diffikultajiet, is-sehem tag]hom g]al San {u\epp kien kbir. II-pre\enza tag]hom fissret li I-bi\a' li, snin qabel, kien da]al f’mo]] Mons. Vassallo g]eb g]al kollox. ld-Dar ta' San {u\epp ra[a' kellha futur.

L-obbligu tal-Freres f’San {u\epp kien doppju. Huma kellhom id-dmir li a) jassistu t-tfal fl-atti komuni kollha, u b) li jg]inu fit-tag]lim.[66]

ll-]idma tal-Freres kienet wa]da ta' bla mistrie]. G]allanqas tnejn minnhom bil-lejl kellhom jorqdu fl-istess dormitorju tat-tfal. Matul il-[urnata, huma kienu jkunu mag]hom fil-kappella, fir-refettorju, fil-postijiet tax-xog]ol, u waqt il-passi[[ata. Kien ukoll dmir tag]hom li jag]tu relazzjonijiet dwar it-tfal. Huma, mhux biss kienu jg]allmu, imma kienu wkoll obbligati li joqog]du mat-tfal waqt I-istudju.[67]

ls-So`jeta' ta' San Pawl u I-Freres

ll-]biberija bejn De Piro u Dun {or[ Bu[eja, flimkien mal-[ibda ta' De Piro lejn San {u\epp baqg]u jin]assu f'dawk is-snin ukoll. B'tant qtig] il-qalb, is-So`jeta' ta' San Pawl bdiet tag]mel xi passi ‘l quddiem. Sa minn meta kien g]adu bla sa`erdot, li\-\g]a\ag] tieg]u De Piro beda j]arri[hom biex jag]tu servizzi kull fejn kien me]tie[.

ll-]idma ewlenija tal-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl fid-Dar ta' San {u\epp kienet billi huma jmorru minflok il-Freres kull darba li dawn kien ikollhom b\onn iwarrbu xi ftit.g]al xi [ranet ta' rtir. In[ibu ittra wa]da biss min-na]a ta' Dun {or[ lil De Piro:

"Illustrissmu Monsinjur,

Il-Freres tag]na, is-Sibt li [ej, sejrin g]all-irtir. Tista' tkun tant [entili biex, b]as-soltu, tibg]at 'is-suldati bravi tieg]ek biex dawn jibdlu l-g]assa? Nittama li iva....

Dun {or[ Bu[eja

Direttur tad-Dar ta' San {u\epp".[68]

ll-ftit korrispondenza li g]andna dwar dan turi l-apprezzament g]all-]idma tag]hom, kemm min-na]a tad-Direttur, kif ukoll min-na]a tal-Freres innifishom. Darba fost l-o]rajn, kien waqt il-vaganzi tas-sajf meta Dun {or[ talab lil De Piro biex jibg]atlu tlieta mill-membri tas-So`jeta’ ta’ San Pawl. De Piro a``etta bil-qalb. Imbag]ad, Dun {or[ Bu[eja ferra] il-qalb ta' De Piro b'dawn il-kelmiet: "ll-tliet membri tas-So`jeta' [iebu ru]hom tajjeb ]afna. Jiena nittama li huma g]ad jag]mlu ]afna [id. lt-tlieta li huma wrew rieda tajba li jaqdu 'l Alla u 'l-proxxmu. Barra minn hekk, huma mimlijin bil-]e[[a, u g]andhom fihom kull dispo\izzjoni biex jissagrifikaw ru]hom g]all-[id ta' ]addie]or. G]alhekk, g]a\i\ Monsinjur, nitolbu u n]ajru 'I min jitlob sabiex il-Mulej jag]tihom l-g]ajnuna biex id-dispo\izzjonijiet tajbin tag]hom jibqg]u fihom, u jissoktaw jikbru. Min-na]a tieg]i, jiena nawgura lill-membri kollha tas-So`jeta', u wisq i\jed lill-Fundatur tag]ha, li jirb]u l-[enna; imma, qabel, ikun hemm ]ajja ta' nkwiet, tbatijiet, u sagrifi``ji g]aliex hekk kienet il-]ajja ta' Sidna {esu’ u tal-Qaddisin kollha".[69] Din I-ittra nkitbet fit-13 ta' Awissu, 1917.

Waqt li Dun {or[ Bu[eja kien jikteb bit-taljan, il-Freres, li kienu [ew Malta minn Franza, [eneralment kienu jiktbu bil-Fran`i\. F'dik I-okka\joni, Frere Paul, fl-14 ta' Awissu, 1917, ]ass hu wkoll id-dmir li jirringrazzja lil De Piro. ll-kontenut ta' l-ittra hu, bejn wie]ed u ie]or, I-istess b]al dak ta' Dun {or[ Bu[eja.[70]

G]as-So`jeta' ta' San Pawl ukoll, f'dak i\-\mien, il-futur kien beda juri tamiet u konsolazzjonijiet o]rajn. lr-rabta bejn De Piro u Bu[eja baqg]et tissa]]a]. Dun {or[, fil-b\onnijiet tieg]u, baqa' jirrikorri g]and De Piro, u dan kien jag]tih I-g]ajnuna me]tie[a permezz tal-membri tas-So`jeta' tieg]u. Dak li kien sar fis-sajf tas-sena 1917 ra[a' [[edded g]as-sajf tas-sena 1918. Dun {or[ Bu[eja kitiblu fil-25 ta' Lulju, 1918, u qallu hekk:

"G]a\i\ Monsinjur,

Infakkrek lis-Sibt li [ej filg]odu, il-Freres li jg]inuna f'din id-dar g]a\i\a tag]na jitilqu g]all-irtir. G]alhekk, ag]milli l-pja`ir li tibg]atli minflokhom tnejn mill-eg]\ie\ tag]na ta' dik id-dar: \ew[ ulied denji ta' San Pawl".[71]

