Volum 2

Kapitlu 2

MISSIER L-ILTIEMA BNIET FL-ISTITUT FRA DIEGU, IL-}AMRUN

 

Opri ta' [id ma' min hu fil-b\onn

Hu fatt `ert li I-opra ewlenija ta' Mons. De Piro hi s-So`jeta' Missjunarja ta' San Pawl. Lilha, hu kien i]ossha bi``a minnu nnifsu, u g]alhekk I-ideali ta' ]ajtu xtaq li jkunu wkoll il-]idma ewlenija ta' dik is-So`jeta'. Imma, sa minn qabel ma s-So`jeta' kellha I-approvazzjoni djo`esana, hu ma riedx li hi tittraskura ]idmiet ta' [id fil-g\ira ta' Malta li tatha t-twelid. Ming]ajr ma jag]mel distinzjoni jekk I-opri ta' [id ma' kull min hu batut g]andhomx ikunu f'Malta jew lil hinn minnha, Mons. De Piro, fl-10 ta' April, 1921, fil-[abra tar-Regoli tas-So`jeta' ta' San Pawl, qieg]ed ukoll dawn il-keirniet: "(Is-So`jeta') tie]u wkoll f'idejha l-]sieb tad-djar ta' benefi`enza".[1] Sa mill-bidu tal-]ajja sa`erdotali tieg]u, {u\eppi De Piro kien intafa' fuq din il-]idma. Kienet ]idma li ma qdihiex biss permezz tas-So`jeta' tieg]u. Bil-qalb kbira li kellu, hu ntafa' b'ru]u u [ismu biex ig]in istituti ta' tfal subien u bniet mifruxin ma' Malta u G]awdex. U, jekk nafu b'`ertezza li hu qatt ma xxennaq g]all-frug]at tad-dinja u lanqas g]al dinjitajiet mog]tija lilu mill-Knisja g]all-merti kbar tieg]u, ma jidhirx li De Piro qatt ilmenta mill-]idmiet tieg]u fl-istituti tat-tfal. G]alkemm ma kienx ta' sa]]a kbira, u lilu g]abbewh b'tant ]idmiet, {u\eppi De Piro, mhux biss intafa' b'dedikazzjoni s]i]a g]al opri fost it-tfal, imma sab ukoll fara[ u fer] f']idmiet b]al dawk. lt-toqol tal-]idma kien jittaffa bis-sodisfazzjon li dak ix-xog]ol kien i[ib mieg]u.

M'g]andniex f'mo]]na hawn li niktbu dwar I-opra tas-So`jeta' ta' De Piro fl-istituti. Imma 'I din is-So`jeta', 'il quddiem, ma nistg]ux ma ng]aqqduhiex mal-]idma tal-Fundatur tag]ha. Lilha wkoll, hu da]]alha fl-ideali tieg]u meta, permezz tag]ha, mexxa \-\ew[ Istituti g]as-subien li hu kellu jin]atar Direttur tag]hom. Fis-sena 1922, De Piro sar id-Direttur ta' l-lstitut ta' San {u\epp f'Santa Venera, li hu g]all-iltiema subien. Mis-sena 1925, hu kien ukoll Direttur ta' I-lstitut li l-Kappillani ta' G]awdex waqqfu f'G]ajnsielem g]as-subien ukoll.

L-isqof ta' Malta talab is-sehem ta' {u\eppi De Piro fit-tmexxija ta' Istituti mwaqqfin g]all-iltiema bniet ukoll. L-lstituti li kellhom ix-xorti li jkunu mmexxijin minnu kienu a) dak ta' Fra Diegu, il-}amrun, li beda jitmexxa minn De Piro sa mis-sena 1907, b) dak ta' {esu' Nazzarenu, i\-|ejtun, li t]alla f'idejh sa mis-sena 1922, u `) dak ta' San Fran[isk ta Paola f'Birkirkara, li [ie fdat lilu fis-sena 1927. Waqt li dak ta' Fra Diegu mexa 'l quddiem, bil-]idma [eneru\a tas-Sorijiet Terzjarji Fran[iskani, li llum huma mag]rufin b]ala Fran[iskani tal-Qalb ta' {esu', it-tnejn l-o]rajn, ta\-|ejtun u ta' Birkirkara, bi\-\mien, kellhom ji[u f'idejn is-Sorijiet Missjunarji ta' {esu' Nazzarenu. Mons. De Piro kellu bosta uffi``ji fid-djo`esi li ma n\ammewx g]al ]afna snin. Ma kienx possibbli g]alih li jibqa' jmexxi, g]at-tuI ta' ]afna snin, is-Seminarju Ma[[uri, b]alma lanqas ma sata' jibqa' Segretarju {enerali ta' I-Ar`isqof Mawru Caruana. Imma qatt ma jidher li Mons. De Piro talab biex iserr]uh mill-]idmiet tieg]u fl-lstituti. Dawn kienu g]alih ]idmiet li mhux biss ma ]allewlu l-ebda qlig], imma fil-[enero\ita' tieg]u swewlu ]afna lus. Mas-So`jeta' ta' San Pawl u mal-]ames Istituti li kellu f'idejh, Mons. De Piro nefaq [idu u ta sa]]tu kollha. F']aija relattivament qasira, Mons. De Piro, minn 28 sena li ]adem f'Malta b]ala sa`erdot, bejn 1905 u 1933, 26 minnhom kienu ddedikati g]all-iltiema li tant kien i]obb.