Dun {or[ ried jitkellem b'mod familjari ma' De Piro, u jurih li hu kien i]ossu mda]]al f'dik I-opra tieg]u. Fil-fatt, nafu li hu kellu sehem fil-bidu tag]ha; g]al waqt wie]ed, hu sata' jitqies fost il-fundaturi tag]ha. F'din I-a]]ar ittra, lill-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl, hu sej]ilhom "eg]\ie\ tieg]ek", imma, imbag]ad, ra li kellu jsej]ilhom "eg]\ie\ tag]na" biex b’hekk wera rabta ta' m]abba li De Piro ma satax ma japprezzahiex.

ll-}idma u s-Sagrifi``ji ta' Dun {or[ Bu[eja

Ma nafux bi\\ejjed dwar il-]idma ta' Dun {or[ Bu[eja fid-Dar ta' San {u\epp. Ni[bru ftit tag]rif ta' storja mill-elo[ju funebri li kien sarlu minn Dun {or[ Borg. Lilu, kul]add kien jammirah g]all-karita' erojka tieg]u. Hu ]are[ ]afna minn butu biex ikabbar dak I-lstitut, biex ig]ammru bli hemm b\onn, u biex it-tfal ma jkunux neqsin mill-b\onnijiet tag]hom. G]alih innifsu, Dun {or[ ma kien jippretendi xejn spe`jali. Hu ried jibqa' jg]ix dejjem f’]ajja sempli`i. Madankollu, f'dak i\-\mien ta' faqar kbir, Dun {or[ kien qed jara li hu ma satax ila]]aq mal-b\onnijiet ta' l-Istitut. Minbarra I-manutenzjoni tal-post li [[ib mag]ha spejje\ kbar, kien ta' ta]bil il-mo]] kbir il-fatt li ried jitma' ta' kuljum 'il madwar 200 tifel. Min jafu jg]id kemm kien jarah ji[[erra bil-lejl u bin-nhar biex ji[bor g]at-tfal ta' l-lstitut. Fi\-\mien tant diffi`li ta' l-ewwel gwerra dinjija, imsie]eb minn \ew[t itfal, hu kien imur ma[enb il-bieb tat-tarzna biex jitlob xi ftit ta' g]ajnuna ming]and il-]addiema g]at-tfal ta' San {u\epp. Fil-ksie] u fis-s]ana, hu kien imur ukoll fl-im]a\en tal-fa]am tal-Belt, mhux biss biex jiddobba xi]a[a, imma wkoll biex jiffranka xi ftit f’dak li jixtri. Kemm-il darba, kienu jarawh sejjer lura lejn I-lstitut fil-qilla tax-xemx tisre[ fil-]in ta' wara nofs in-nhar, kollu g]arqan, u g]ajjien. Imma lil Dun {or[ kienu jammirawh ukoll g]all-]sieb tieg]u biex it-tfal jitilg]u ta' nsara tajbin. Kien ta' fara[ kbir g]alih meta sab sa`erdoti o]rajn li g]allmulu t-tfal ta' I-lstitut, u kienu jmorru jqarruhomlu, u jippridkawlhom.[72]

Dun {or[ fittex 'il bosta benefatturi biex dik id-dar tibqa' tag]mel ]afna [id fost it-tfal subien. Kien fi \mien Dun {or[ li l-pjan terren baqa' jikber i\jed, u nbniet ukoll il-kappella ddedikata lil San {u\epp.[73]

ll-mewt ta' Dun {or[ Bu[eja [iet fuqu ]abta u sabta. II-}amis, 23 ta' Novembru, 1922, hu kien qieg]ed iqaddes, u tah il-]ass ]a\in tal-mewt ftit wara li kien qal il-kelmiet tal-konsagrazzjoni. Hu miet malajr, imma [ie assistit mis-sa`erdot li kellu jg]inu fid-Dar ta' San {u\epp, u fil-pre\enza ta' {esu’ Sagramentat, li hu kien g]adu kif [iebu fuq I-artal waqt il-quddiesa. Il-kelmiet li qal kienu: "F'idejk, Mulej, jiena nitlaq ir-ru] tieg]i". Imbag]ad, kif lissen il-kelmiet: "{esu’, Marija...", ru]u ]ar[et minn [ismu. ll-funeral tieg]u sar it-Tnejn, 27 ta' Novembru, 1922, fil-knisja parrokkjali ta' San Gejtanu, il-}amrun.[74]

Dak li sar minn Dun {or[ Bu[eja tfisser b'\ew[ kelmiet espressivi ta’ wie]ed mis-su``essuri tieg]u b]ala Direttur ta' dik id-Dar. ll-kumment li nkiteb kien dan: "L-lstitut tilef minnu wisq".[75] ll-quddiesa tal-funeral ta' Dun {or[ kienet [iet `elebrata mill-isqof Portelli.[76] Kien hemm pre\enti Mons. De Piro u bosta tfal minn g]add ta' Istituti.[77]

Dak in-nhar stess tal-mewt ta' Dun {or[ Bu[eja, Mons. De Piro [ie mg]obbi bix-xog]ol tad-Dar ta' San {u\epp. G]alhekk, fit-23 ta' Novembru, 1922, l-lsqof ta' Malta nfurmah uffi`jalment li d-Dar ta' San {u\epp kellha tibqa' f'idejh sakemm ji[i nominat s-Superjur tag]ha. L-Ar`isqof Caruana kitiblu dawn il-kelmiet:

Wisq g]a\i\ Monsinjur,

ll-Mulej g]o[bu jsejja] g]al g]andu lis-sa`erdot Dun {or[ Bu[eja, Direttur tad-Dar ta' San {u\epp, li hi wkoll l-lstitut Canonico Bonni`i. Lilu Hu sejjer i]allsu g]at-ta]bit tieg]u g]al dawk it-tfal foqra u abbandunati. Dan l-lstitut ma jistax jibqa' ming]ajr ma jkollu ‘l xi]add li jmexxih. G]alhekk, bis-sa]]a ta' din l-ittra, ninnominaw lilek biex tie]u ]siebu bil-fakoltajiet me]tie[a. Int g]andek tag]milha ta' Direttur ta' dik id-Dar sakemm issir in-nomina definittiva tas-Superjur tag]ha.....

Mawru O.S.B.

Ar`isqof - lsqof ta' Malta.

Dik in-nomina definittiva kellha tkun g]al Mons. De Piro nnifsu.[78]

De Piro u l-Emigrazzjoni tat-Tfal

G]alkemm di[a’ mg]obbi bix-xog]ol, Mons. De Piro a``etta li jkompli I-opra ta' Dun {or[. De Piro beda I-opra tieg]u billi ssokta ja]dem fuq proposta li fil-fatt kienet saret lil Dun {or[ Bu[eja. ll-Maltin ta' San Francisco fl-Amerka ma kenux jafu bil-mewt ta' Dun {or[. Huma kitbulu fl-4 ta' Di`embru, 1922. Hi ittra ta' interess kbir. ll-Maltin, mhux biss [abru offerta ta' 28 dollaru mill-in]awi ta' San Francisco, imma wrew ukoll li kienu lesti li jg]inu 't-tfal ]alli jkunu jistg]u jemigraw, u jibnu futur g]al ]ajjithom. Dawn huma ftit kelmiet ta' I-ittra li nkitbet minn Kostantin Gatt li, f'Malta, kien joqg]od }al Tarxien, u kien ukoll membru tal-Museum: "Jekk ikollok xi tfal imla]]qin, ng]idu a]na jkollhom madwar 17-il sena, u tkun tista' takkwistalhom il-]las tal-passa[[ ming]and Bu[eja, ossia Papaffi, u tibg]athom hawnhekk, g]idilhom illi jiena nie]u ]siebhom, nilqag]hom, u nag]mel kulma nista' biex insibilhom ix-xog]ol. Imma hemm b\onn li jkunu tfal li jigu bil-]sieb li ja]dmu".[79]

Dik I-ittra [iet f'idejn Mons. De Piro, b]ala d-Direttur il-[did tad-Dar. Hu ]a fuq spallejh id-diskussjoni ta' dik il-proposta. L-ewwel ]a[a li g]amel kienet dik li [abar it-tfal il-kbar biex iddiskuta I-ka\ mag]hom. Huma dehru li t]ajru. Imma, g]all-iltiema u I-foqra, I-akbar problema kienet il-flus. ll-passa[[ g]all-Amerka kien jitla' sewwa. Hu tkellem ma' l-Onorevoli Dun Nerik Dandria, li f’dak i\-\mien kien membru parlamentari, u dan ipproponielu biex iressaq il-ka\ quddiem il-Prim Ministru. Mons. De Piro, fl-14 ta' Frar, 1923, kiteb lill-Prim Ministru biex jara x'g]ajnuna setg]et ting]ata lit-tfal min-na]a tal-Gvern. Hu ried ikun jaf jekk il-Gvern kienx sejjer ig]inhom isibu x-xog]ol barra minn Malta. Fil-ka\ ta' twe[iba favorevoli, De Piro ried ikun jaf x’kien me]tie[ li jsir.[80] Dnub li ma nafux jekk il-Prim Ministru we[ibx g]al dik I-ittra ta' Mons. De Piro. Hu `ert li I-pro[ett ma rnexxiex.[81]

ls-So`jeta' ta' San Pawl flok il-Freres

ls-So`jeta' ta' San Pawl, fi`-`okon tag]ha, kellha xi ftit ta' stabbilita’ [uridika, g]aliex fl-14 ta' Novembru, 1921, l-lsqof ta' Malta kien taha I-approvazzjoni djo`esana.[82] Imma, g]alkemm sa mill-10 ta' April, 1921, De Piro kien ni\\el li s-So`jeta' kellha tie]u ]sieb ta' djar ta' benefi`enza wkoll,[83] fil-fatt ma kellha f’idejha l-ebda wa]da minn dawn id-djar. Dik il-possibilta’ kienet qed tin]oloq meta I-Fundatur tas-So`jeta' sar ir-raba’ Direttur tad-Dar ta' San {u\epp. Dar b]al dik, b'numru kbir ta' tfal, ma setg]etx tkun ming]ajr persuni li jg]ixu fil-post, u li joffru g]ajnuna ta' bla waqfien.

ll-Freres kienu qdew missjoni fost dawk it-tfal. Imma t-tfal \diedu, u [ara li I-Freres naqsu g]aliex kellhom tag]fashom il-problema tal-vokazzjonijiet, spe`jalment f'dak i\-\mien li [ie minnufih wara l-ewwel gwerra dinjija. G]alhekk, il-Freres De La Salle, billi ma setg]ux ila]]qu i\jed ma' dak ix-xog]ol ]allew mid-Dar ta' San {u\epp. Imbag]ad, lejn tmiem is-sena 1922, minflokhom da]lu I-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl. Kien \mien meta s-So`jeta' kienet g]adha bla ebda dar li setg]et tqisha tassew tag]ha.[84] ll-post ta' Palazzo Xara kien provizorju. ld-Dar ta' San {u\epp, g]alkemm fdata f'idejhom, kienet u baqg]et tad-djo`esi ta' Malta.