Li kieku Mons. De Piro ma kellux il-qalb ta' missier, ma kienx ikun possibbli g]alih li jintafa' b'tant im]abba biex ig]in lil dawk it-tfal li kienu fil-b\onn. G]alhekk, a]na ni\baijaw jekk na]sbu li De Piro ]abb it-tfal ta' l-lstituti, u ma ]assx li g]andu jg]in ukoll lil kull tifel jew tifla li setg]u kellhom b\onnu. L-ewwel snin tas-seklu g]oxrin kienu snin ta' faqar. Tfal im`er`rin u ]wejji[hom imqattg]in kienu ji[[errew ta' sikwit ma' I-ibliet u l-ir]ula tag]na. A]na ma nafux sewwa x'g]amel De Piro mat-tfal foqra. G]andna xiehda bi\\ejjed li jg]idulna kemm hu kien jag]mel kollox bil-mo]bi. Hu kien jinkwieta sa]ansitra meta ommu kienet tasal biex tkun taf bl-opri tajbin tieg]u, u kemm kien qed ji``a]]ad biex ig]in lil ]addie]or. Hu kien verament il-bniedem ta' Alla li g]amel I-opri tajba ming]ajr ma stenna I-fta]ir tad-dinja. L-opri tajbin saru biss g]all-im]abba ta' Alla u g]all-[id ta' dak li jkun. Imma, b'xorti tajba g]alina li tant g]andna b\onn ta' e\empji li jqanqluna, xi wa]da minn dawn il-[rajjiet waslet f'idejna. {rajjiet tant mo]bija ma setg]ux jaslu ]lief ming]and dawk li 'l De Piro osservawh mill-qrib.

Wenzu Grixti, il-qaddej tal-familja De Piro, jirrakkonta li, meta I-Monsinjur kien jitla' fid-dar tieg]u ta' I-lmdina, aktarx li hu kien imur bil-ferrovija, li kienet tieqaf fl-istazzjon ta' ta]t is-sur ta' I-lmdina, qrib it-telg]a li tag]ti g]all-lmtarfa. Darba wa]da, Wenzu ra li I-Monsinjur wasal id-dar b'rog]da kbira fuqu. Meta staqsieh xi [ralu, hu wie[bu: "Wenz, illum ]adt qatg]a kbira". "X'[ara?" staqsieh b']asda l-qaddej. ll-Monsinjur issokta hekk: "Kif kont tiela' mit-triq li tie]u mill-istazzjon ta' l-lmdina, \ew[t ir[iel qab\u fuqi, u tawni qatg]a li ma ng]idlekx. Imma na]seb li ]adu xi \ball g]ax, kif indunaw li kont jien, ]allewni". Dak in-nhar, il-qaddej ]a d-de`i\joni li kull meta jkun jaf li I-Monsinjur kellu jitla' lejn id-dar f'dawk il-]inijiet, hu jmur jistennieh ]alli jitla' mieg]u.

Darba wa]da, Wenzu kien qed jistenna b'fanal f'idejh sakemm jasal Monsinjur De Piro. Imma, kif wasal, il-qaddej baqa' mnixxef g]ax ra li kellu mieg]u tifel bi ]wej[u ma]mu[in u kollha mqattg]in. ll-Monsinjur lil Wenzu qallu hekk: "Dan it-tifel kien ix-xatt wa]du; g]alhekk, [ibtu mieg]i". Telg]u t-tlieta flimkien mit-triq ta' I-lmdina. Kif da]lu [ewwa, il-Monsinjur, bla ma qag]ad ja]sibha xejn, ra kif lil dak it-tifel iraqqdu fl-istess kamra tieg]u. F'dawk i\-\menijiet, is-sinjuri kellhom id-drawwa li jkollhom \ew[ saqqijiet tal-]axixa, u ie]or tas-suf fuq is-sodda. G]alhekk, hu ne]]a wie]ed mis-saqqijiet, ]a I-istess lo\or tieg]u, u firixlu f'rokna tal-kamra, u raqqdu hemm sal-g]ada. Kontra dak li xtaq il-Monsinjur, il-fatt tat-tifel ma damx ma wasal f'widnejn ommu Ursola. Hi, ta' omm li kienet, lil binha wissietu biex ma jonqosx milli jistrieh sewwa g]aliex kien ikun g]ajjien ]afna wara [urnata xog]ol. De Piro ma' ommu ma tkellem xejn; imma, kif ]are[, lil Wenzu be\b\u wa]da, u qallu: "Wenz, dak li tara jsir fil-kamra tieg]i tmurx tg]idu lill-mama". Imma l-qaddej wie[bu minnufih: "Mela lil min tridni ng]id jekk mhux lill-mama biex tag]tini saqqu g]alik"! ll-Monsinjur tennielu: "F'dawn il-ka\ijiet a]jar is-skiet".[2]

 

Opra kbira ta' Fratell Fran[iskan

ll-laqg]a ta' Mons. De Piro ma' dak it-tifel fiha tifsira ]ajja bi\\ejjed biex turina m]abbtu lejn i`-`kejknin li kienu fil-b\onn. Dik il-[rajja tg]inna biex nifhmu a]jar x'kien i]oss De Piro quddiem il-faqar u t-tbatija. Madankollu, hu ma kienx il-Fudatur ta' l-Istituti ta' ltiema li kellhom jitmexxew minnu. L-opra tieg]u kienet dik ta' Direttur. Imma g]al De Piro, Direttur kien jag]mel ftit wisq meta sempli`ement imexxi u jamministra Istitut. Bir-ra[un, it-tfal ta' l-Istituti, aktar milli b]ala Direttur, lilu kienu jarawh b]ala missier li jifhimhom, i]obbhom, ig]inhom, u jissagrifika ru]u g]alihom. L-opra ta' De Piro ma' l-Istituti bdiet meta hu kien g]adu qassis sempli`i. L-Istitut Fra Diegu kien l-ewwel opra karitattiva ta' ]ajtu.