Mons. De Piro g]amel ]iltu biex ikompli I-opra so`jali mibdija mid-Diretturi ta' qablu. L-ewwelnett, i`-`ens perpetwu ta' 21 fis-sena fuq dik id-dar, [ie ridott g]al Lira u xelin fis-sena (li huma Lm1.05` ta' \mienna).[85]

Wie]ed mis-su``essuri ta' De Piro [abar fi ftit kelmiet I-opra li saret fid-Dar ta' San {u\epp. Dwaru, hu kiteb hekk: "Kien ilu ]afna mid]la tal-post g]ax, mhux darba u tnejn, kien qag]ad g]al xi \mien b]ala Direttur ta' din id-Dar. Nistg]u ng]idu li dan l-Istitut kien bi\\ejjed g]al xog]ol ta' bniedem wie]ed g]ax kul]add jista' jifhem kemm trid biex lil dawk it-tfal kollha ta]sbilhom ta' kuljum g]al ru]hom u g]al [isimhom. Kemm dam Direttur, kabbar il-post kemm fela]. Irran[a l-kappella, u \ied fil-bini biex ikun jista' jda]]al tfal i\jed, g]ax, kos, min jaf x'g]afsa ta' qalb kien i]oss meta kien jara u jisma' tant talb u biki ta' nies li jridu jda]]lu t-tfal hemmhekk, u kien jara li post u wisg]a bi\\ejjed ma g]andux".[86] Fis-snin 1924 u 1928, hemm ukoll xi korrispondenza bejn De Piro u I-Kanonku Salv Manduca li turi I-ftehim ta' bejniethom dwar I-artijiet li kellhom imissu ma' ta' xulxin fil-qrib ta' dik id-Dar ta' San {u\epp.[87] Fl-10 ta' Di`embru, 1926, De Piro r`ieva ittra ming]and Dr. Andrea Pulli`ino li biha ng]ata I-permess dwar I-istallazzjoni ta' xi elettriku fid-Dar ta' San {u\epp.[88]

Mis-sena 1926, g]andna wkoll re[istru dettaljat ]afna bid-d]ul u I-]ru[ ta' dik id-Dar. Dawn il-kontijiet juru li l-emigranti maltin kienu qeg]din jag]tu g]ajnuniet sostanzjali g]al din id-Dar. Imma ]afna g]ajnuniet o]rajn kienu [ejjin minn professjonisti, nobbli, u nogozjanti ta' Malta. Bid-d]ul ta' dawk l-offerti, kienu qeg]din isiru I-b\onnijiet me]tie[a g]al dik id-dar kbira. De Piro dejjem qag]ad attent li I-]ru[ ma jkunx akbar mid-d]ul biex id-dar ma tbatix bid-djun. Dan ir-re[istru [ie regolarment iffirmat kull xahar jew xahrejn minn Mons. De Piro nnifsu.[89]

Meta s-So`jeta' ta' San Pawl ]asset li qabdet sewwa fix-xog]ol tad-Dar ta' San {u\epp, il-Fundatur ried jissokta isa]]a]ha billi jibda f'dik id-Dar in-novizzjat tal-Fratelli Katekisti. Imma Mons. De Piro ried li kull wie]ed mill-Katekisti, fis-sena ta' formazzjoni tieg]u, jifhem sewwa li hu g]andu jqis lil Marija Assunta b]ala I-patruna spe`jalissma tas-So`jeta' ta' San Pawl. G]alhekk, f’laqg]a tal-Kunsill, Mons. De Piro u \-\ew[ Assistenti tieg]u ]adu din id-de`i\joni: "{ie stabbilit li, fil-15 ta’ Awissu, 1928, issir l-inawgwazzjoni tan-novizzjat il-[did tal-Katekisti. Dan jitqieg]ed ta]t il-]arsien tal-Ver[ni Mbierka Assunta, li hi l-Patruna spe`jali tas-So`jeta’”.[90] Nosservaw li sa]ansitra I-[urnata mag]\ula, il-15 ta' Awissu, hi dik li fiha l-Knisja ti``elebra s-solennita’ ta' Marija Assunta.

F'okka\joni ta' premjazzjoni li saret wara s-sena skolastika 1928-1929, Mons. De Piro, fil-kelmtejn tieg]u, fa]]ar il-progress li kien qieg]ed isir fid-Dar ta' San {u\epp. Inni\\lu biss silta minn dawn il-kelmiet g]aliex din hi parti mill-istorja tad-Dar ta' San {u\epp:

"~ertament, hija konsolazzjoni kbira g]alina meta naraw il-progress li g]amlet din id-dar imbierka; u wisq u wisq i\jed tikber din il-konsolazzjoni tag]na meta naraw il-[id kbir li qieg]ed isir, mhux biss spiritwali, i\da wkoll temporali.... Kull sena din l-iskola qieg]da turi progress [mielu, u dana narawh mir-ri\ultati ta' I-a]]ar e\amijiet". L-a]]ar kelmiet kienu g]al dawk kollha li kellhom sehem fit-tmexxija tad-Dar: "Jiena perswa\ li intom lesti biex toffru l-]idma tag]kom g]all-[id ta' dan l-lstitut, u g]all-edukazzjoni tat-tfal. Hekk tkunu qeg]din tag]mlu opra kbira ]afna g]as-So`jeta' kollha u spe`jalment g]all-pajji\ `kejken tag]na”.[91]

G]a`-`kejknin u g]all-anzjani

G]alkemm mg]obbi ]afna bix-xog]ol, Mons. De Piro g]amel il-]ila tieg]u kollha biex lid-Dar ta' San {u\epp jissokta jmexxiha ‘l quddiem g]all-[id ta' dawk kollha li kienu fil-b\onn. Imma dan il-bniedem ta' qalb tant nobbli ]ass li ma satax jikkuntenta b'dak li kien qed isir fost dawn li [eneralment kienu jkunu bejn 8 u 18-il sena. ll-b\onn kien qed jin]assu koll g]al tfal li jkunu g]adhom kemm twieldu. Barra minn hekk, [ara kemm-il darba li I-karita' nisranija n]asset me]tie[a g]al dawk ukoll li kienu qed jitg]abbew bis-snin, u tant drabi ]assew ru]hom mitfug]in fil-[enb. G]alhekk, is-snin ta' De Piro b]ala Direttur, kienu mi\g]uda bi pro[etti g]al opri ta' din I-g]amla wkoll.

L-ewwel pro[ett kien g]at-trabi subien. Skond kif kienet id-drawwa tieg]u, De Piro kien jippro[etta dak li jkun sejjer jag]mel qabel ma jibda x-xog]ol. Hu kien joqg]od attent g]al kull kelma li jikteb. G]alhekk, qabel ma bag]at supplika miktuba lill-Ar`isqof Mawru Caruana, De Piro fassal I-ittra tieg]u g]al aktar minn darba. Imbag]ad, meta lestieha b'mod li setg]et tintbaghat, hu \amm kopja tag]ha. B'xorti tajba g]alina, a]na g]andna f'idejna I-istess ori[inal ta' din is-supplika g]aliex I-Ar`isqof Mawru Caruana wie[bu fuq I-istess ittra li r`ieva ming]andu.

Kienet is-sena 1930. Fl-ittra tieg]u lill-Ar`isqof, De Piro deher im]asseb g]aliex i\-\mien kien g]addej [mielu, u I-pro[ett li jag]mel xi]a[a g]at-trabi u g]all-anzjani donnu ma kien sejjer jasal qatt biex ji[i realizzat. De Piro di[a’ kien ilu tmien snin b]ala Direttur ta' San {u\epp. ll-pro[ett kien doppju sa mill-bidunett. Kien hemm b\onn li dik id-Dar tikber bi tliet sezzjonijiet o]ra. De Piro xtaq jibni parti [dida biex fiha jqieg]ed i`-`kejknin. Dawn setg]u ji[u milqug]in f'dik id-Dar ]alli, imbag]ad, meta jitfarfru ftit, ikunu jistg]u jg]addu f'dik is-sezzjoni li kienet di[a’ mwaqqfa. I\-\ew[ sezzjonijiet jew frieg]i I-o]rajn tad-Dar ta' San {u\epp kellhom ikunu: wa]da g]an-nisa romol jew li ma jkunux i\\ew[u, u I-o]ra g]all-anzjani li jkunu foqra u ma jkollhomx min jie]u ]siebhom.

Fis-supplika tieg]u, De Piro talab lill-Ar`isqof Caruana biex jag]tih il-permess ]alli jag]mel u\u minn somma ta' flus li kienet qed tin[abar g]al dak I-iskop. Billi kien sejjer jag]mel spi\a li g]al dak i\-\mien kienet kbira ]afna, De Piro xtaq li jimxi b'mod regolari skond kif jitolbu I-li[ijiet tal-Knisja. ls-somma kienet sejra tla]]aq mat-£3000 ta' dak i\-\mien. L-isqof ta' Malta apprezza din I-opra kbira li De Piro ried jintafa' g]aliha, u g]alhekk, fil-11 ta' Settembru, 1930, hu tah il-permess bil-miktub biex jippro[etta tajjeb dak li ried jag]mel.[92]

lr-rieda tajba ma kenitx nieqsa f'Mons. De Piro. Imma l-Mulej ma ta]x ]ajja tant twila b'mod li sata' jirrealizza dawn i\-\ew[ pro[etti. Hu rnexxielu jibda l-ewwel opra, g]aliex feta] dar g]at-tfal \g]ar minn tliet snin 'il fuq, u da]]al jie]du ]siebha x-xbejbiet li, aktar tard, kellhom ikunu s-Sorijiet Missjunarji ta' {esu’ Nazzarenu. G]all-pro[ett tal-persuni anzjani, De Piro kien la]aq xtara I-art u lesta wkoll il-pjanta; imma I-mewt tieg]u waqqfet \viluppi o]rajn. Skond kif xtaq De Piro, it-tfal \g]ar, wara li jikbru ftit, kienu qed ig]addu g]ad-Dar ta' San {u\epp biex ikomplu I-iskola u jitg]allmu xi seng]a. Dik id-dar tat-trabi u `-`kejknin baqg]et miftu]a g]al ]afna snin wara I-mewt ta' De Piro. L-opra li nbdiet ma kellha tispi``a qatt. Fis-sena 1950, il-]idma fost i`-`kejknin [iet trasferita g]a\-|ejtun, f’post akbar u aktar adattat biex fih jin[abru u jitrabbew dawk it-tfal. ll-]sieb tag]hom baqa', kif kien qabel, f'idejn is-Sorijiet Missjunarji ta' {esu’ Nazzarenu, li tant g]andhom rabta ma' Mons. De Piro, sa mill-ewwel \menijiet tag]hom.[93]