Sa mis-sena 1860, Fra Diegu, fratell tal-Fran[iskani Minuri, kien beda l-]idma tieg]u g]all-[id ta' xbejbiet li kienu tilfu [iehhom. Bil-g]ajnuna ta' xi nisa twajbin, hu kien sab post ta' kenn g]alihom, l-ewwel f'Bormla, u mbag]ad f'Ra]al {did u }al Balzan, fejn sab ukoll g]ajnuna kbira mis-Sorijiet ta' l-Istitut tal-Bon Pastur. Mis-sena 1877, Fra Diegu beda jie]u ]sieb ukoll ta' tfal bniet iltiema li kienu ji[[errew mat-toroq. Lil dawn, hu beda jsibilhom dar ta' kenn billi jda]]alhom fl-lstitut tal-Bon Pastur ta' }al Balzan jew f'dak ta' Adelajde ~ini f'Santa Venera. Fl-istess \mien, il-]idma g]al tfajliet li kienu tilfu [iehhom ma naqsitx, u l-istess ]idma [iebet mag]ha tant ti[rib g]al ]ajtu g]aliex dawk li tefg]u 'l xebbiet b]al dawk f'dik il-]ajja, ma fel]ux jaraw 'l Fra Diegu jtellifhom qlig] ta' flus bla tbatija. Minflok ma qata' qalbu, Fra Diegu ]aseb fil-[ejjieni bit-tama li I-opra tieg]u tibqa' wara mewtu wkoll. G]alhekk, f'mo]]u fe[[et I-idea tat-twaqqif ta' Istitut. G]al din ir-ra[uni, fis-sena 1885, Fra Diegu feta] dar kbira f'Birkirkara, u qeg]dha ta]t il-]arsien ta' missieru San Fran[isk ta' Assisi, imma malajr bdiet tissejja] id-Dar jew Istitut ta' Fra Diegu. ll-]sieb tad-dar kien f'idejn o]tu {anna, mart Pawlu Marmara, li kienet bla tfal. ll-]sieb kien li d-dar tilqa' tfal iltiema u xbejbiet li kienu mitluqin g]al ri]hom, bit-ti[rib li jintefg]u fit-tajn tal-]tija.

ll-bidu ta' I-lstitut Fra Diegu tal-}amrun hu tas-sena 1886. Hu g]adda minn Birkirkara g]al Dar kbira fit Triq id-Duluri, il-}amrun, u, ftit wara, g]al dar ahjar li kienet f'n. 20 Triq Villambrosa. F'dak i\-\mien, {u\eppi De Piro kien g]adu tfajjel ta' 9 snin. ld-Dar kellha b\onn ta' tmexxija tajba. L-okka\joni ma damitx ma [ietu. |ew[ sorijiet ta' Kongregazzjoni [dida bi-isem ta' Terzjarji Fran[iskani kienu fi triqithom minn Birkirkara g]all-}amrun. Kienu sorijiet li bdew bil-]idma ta' Dun {u\epp Diacono fir-Rabat ta' G]awdex fis-sena 1880, u, imbag]ad, meta kienu se jispi``aw fix-xejn g]ax il-Fundatur ]alliehom, huma twieldu mill-[did permezz ta' Madre Margerita De Brincat, li mexxiethom fi\-\menijiet I-i\jed diffi`li. Dawn huma s-sorijiet li ma damux ma bdew jissej]u Fran[iskani ta' Malta, u mbag]ad Fran[iskani tal-Qalb ta' {esu'.[3] Fl-okkazjoni li semmejna, Fra Diegu kien g]addej riekeb f'karrozzin, waqt xita qawwija. G]alhekk, kif lema] lil dawk i\-\ew[ sorijiet, hu sej]ilhom biex jirkbu huma wkoll. Tul it-triq, Fra Diegu staqsiehom dwar il-Kongregazzjoni tag]hom. Meta sar jaf xi]a[a dwarhom, Fra Diegu fissrilhom li hu kellu xewqa kbira li jsib sorijiet fran[iskani biex jie]du ]sieb ta' tfal bniet iltiema, xbejbiet fil-periklu, u ta' subien `kejknin. Lilhom, hu talabhom biex ig]inuh ]alli j]ares 'il dawn mit-ti[rib tad-dinja. Dawk is-sorijiet wasslu I-messa[[ lis-superjuri tag]hom, u b'hekk bdiet il-]idma tas-Sorijiet Fran[iskani f'dik id-Dar ta' Triq Villambrosa. Benefattur kbir tag]ha kien il-Marki\ Scicluna, mag]ruf mill-Maltin b]ala "l`-~isk". ll-fratell Fran[iskan ma kellux ix-xorti li jara 'I dik I-opra kif xtaqha hu; imma ismu baqa' marbut mag]ha g]al dejjem.[4]

 

2 ta' Awissu, 1907: L-Ewwel Direttur Djo`esan

Fra Diegu miet fl-14 ta' Mejju, 1902, imdawwar minn dawk li hu ]eles minn mi\erja spiritwali u temporali u mis-Sorijiet Fran[iskani. ll-Fran[iskani Minuri g]amlu ]ilithom biex ikomplu I-opra ta' Fra Diegu u ]allsu ]afna mid-djun li d-dar kienet mg]obbija bihom. Imma I-Ministru {eneral tal-Fran[iskani Minuri [[udika li dik il-]idma fost it-tfal li, fil-bi``a l-kbira tag]hom, kienu bniet, ma kenitx adattata biex titmexxa minn reli[ju\i ta' I-Ordni tieg]u. Kien g]alxejn li I-Kustodju Provin`jal ta' dak i\-\mien, li kien Patri Lwi[ Attard, t]abat kemm fela] biex il-{eneral ta' I-Ordni jippermetti li huma j\ommu I-lstitut.[5] G]alhekk, il-Fran[iskani Minuri ma kienx fadlilhom [lief soluzzjoni wa]da. Permezz ta' Att Notarili li sar fit-2 ta' Awissu, 1907 quddiem in-Nutar Francesco Schembri-|arb, huma tawh f'idejn l-lsqof ta' Malta, Mons. Pietru Pa`e u f'idejn is-su``essuri le[ittmi tieg]u. Fi kliem ie]or, dak l-Istitut sar wie]ed djo`esan.[6]