{ustizzja u Karita' mal-]addiema

Mons. De Piro, f’\g]o\itu, kien mixtieq ]afna mid-Dar ta' San {u\epp. G]alhekk, meta sar id-Direttur tag]ha, hu g]a\ilha b]ala I-post preferit tieg]u biex fih imur ig]addi I-lejl. Fl-ewwel [img]at li kien Direttur, De Piro kien jorqod fl-infirmerija li, f'dak i\-\mien, kienet qrib il-bieb ta' barra.[94] Kull min g]ex f'dik id-Dar osserva l-qalb kbira tieg]u, u kul]add ra wkoll kemm g]amel ]iltu biex ikun e\att f’kollox. Madankollu, De Piro ma riedx li jqisuh b]allikieku ma jg]addux ming]ajru. G]alhekk, meta lil Dun {u\epp Spiteri ]atru Assistent-Superjur ta' dik id-dar, hu qallu `ar u tond li sata' jiffirma minfloku, u jqieg]ed ta]t il-firma x'kien I-uffi``ju tieg]u: ji[ifieri, dak ta' Assistent.[95] Lil Dun Gejt Bartolo, De Piro telaqlu f'idejh il-]las tal-]addiema, u fissirlu b'e\attezza liema kienet il-paga ta' kull wie]ed g]al kull xahar. Fid-Dar ta' San {u\epp, kien hemm salarji g]al dawn I-impjegati: kok, purtinar, surmast tal-banda, kompo\itur, stampatur, mastrudaxxa, legatur, u ]ajjat. ll-pagi tal-]addiema f'Malta ta' dak i\-\mien kienu g]adhom baxxi ]afna. G]alhekk, Mons. De Piro, fil-[enero\ita’ tieg]u, kien i\id xi]a[a lil dawk li kien jaf li huma I-i\jed fqar. Meta ma kienx hawn pensjonijiet tal-Gvern, De Piro kien jag]ti pensjoni lil dawk li kienu jispi``aw mid-Dar ta' San {u\epp u kienu fil-b\onn. Ta' dawn ukoll, jidhru l-ismijiet fl-istruzzjonijiet li kien i]alli lil dawk li kienu jg]inuh fit-tmexxija tad-dar. Kienet ting]ata wkoll xi pensjoni lil mart xi ]addiem li jissemma b'ismu; dan juri li kien xi wie]ed li miet u ]alla ‘I martu fil-b\onn.[96]

Meta xi wie]ed mill-impjegati tieg]u kien ikun marid, De Piro xejn ma kien isibha bi tqila biex imur i\uru f'daru jew I-isptar. Hu kien jitkixxef jekk il-familja tal-marid kienx ikollha b\onn ta' xi g]ajnuna sabiex jipprovdilhom xi b\onnijiet. Meta nqala' l-ka\, De Piro sa]ansitra ]a ]sieb li jibg]at tabib ]alli jikkura lil xi]add marid.[97]

Kliem ftit, Dinjita u {enero\ita’

Waqt li Mons. De Piro kien qed juri qalb tant kbira ma' kull min kellu xi rabta ma' San {u\epp, hu ma riedx li I-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl i[ibu ru]hom ma' dawk li kienu jg]ixu fid-Dar b'familjarita’ \ejda. L-istruzzjonijiet ta' De Piro kienu kemm dwar I-im[iba ma' I-impjegati kif ukoll dwar it-tfal. Fid-Dar ta' San {u\epp, kien hemm g]add ta' g]alliema barranin; De Piro ried li I-membri tas-So`jeta' jitkellmu mag]hom meta jkun hemm b\onn biss. Ta' bniedem ordnat li kien, De Piro fisser ukoll li kok tajjeb f’dik id-dar kellu jkun jaf dejjem x'se jsajjar l-g]ada. Darba fil-[img]a, I-Assistent-Superjur tad-dar kellu jag]ti lid-Direttur relazzjoni dwar id-Dar.[98]

ll-membri tas-So`jeta' kellhom, fuq kollox, kuntatt mat-tfal. Ming]ajr it-tfal, id-Dar ta' San {u\epp titlef l-iskop ta' l-e\istenza tag]ha. L-aktar ]a[a importanti kienet li r-reli[ju\i j\ommu d-dinjita’ tag]hom mat-tfal ukoll. L-orarju kellu ji[i osservat tajjeb. Meta kien jilma] xi difetti fit-tfal, De Piro kien ig]arraf bihom lil Fra {u\epp Caruana biex dan ikun jaf kif jirregola ru]u. Kien hemm g]assa fuq it-tfal ]alli ma jo]or[ux bla b\onn. L-akbar g]assa kellha tkun fuq il-portinerija tad-dar. Dawk li kellhom il-portinerija f'idejhom, kienu fid-dmir li jie]du ]sieb sewwa dwar min jid]ol, u huma ma kellhom jitkellmu fit-tul ma' l-ebda persuna.[99]

lt-tmexxija metodika ta' De Piro baqg]et sa I-a]]ar ta' ]ajtu. G]andna r-re[istri li juru minn sena g]all-o]ra kif kienu mqassmin I-uffi``ji tad-Dar ta' San {u\epp biex kull wie]ed ikun jaf sewwa x’kellu jag]mel. Dak it-tqassim hu miktub minn De Piro nnifsu.[100]

Kien \mien meta d-dar kienet i\\omm bl-offerti [eneru\i tal-benefatturi tag]ha. G]andna re[istru li fih id-dettalji kollha tad-d]ul u I-]ru[ tad-Dar ta' San {u\epp. Dan kien f’idejn Mons. De Piro nnifsu, u jibda mis-sena 1926. Somma li kienet sostanzjali g]al din id-dar hi dik li tidher b]ala "Fondo Pane". Din kienet ta’ £20 fix-xahar, u kienet qieg]da tasal permezz ta' Dr. Joseph Ellul. L-offerti kbar ma tantx kienu komuni. {ie li kien hemm xi offerta ming]and emigranti maltin fl-Amerka u [ie li waslet xi o]ra ming]and xi negozjant malti. Madankollu, f'dak i\-\mien, offerti ta' £1 kienu jitqiesu kbar g]aliex il-valur tal-flus kien wisq akbar minn ta' \mienna. L-offerti \g]ar ma naqsu qatt g]aliex l-g]ajnuniet bdew jaslu kuljum.[101]