G]all-ewwel, l-Isqof ta' Malta kien f'diffikulta' lil min jaqbad iqieg]ed b]ala l-ewwel Direttur ta' l-Istitut Fra Diegu. Dak i\-\mien, il-post kien g]adu mag]ruf b]ala l-Istitut ta' San Fran[isk ta' Assisi.[7] Mons. Pietru Pa`e wera d-diffikulta' tieg]u ma' Dun {or[ Bu[eja, li kien qieg]ed jg]in fit-tmexxija ta' l-Istitut ta' San {u\epp, f'Santa Venera. Dak Dun {or[ di[a' kellu xi ftit ta' esperjenza dwar kemm kien jiswa Dun {u\epp De Piro. Dan kien g]adu student u sa`erdot \ag]\ug] imbieg]ed minn art twelidu meta kien di[a' wera [ibda ta' m]abba lejn l-opra ta' l-Istitut San {u\epp.[8] Barra minn hekk, meta kien siefer, Dun {or[ kein ]alla g]al xahar s]i] lil Dun {u\epp De Piro biex imexxi I-lstitut minfloku. F'dik il-]idma, De Piro kien wera ru]u bniedem ta' ]ila. G]alhekk, Dun {or[ ippropona lill-isqof ta' Malta biex jag]\el lil Dun {u\epp De Piro.[9] Lill-isqof, il-proposta g]o[bitu. Kien \mien meta Dun {u\epp kien g]adu qed ja]dem fil-parro``a tal-Qrendi.[10] Dan il-qassis, li kien qrib it-30 sena ta' ]ajtu, baxxa rasu quddiem l-lsqof tieg]u, u a``etta. G]alhekk, fit-2 ta' Awissu, 1907, l-lsqof Pietru Pa`e bag]atlu d-digriet tan-nomina.

Kelmiet importanti fid-digriet tan-nomina huma dawn: "Billi issa g]andna b\onn nipprovdu Direttur twajjeb u ]abrieki biex jie]u ]sieb dak l-lstitut, A]na, li nafu kemm int g]aqli, im]e[[e[, u attiv, minn qalbna ninnominawk g]al dak l-uffi``ju bil-fakoltajiet kollha me]tie[a u xierqa. A]na `erti li l-lstitut, immexxi minnek u meg]jun mill-[enero\ita' ta' l-insara, jibqa' miexi 'I quddiem bil-g]ajnuna tas-Sorijiet Terzjarji Fran[iskani li tant g]amlu [id fih. Dawn is-sorijiet, imqanqlin mill-ispirtu tas-Serafiu Patrijarka, ma huma sejrin jib\g]u mill-ebda xog]ol tqil, kif s'issa qatt ma be\g]u, biex ig]allmu t-tfal bniet li huma mharsa f'dak I-istitut".[11]

G]all-ewwel, is-sorijiet bilkemm ma be\g]ux minn g]azla b]al dik. Huma ma kenux jafu lil De Piro mill-qrib; imma kienu jafu sewwa minn liema familja kien imnissel. Billi kien ta' familja nobbli, huma mma[inaw li kien sejjer ikun bniedem li jib\g]u jersqu lejh u jkellmuh. Imma meta, ftit wara l-g]a\la tieg]u, hu mar ikellimhom g]all-ewwel darba, lis-sorijiet malajr tarilhom kull bi\a'. Huma malajr intebhu li Dun {u\epp kien bniedem li, mhux biss ma j\ommx ru]u mkabbar mag]hom, imma kellu wkoll il-]ila jin\el g]al-livell tat-tfal.[12] Dik kienet g]alih l-ewwel esperjenza fost it-tfal bniet. Hu ma kienx jaf g]and min jaqbad jirrikorri biex ifittex g]ajnuna. G]al g]ajnuna mill-qrib, nistg]u ng]idu li ma sab lil ]add ]lief lil ommu Ursola: li saret is-sie]ba ta' binha f'din I-opra, I-istess kif Mamma Margerita g]enet I-opra karitattiva ta' binha Don Bosco.

 

L-Ewwel Istitut ta' m]abbtu

G]al Dun {u\epp De Piro, I-opra ta' I-lsituti bdiet b'dan ta' San Fran[isk ta' Assisi, li kien beda jissejjah ta' Fra Diegu. II-]idma g]al dan I-lstitut ]adet g]at-tuI ta' 26 sena. De Piro ma ]adem fl-ebda opra o]ra g]al tant u tant snin. ll-Fran[iskani Minuri ta' Malta kienu ]allew qalbhom fl-lstitut Fra Diegu. Ftit snin i\jed tard, u e\attament fis-sena 1913, Patri Lwig Attard kellu jilmenta li I-opra tal-Fran[iskani kienet donnha ntesiet. Meta nkiteb dwar il-]idma tal-kleru malti f'dak I-lstitut, lilhom kienu donnhom insewhom; donnu ]add ma kien jaf kemm kienu baqg]u ja]dmu wara I-mewt ta' Fra Diegu. Madankollu, dan is-sa`erdot tal-Fran[iskani Minuri ma riedx jiftiehem ]a\in. Hu ried juri kemm kien japprezza l-]idma ta' Dun {u\epp De Piro. G]alhekk, hu kiteb dawn il-kelmiet: "B'dan ma nifhmux noskuraw il-mertu ta' min [ie urajna; anzi nizzu]ajr 'I A lla li i-lstitut waqa f'idejn ta' sa`erdot mimli b'tant ]rara, b]al ma hu Mons. D. {u\epp Depiru, li qieg]ed ikompli hekk bl-unur l-opra tag]na, u jg]addi dejjem 'il quddiem l-lstitut, allavolja f'dawna \-\menijiet ta' dwejjaq minn kullimkien. U min ma jfa]]arx lil bniedem b]al dan, li sinjur minn daru, ma jonqsu xejn, mar jitg]abba b'piz hekk kbir, u b'tant ksir ir-ras? Huwa jaf li dan li qeg]din niktbu, qeg]din niktbuh bil-qalb, g]ax jaf li, fejn stajna, assistejnieh, u fejn nistg]u ma nonqsux li nassistuh".[13]

"Fra Diegu" jist]oqqlu jissejja] tassew l-ewwel istitut ta' m]abbtu. G]al De Piro, kien \mien tajjeb biex hu jintafa' fuq il-]sieb ta' dak I-lstitut, g]aliex, meta dan ing]ata f'idejh, hu kien g]adu ma bediex jittaqqal b'tant pi\ijiet. G]alhekk, Dun {u\epp kien imur ta' sikwit jara t-tfal u jkellem lis-sorijiet dwar il-b\onnijiet li jinqalg]u. Imma, i\jed tard ukoll, meta hu kellu x'jag]mel ]afna i\jed, i\-\jajjar tieg]u ma qatg]ux. Fl-ewwel \mien, hu kien imur tliet darbiet fil-[img]a: it-Tnejn, il-}amis, u s-Sibt.[14] ll-fer] ta' De Piro kien kbir meta, aktar tard, is-Sorijiet Fran[iskani ta' I-lstitut g]arrfuh li kienu da]]lu I-linja tat-telefon. L-ewwel kelma li ]ar[et minn fommu, meta Madre Pawla kellmitu dwar dan, kienet din: "Issa, qisna qeg]din aktar flimkien". G]alhekk, fi \mien meta beda j]ossha diffi`li biex i\ur I-lstitut b]alma kien jag]mel qabel, il-Monsinjur ]ass sodisfazzjon kbir g]all-fatt li hu sata' jikkomunika mas-sorijiet tant malajr. lr-rabta tieg]u mat-tfal u I-fer] li kien i]oss fil-progressi tag]hom jidhru tajjeb f'din ix-xewqa li wera mas-Sorijiet: "Kos, kieku jien nifta] it-telefon tieg]i, u intom tag]kom, nista' nisma' t-tfal ikantaw il-kant Gregorjan, u nara kif inhuma sejrin!"[15]

lt-tfal malajr bdew jissa]]ru wara d-Direttur tag]hom. l`-`kejknin qatt ma kienu jarawh b]ala Superjur tag]hom, imma b]ala wie]ed li tant kien i]obbhom. Ma kenitx xi]a[a rari li, f'xi festini li kienu jsiru lilu, kienu jarawh ji[ri b'xi tarbija f'idejh. {ie li kien hemm xi tifla `kejkna li tant kienet tin[ibed lejh b'mod li ma kenitx tkun trid twarrab minn mieg]u.[16] De Piro ma damx wisq mar sar Monsinjur; imma hu, xorta wa]da, qatt ma \ammha ta' li kien. Hu qatt ma kien imur fl-lstitut liebes I-a]mar; b]ala monsinjur ukoll, xorta wa]da baqa' jie]u gost jag]milha mat-tfal.[17] Malli kien jirfes I-g]atba ta' I-lstitut, it-tfal malajr, kollha fer]anin kienu jibdew ifesfsu f'widnejn xulxin minn wa]da g]all-o]ra, billi jg]idu: "{ie l-Padre".[18]

 

Metodi ta' Edukazzjoni

ld-direzzjoni ta' Mons. De Piro bl-ebda mod ma kienet tikkonsisti f'xi g]assa fuq is-sorijiet u t-tfal. Lanqas ma nistg]u ng]idu, min-na]a I-o]ra, li t-tfal kienu mi[budin lejh g]aliex kien i]allihom jag]mlu li jridu. ld-Direttur emmen Ii dmir gravi tieg]u kien li dawk it-tfal jitjiebu u jie]du formazzjoni tajba. Fl-umilta' kbira tieg]u, Mons. De Piro ried iderri lis-sorijiet biex lilu ma jag]tuh xejn spe`jali. Meta xi soru [ie li qeg]ditlu quddiemu xi fjura spe`jali li tkun g]adha kemm fet]et, hu kien ig]idilha bil-]lewwa: "Mur qeg]idha quddiem {esu' Sagramentat". Meta kienu jag]tuh xi frotta bnina jew xi]a[a ta' I-ikel mhux tas-soltu, hu kien ig]idilhom: "Din morru ag]tuha lit-tfal".[19]

B]alma Kristu matul ]ajtu ma approvax il-]tija, imma ]afer lill-]ati, hekk ukoll Mons. De Piro kien juri li ma xtaqx li t-tfal jing]ataw kastigi, imma ried li hima jifhmu li jkunu \baljaw. Meta, fl-Istitut Fra Diegu, hu kien jilma] xi tifla mibg]uta 'l barra mill-klassi u qieg]da we]idha fil-kuritur, lill-Madra Mons. De Piro kien ig]idilha: "Ja]asra din x'g]amlet? G]aliex ma dda]]aliex [ewwa?" Imma, imbag]ad, hu kien imur fuq            it-tifla, u jg]idilha: "Hux veru li lill-Madra tweg]edha li ma ter[ax?" Hu qatt ma ried li t-tfal ji[u msawtin g]al xi \balji li jag]mlu.[20] Il-Monsinjur ma kienx jaqbel lanqas ma' l-g]ajat. Lis-sorijiet, hu kien ig]idilhom: "Qatt tg]ajtu mat-tfal. Bil-]lewwa i[[ibuhom i\jed. }udu pa`enzja bihom u \ommuhom fer]anin".[21] Xi wa]da mis-sorijiet kienet tilmenta mill-im[iba tat-tfal; imma Mons. De Piro, b]al missier li jaf jag]der, kien ig]idilha: "Nirringrazzjaw 'l Alla li dawn it-tfal qeg]din mag]na, u mhux post ie]or".[22] Imma l-mog]drija tieg]u bl-ebda mod ma kienet indifferenza g]al kulma kien isir. Hu kien jag]fas ]afna fuq is-sorijiet biex lit-tfal qatt ma j]alluhom we]idhom, dejjem ig]assu fuqhom, u jag]mlu ]ilithom biex qatt ma jippermettu li t-tfal jintrikbu mill-vizzju tal-g]a\\.[23]