De Piro [ie li ]assu fid-dmir li jrodd ]ajr, pubblikament ukoll, lil dawk li kienu qed ig]inu fl-opra qaddisa tieg]u. Din id-Dar ta' San {u\epp ma kenitx ]lief wa]da mid-djar li d-djo`esi ta' Malta riedet tafdalu f’idejh. Minn ringrazzjament li [ie ppubblikat minn Mons. De Piro fid-19 ta' Frar, 1929, nafu li I-Kavalier Manwel Borg u I-Prokuratur Legali Dwardu Asciak Mifsud ]adu ]sieb biex issir [abra tul it-tlitt ijiem tal-karnival. B’kollox, il-[abra wasslet g]as-somma ta' £36. Dawn tqassmu billi ng]ataw hekk: £16 g]ad-Dar ta' Fra Diegu, £13 g]ad-Dar ta' San {u\epp, u £7 g]all-o]ra ta' {u\eppina Curmi. Billi dawk I-istituti ta' benefi`enza kienu kollha f’idejn De Piro, is-somma [iet mg]oddija lilu.[102]

Mid-d]ul kollu tad-Dar ta' San {u\epp, De Piro kien i]allas lil dawk il-barranin li kienu impjegati. G]alhekk, fir-re[istru, I-istess ismijiet jirrepetu ru]hom kontinwament. Barra minn hekk, De Piro ried ukoll li dik id-dar li kienet qed i\\omm bil-karita’ tal-maltin ma tinsa qatt li hemm fqajrin o]rajn. G]alhekk, De Piro kien ig]in lil min kien f'xi b\onn kbir. Nie]du nota mill-aktar interessanti li nsibu f'dan ir-re[istru. Fil-21 ta' Lulju, 1928, [iet mog]tija offerta "lil ra[el fqir li kien bla xog]ol, b'familja kbira u bil-mara, sabiex ma jitke``iex minn daru”.[103] Fit-8 ta' Frar, 1930, [iet mog]tija wkoll g]ajnuna "lil `ertu Wismayer mill-lmsida li [ie rakkomandat mill-kappillan tieg]u".[104]

ld-Direttur u t-Tfal

De Piro emmen ukoll li dawk it-tfal foqra ta' San {u\epp kellhom id-dritt li jiddevertu b]all-o]rajn. G]alhekk, lilhom, f’xi okka\jonijiet partikulari ried li jitqassmulhom ukoll xi flus ]alli jkunu jistg]u jonfquhom kif iridu. Fit-22 ta' Mejju, 1930, De Piro qabad somma flus u qassamha bejn it-tfal "biex, nhar San {u\epp, huma jkunu jistg]u jiddevertu fil-fiera".[105]

ll-[ibda ta' De Piro lejn it-tfal kienet wa]da naturali. Imma, kontra dak li xtaq, hu ma tantx kellu `ans jiddedika ru]u g]alihom. Madankollu, lilhom De Piro xtaq jurihom im]abbtu kollha. ld-dedikazzjoni tieg]u g]all-lstituti ta' karita' hi di[a’ prova ta' kemm De Piro xtaq ja]seb dejjem g]all-g]ajxien tag]hom. Imma hu ried ukoll li t-tfal ilfunu dejjem kuntenti. ld-dokumentazzjoni dwar il-fiera li g]adna kif semmejna hi xhieda ta' dan. Imma dak ma hux ]lief ka\ wie]ed minn ]afna. Hu kien jie]u ]sieb ukoll g]al rikreazzjonijiet onesti fi\-\menijiet spe`jali tas-sena. ll-kelmiet ta' dawk li kienu jafu ‘l De Piro mill-qrib huma mimlijin b'dawn id-dikjarazzjonijiet. It-tfal ta' San {u\epp kienu jiddevertu permezz ta' tijatrini li, b'mod spe`jali, kienu jsiru ta' kull sena fi \mien il-karnival. Lilhom kien je]odhom ukoll fid-dar ta' ]uh Dun Santin, f'San Pawl il-Ba]ar, u sa]ansitra kien jag]mel xi `ajt biex ida]]akhom. Hu kellu banketta \g]ira b'toqba fin-nofs; hu kien jitfa' I-firjolun fuqha, u jda]]al rasu ta]tu, u kien jibda jdur quddiem it-tfal biex taparsi qed je]dilhom ir-ritratti.[106]

De Piro ried ukoll li I-ikel tieg]u jkun dejjem b]al tat-tfal.[107] Dawk it-tfal kienu tassew fil-b\onn. G]alhekk. De Piro kien ji``a]]ad minn ]afna b\onnijiet biex ikun jista' jg]inhom. Darba wa]da, hu mar g]and il-]ajjat biex jag]mel suttana. Imma, meta qallu biex ine]]i dik li kellu minn fuqu ]ialli jkun jista' j[arrablu, il-]ajjat inteba] li l-qaIziet li kellu fuqu kien mimli rqajja. G]alhekk, lil De Piro dan qallu li, mhux suttana biss kellu b\onn jag]mel, imma qaIziet ukoll. Madankollu, De Piro wie[bu li qaIziet ig]addi mraqqg]a g]aliex ma jidhirx minn barra; hu \ied ig]idlu li, bl-ispejje\ ta' qaIziet, i\omm tifel f’San {u\epp g]allanqas g]al tlitt ijiem.[108]

ld-Dar ta' San {u\epp lejn tmiem ]ajjet De Piro

Mons. De Piro ]adem aktar milli fela] g]al din id-Dar ta' San {u\epp. Minkejja dan, De Piro nnifsu nteba] li f'dik id-dar kien g]ad fadal bosta problemi. Bit-ta]bit li kien qieg]ed isir, il-qag]da finanzjarja g]addiet g]all-a]jar. lr-re[istri juru li d-dar kienet qed tibbilan`ja tajjeb bejn d]ul u ]ru[; imma, naturalment, lussu ma setax isir.[109] ld-dar ma kenitx g]adha i\jed f'dak I-istat ta' faqar li kienet tinsab fih fl-ewwel \mien. Xhieda dokumentata turi li I-akbar mertu g]al dan I-istat tajjeb g]and ujmur g]al Dun {or[ Bu[eja u Mons. De Piro.[110]

Fil-mewt ta' De Piro, instab li d-Dar ta' San {u\epp kellha d]ul ta' madwar £1000 fis-sena minn renti diversi. ld-d]ul prin`ipali kien ji[i mill-offerti ta' l-insara g]all-Opera della Buona Morte u minn ftit benefatturi kbar.