Mons. De Piro ried irawwem it-tfal fil-]sieb li I-[urnata tal-}add ma hix wa]da komuni b]all-o]rajn. G]alhekk, biex huma jifhmu li dik hi [urnata qaddisa, il-Monsinjur ried li dak in-nhar is-sorijiet ilibbsuhom a]jar milli fil-[ranet I-o]rajn.[24] G]at-tfal i\-\g]ar, imbag]ad, id-Direttur ried li hu wkoll jag]ti s-sehem tieg]u biex i]ejjihom g]al [urnata tant importanti ta' ]ajjithom: ji[ifieri, g]all-ewwel tqarbina tag]hom. L-ewwelnett lis-sorijiet hu kien ifakkarhom ta' sikwit fid-dmir gravi tag]hom li lit-tfal jag]tuhom formazzjoni tajba fit-tag]lim nisrani; imbag]ad, kien imur hu nnifsu biex je\aminahom g]all-ewwel tqarbina. Meta, darba minnhom, it-tfal ma tantx marru tajjeb, id-Direttur sejja] fl-uffi``ju tieg]u lil dik is-soru li kienet ippreparathom, u kellimha fuq il-]tie[a kbira tat-tag]lim.[25]

L-lstitut Fra Diegu kien fih tfal bniet ta' etajiet differenti. Id-Direttur fehem li l-edukazzjoni ta\-\g]ar ma hix b]al dik tal-kbar. G]alhekk, hu [ie li laqqa' I-kbar g]alihom, u kien joqg]od ikellimhom. Mal-kbar, I-aktar li kien jag]fas kien fuq il-karita' fi m[iebthom. Hu fehem tajjeb li l-vizzju ta\-\menijiet kollha hu li ma nifhmux x'i[ifieri t]obb lill-o]rajn. Nuqqasijiet gravi kontra l-kmandament kbir ta' I-im]abba jsiru bi-ilsien: tgergir, tmaqdir, u tkasbir bejniethom u lejn dawk li kienu fuqhom.[26]

ll-metodu edukattiv ta' De Piro kien juri li hu qatt ma qata' qalb dak li jkun u dejjem apprezza kull bi``a xog]ol, ukoll jekk din minnha nnifisha forsi tkun `kejkna. Meta kien jinteba] li, minn [urnata g]all-o]ra, ma tantx ikun sar progress f'xi ]a[a partikulari, De Piro b'kelmiet ]elwin imma li jfissru ]afna kien ig]id lis-sorijiet: "Milli jidher, sor, il-biera] kellkom x'tag]mlu hux?" Meta, imbag]ad, kien jid]ol f'xi sala u jara t-tfal kollha okkupati, hu kien ig]idilhom kelmiet ta' apprezzament u ta' inkora[[iment.[27] Hu kien idur it-tfal kollha waqt li kienu jkun fuq ix-xog]ol tag]hom, u jurihom kemm kien qed jie]u gost bil-]idma tag]hom. ld-Direttur kien jitfa' ]arsa spe`jali lejn xi wa]da li kienet turi li ma kenitx f'tag]ha. Jekk kien jinteba] li xi tifla jew xbejba kienet inkwitata b'xi ]sieb jew b'xi problema, hu ma kienx iwarrab qabel ma jag]tiha I-g]ajnuna tieg]u.[28]

 

Inissel fihom il-Fer]

lr-rikreazzjonijiet kellhom post importanti ]afna fil-metodu edukattiv ta' Mons. De Piro. Lir-rikreazzjoni hu ma kienx jifhimha biss b]ala waqfien mix-xog]ol, biex il-bniedem jie]u sa]]a [dida u jer[a' jintafa' fuq il-]idma. Hu ried li dawk jag]mlu minnu jkunu dejjem fer]anin. G]alhekk, Mons. De Piro kien jag]ti I-impressjoni li donnu ried jara x'jivvinta biex it-tfal ikollhom biex jifir]u. Hu nqeda bil-mezzi tieg]u kollha, mhux biss biex jipprovdilhom rikreazzjonijiet u vaganzi, imma wkoll biex jorganizzalhom re`ti u log]ob. De Piro emmen ukoll li premjijiet u r-rigali jg]inu ]afna lit-tfal biex dawn ig]ixu dejjem i\jed ]ienja u jaqdu a]jar dmirijiethom lejn Alla u lejn il-bnedmin.

Mons. De Piro kien jag]mel ]iltu biex qatt ma jg]id kelmiet ibsin lit-tfal: lanqas meta dawn kienu jonqsu. Wara li kien jag]mlilhom il-korrezzjonijiet me]tie[a, hu kien i]obb jispi``a billi j]allilhom tog]ma tajba g]ax kien iweg]edhom li jo]ro[hom xi dawra jew jag]mlilhom xi pranzu. lx-xewqa tieg]u kienet dejjem li lit-tfal jag]milhom kuntenti aktar milli kienu qabel ma da]lu fl-lstitut.[29]

Hu kien i\omm kelmtu tassew. De Piro dejjem ]asbilhom mill-anqas g]al \ew[ pranzijiet kbar matul is-sena. Kienu ikliet li fihom ma kien ikun jonqos xejn. Hu kien jie]u gost jag]mlilhom pranzu fil-Milied, fil-G]id il-Kbir, u tant drabi nhar San {u\epp, il-Qaddis tieg]u. F'dawk I-okka\jonijiet, hu [ie li stieden lill-lsqof ta' Malta, lil qrabatu, u lil xi o]rajn. G]alhekk, g]all-okka\joni, is-sorijiet kienu jie]du ]sieb ig]allmu lit-tfal xi re`ti u kant. G]alkemm b'idejha jirtog]du, dik it-tifla li kienet ting]a\el biex taqra l-indirizz ta' l-okka\joni kienet t]ossha fer]ana tassew, u xi ftit imkabbra wkoll.[30] Imma, meta kienu jsiru r-re`ti, il-Monsinjur ma riedx li s-sorijiet joqog]du jippreparawlhom palkijiet lit-tfal. Hu kien jara I-palk b]ala ]a[a xi ftit tad-dinja; g]alhekk hu ma riedx iderrihom bih u jxennaqhom g]alih g]al wara li jo]or[u mill-lstitut. Imma hu xorta wa]da ried li I-affarijiet isiru sewwa. G]alhekk, kien jinteressa ru]u jmur g]all-provi; imbag]ad, wara I-provi, jekk kien jinteba] li xi]a[a ma kenitx f'postha, hu kien ikellem dwarha lis-soru biex tie]u ]sieb li I-affarijiet jirran[aw g]all-a]jar.[31]

Lil Mons. De Piro, Alla pprovdielu ]afna. G]alhekk, hu ]assu fid-dmir li jag]ti ]afna. Biex ig]in lil dawk it-tfal li g]alihom hu kien daqs missier, De Piro xejn ma sta]a jag]mel wi``u ma' ommu u ma' ]utu. ld-djar ta' niesu, u flushom ukoll, kemm-il darba intu\aw biex iferr]u 'l dawk li xortihom ma tantx g]enithom. Hu kien i]obb jie]u t-tfal il-Qrendi fid-dar kbira tal-familja tieg]u. It-tfal kienu jixxalaw ji[ru 'I hawn u 'l hinn mal-[nien tad-dar. ll-[urnata tal-Qrendi kienet tispi``a billi kien jie]u t-tfal mieg]u ]alli jroddu ]ajr lill-Madonna fil-kappella `kejkna tal-Madonna tal-}niena.[32] Hu [ie li ]adhom ukoll San Pawl il-Ba]ar fid-dar ta' ]uh, Dun Santin. Ma kienx jonqos li je]odhom hemm nhar Sant'OrsIa, il-festa tal-mama tieg]u. Fl-a]]ar, qabel ma jitilqu, omm il-Monsinjur kienet tag]ti pasta u qassata lil kull wa]da minn dawk it-tfal. F'okka\joni b]al dik, hu kien jifrah daqs it-tfal u kien i]ossu tassew ]ieni g]aliex kien jara li ommu wkoll kienet qieg]da t]oss sodisfazzjon kbir talli offriet xi]a[a lit-tfal nhar il-festa tag]ha.[33] U, sabiex itajru minn mo]]hom il-]sieb li huma xi tfal minsijin, De Piro lit-tfal ta' l-lstitut ta' Fra Diegu kien krielhom ukoll dar f'Marsaxlokk biex, xi drabi, ikunu jistg]u jittie]du fiha.[34]

It-tfal ta' I-lstitut, minbarra I-iskola, kienu jitg]allmu jsajru, i]itu, jirrakkmaw, u affarijiet o]rajn li jsibuhom meta jo]or[u, u jkollhom ja]sbu g]al rashom. G]alhekk, biex i]ajjarhom i\jed jiddedikaw ru]hom, il-Monsinjur kien jag]ti premjijiet lil dawk kollha li jkunu I-a]jar f'xi su[[ett ta' I-iskola, jew f'xi seng]a li jkunu qed jitg]allmu.[35] Hu [ie li stieden 'il xi persuna importanti biex tqassam il-premjijiet lit-tfal li jkunu marru tajjeb.[36] Imbag]ad, fil-Milied, il-fer] kien hemm b\onn li jkun g]al kul]add; ji[ifieri, g]al dawk ukoll li mo]]hom ma kienx jag]tihom. G]alhekk, id-Direttur kien imur ]afna qabel ma tibda l-quddiesa ta' nofs il-lejl; il-gost tieg]u kien ikun li joqg]od jilg]ab it-tombla mat-tfal u li joqg]od iqassmilhom ir-rigali li kien ikun hemm imdendlin mas-si[ra tal-Milied.[37]

Fi \mien Mons. De Piro, meta l-fwie]a donnha kienet xi]a[a tas-sinjuri biss u bilkemm ma kienx hawn dawk li riedu jikkundannaw I-u\u tag]ha, Mons. De Piro kien i]oss li lanqas dawk it-tfal fqajrin ta' I-lstitut Fra Diegu ma kellhom ikunu m`a]]din minnha g]al kollox. ll-Monsinjur kien isiefer ta' sikwit: daqqa g]al ]a[a, u daqqa g]al o]ra. Fis-safar tieg]u, hu ma kienx jiftakar f'niesu u ]biebu biss. Hu kien iqis b]ala ta' [ewwa lit-tfal ta' I-istituti wkoll. Kien ukoll `ert li dawk it-tfal japprezzaw rigal wisq aktar mis-sinjuri li ma jonqoshom xejn, u li rigali jaqilg]u ta' sikwit. G]ad narawh 'il quddiem meta, minn Tunes jixtri sapun u fwejja] g]at-tfal ta' dan I-lstitut.[38]

Meggie Bu]a[iar li, fi `kunitha, in[abret minn Fra Diegu u g]exet fl-istitut g]a\-\mien kollu ta' De Piro u g]al ]afna snin wara, stqarret li d-Direttur kien i]obb i[ibilhom xi rigali mis-safar. Hi wkoll titkellem dwar fwieha u sapun.[39]

Mons. De Piro kien inissel fer] kbir f'tifla meta hu kien jag]mel mag]ha xi]a[a spe`jali. It-tfal ma nsew qatt li, meta ntlaqtu minn xi marda u kienu I-isptar, hu kien imur jarahom joqg]od ikellimhom, u je]dilhom xi]a[a. Wa]da minn dawn ta' Fra Diegu sa]ansitra tg]id li, meta kienet mardet gravi, il-Monsinjur kien imur i\urha ta' sikwit.[40]

 