Minbarra I-g]ajnuniet li kienu qed jaslu ta' kuljum, id-dar setg]et tibqa' miexja ‘l quddiern mill-qlieg] li beda jkun hemm mix-xog]lijiet ta' I-istamperija u mil-legatorija. B'hekk, dik id-Dar ma kellhiex djun. Fi \mien il-mewt ta' De Piro, id-Dar ta' San {u\epp kienet ti[bor fiha 130 tifel bejn 7 u 18-il sena. F'dawk l-a]]ar snin ta' ]ajtu, Mons. De Piro kien meg]jun ]afna fit-tmexxija ta' dik id-Dar minn Dun {u\epp Spiteri, wie]ed mill-ewwel sa`erdoti tas-So`jeta' ta' San Pawl. G]alkemm De Piro kien id-Direttur tad-Dar, fil-prattika, it-tmexxija kollha kienet f'idejn I-imsemmi Dun {u\epp.[111]

Dun {u\epp Spiteri ma kienx I-g]ajnuna wa]danija ta' Mons. De Piro. Hu kellu mieg]u sa`erdot ie]or ta' I-istes So`jeta' ta' San Pawl.[112] Dan kien Dun Gejt Barolo.[113] Kien hemm ukoll sitt fratelli katekisti, li kienu membri ta' I-istess So`jeta'. Dawn kellhom f'idejhom ]idmiet differenti. L-ismijiet tag]hom kienu Fra Glormu Gatt, Fra Santi Muscat, Fra Feli` Muscat, Fra Venanz Galea, Fra Konsolat Bu[eja u Fra Karm Formosa.[114] Fi \mien il-mewt ta' De Piro, dawn il-fratelli, minn sitta, kienu saru ]amsa.[115] G]al tant ]idma li kienet me]tie[a fost dawk it-tfal, l-assistenza ta' ]amsa ma tqisetx bi\\ejjed. In]asset problema o]ra min]abba I-istruttura tal-bini ta' San {u\epp. ls-Superjuri bdew ji[[udikaw li s-sezzjoni tad-dar li fiha kienu jg]ixu r-reli[ju\i ma kellhiex tkun maqtug]a g]al kollox minnn dik tat-tfal.

Soluzzjoni g]all-problemi ma setg]etx tinstab malajr g]aliex tant affarijiet kienu jintrabtu ma' xulxin. In-numru tal-fratelli biex ig]inu fid-dar ma ji\diedx billi wie]ed jixtiequ. Min-na]a I-o]ra, kul]add kien konvint li xi separazzjoni bejn tfal ta' etajiet differenti tg]in ]afna fil-formazzjoni li ting]ata. L-g]an ewlieni ta' dik id-Dar ta' San {u\epp kien li t-tfal ji[u me]lusin mit-ta]sir tad-dinja. G]alhekk, kul]add fehem ukoll li kien me]tie[ li huma jin\ammu mbieg]da minn ta]sir li x'u]ud minnhom setg]u jifirxu fost s]abhom. Lejn I-a]]ar \mien ta' De Piro, in]ass ukoll il-b\onn li I-k`ina ti[i fdata f'idejn xi komunita’ ta' sorijiet biex I-ikel jitjieb u tin\amm i\jed indafa. }add daqs il-mara ma jinqala' g]al affarijiet b]al dawn.[116]

lt-taqsima g]at-tfal i\-\g]ar li kienet bdiet ma[enb id-Dar ta’ San {u\epp setg]et titqies li kienet g]adha fil-bidu tag]ha, fi \mien il-mewt ta' De Piro. lx-xbejbiet ta' {esu’ Nazzarenu ng]ataw kull tif]ir g]all-fatt li kienu qed jie]du ]sieb it-tfal b'dedikazzjoni kbira. Imma deher li I-post ma kellux futur g]aliex dik id-Dar ma kenitx adattata g]al dak il-g]an.[117]

Dan hu ftit tag]rif minn [rajjiet id-Dar ta' San {u\epp fl-ewwel \menijiet tag]ha. Kienet u baqg]et opra ta' karita' nisranija li ssoktat timxi ‘l quddiem g]aliex dawk li mexxewha ma ]admux qatt g]all-qlieg] tal-flus. Kull titel kien u jibqa' dejjem problema fih innifsu. G]alhekk, ]add ma jistag][eb li t-toqol tal-problemi n]ass dejjem. Meta I-problemi ma jin]assux, ifisser li min imexxi lanqas biss ma jkun qed jinteba] bihom. Mons. De Piro, fl-a]]ar 11-il sena ta' ]ajtu, kien wie]ed minn dawk li newlu jdejhom b'[enero\ita’ kbira biex il-[id mibdi jibqa' miexi 'l quddiem. Dawk it-tfal ing]ataw il-possibilta’ li jibnu karattru, jitg]allmu seng]a, jedukaw ru]hom, u b'hekk ikunu nsara tajbin u jag]mlu [ieh lilhom infushom u lil art twelidhom.