Mistrie] fuq I-G]ajnuna ta' Marija

Mons. De Piro kien konvint mill-verita' tal-qawl malti li jg]id: "G]in ru]ek u Alla jg]inek". Fi kliem ie]or, hu kien juza I-mezzi umani kollha li kienu g]ad-dispo\izzjoni tieg]u hiex jasal g]all-g]an ta' mo]]u u biex ig]in 'il kull min kellu b\onnu. Imma l-]ajja ta' Mons. De Piro hi wkoll xhieda ta' spiritwalita kbira. Hu dejjem emmen li, bil-forzi tieg]u u bil-mezzi li pprovda hu nnifsu u li tah ]addie]or, ma satax jasal g]al affarijiet kbar, jekk Alla ma jiqafx mieg]u, u ma jag]tihx dak li hu ma jwassalx g]alih.

ll-Monsinjur kellu devozzjoni li kienet ]ier[a tassew minn qalbu lejn il-Ver[ni Marija. F'idejha hu kien jintelaq u jitlaq 'il dawk i`-`kejknin kollha ta' I-lstitut Fra Diegu. Skond il-kelmiet ta' mara li g]addiet tfulitha f'dak I-lstitut, darba wa]da, is-Sinjura Ursola De Piro qalet lil dawk it-tfal ta' I-lstitut li I-Madonna fit-8 ta' Mejju lil binha sej]itlu biex ikun sa`erdot. A]na nafu li dawn il-kelmiet huma e\atti g]aliex kien waqt ir-re`ta tas-Supplika tas-sena 1898 meta hu ]a d-de`i\joni li jitlaq kollox u jaqbad it-triq tas-sa`erdozju. G]alhekk, matul ]ajtu, il-Monsinjur baqa' jg]o\\ dik il-[urnata, u xtaq li o]rajn ukoll jing]aqdu mieg]u fit-talb tag]hom lill-Madonna, I-Omm ]anina tag]na l-bnedmin.[41]

Fl-ewwel snin li kien Direttur fl-lstitut Fra Diegu, il-pre\enza ta' Mons. De Piro fl-okka\joni tal-festa tal-Madonna ta' Pompej kienet tkabbar il-festa. G]alhekk, g]all-lstitut, it-8 ta' Mejju kien wa]da mill-akbar festi. Lit-tfal, hu kien dejjem i]ajjarhom biex dak in-nhar jag]mlu xi sagrifi``ju lill-Madonna. Imma, i\jed tard, meta hu la]aq Direttur tad-Dar ta' San {u\epp f'Santa Venera, il-Monsinjur beda jag]mel il-funzjoni tas-Supplika fil-knisja ta' San {u\epp, imdawwar bil-membri kollha tas-So`jeta' tieg]u, u bit-tfal ta' dak I-lstitut. Imma, f'kull \mien ta' ]ajtu, hu baqa' jfakkar lit-tfal ta' Fra Diegu wkoll fl-im]abba li kellhom irawmu fihom lejn il-Madonna, li tie]u gost li huma jsej]ulha f'dik il-[urnata mag]\ula mill-Knisja biex a]na nitolbu xi grazzja. G]alhekk, flimkien mat-talb g]al xi]a[a mixtieqa, is-sagrifi``ju li kien jitlob mit-tfal g]al dik il-[urnata ma kienx wie]ed `kejken. Fi \mien meta s-sawma, sa]ansitra mill-ilma, qabel it-tqarbin kienet tibda minn nofs il-lejl sal-]in tat-tqarbin, id-Direttur wera x-xewqa li t-tfal isumu sa waqt il-quddiesa ta' nofs in-nhar: li fiha ssir is-supplika tradizzjonali lill-Madonna. It-tfal kienu ji[u wkoll mistiedna biex jiktbu fuq karta grazzja li kienu jixtiequ li jaqilg]u; imbag]ad, hu nnifsu kien ji[bor dawk il-bi``iet ta' karti, u

jqeg]idhom fuq I-artal, g]al waqt il-quddiesa u s-supplika.[42]

Imma d-devozzjoni tieg]u ma kenitx ta' darba fis-sena. Kull meta kien jirfes it-tar[a ta' l-Istitut, hu kien jin\el g]arkubbtejh fuq [inokkjatur quddiem l-istatwa tal-Madonna li kienet qrib il-bieb ta' barra, u jg]idilha bil-qalb tliet Avemarijiet biex tg]inu ]alli jibda [urnata tajba mat-tfal.[43] It-talb lill-Madonna kien ukoll l-okkupazzjoni tieg]u fil-ftit ]in liberu li kien ikollu bejn xog]ol u ie]or. Sa`erdot, li kien josservah miexi fit-triq, ig]id dawn il-kelmiet dwar De Piro: "Kont narah dejjem meta jkun sejjer Fra Diegu jew [ej lura San {u\epp, bil-kuruna f'idejh, ig]id ir-ru\arju".[44]

 

Ig]allimhom jerfg]u ]sebijiethom lejn Alla

ld-Direttur kien jaf li s-Sorijiet Fran[iskani kienu jag]mlu ]ilithom biex lit-tfal i]arr[uhom ig]addu xi ]inijiet tal-[urnata fit-talb. Imma hu nnifsu ried ikun ukoll ta' e\empju g]at-tfal. G]alhekk, meta nhar ta' }amis kien i\ur I-lstitut, fit-tlieta ta' wara nofs in-nhar kien jag]mel sieg]a adorazzjoni quddiem {esu' Sagramentat flimkien mat-tfal.[45]

Waqt il-funzjonijiet tal-Knisja, id-Direttur xtaq li kollox isir sewwa. Hu ried li t-tfal jitg]allmu jkantaw tajjeb. G]alhekk, lis-soru li kienet inkarigata mill-kant, hu kien jibg]atha flimkien mat-tfal fil-kunvent tas-Sacred Heart biex jit]arr[u sewwa. Kul]add jaf kemm I-Ar`isqof Benedittin Dom Mawru Caruana kien e\att dwar il-kant Gregorjan. Darba minnhom, I-Ar`isqof Caruana kien g]al xi funzjoni fl-lstitut, u Madre Kleofa Bondin li kienet g]adha fil-bidu tag]ha b]ala organista tfixklet, u I-Ar`isqof waqqafha. Skond in-natural tieg]u, De Piro, f'ka\ijiet b]al dawn, dejjem ra kif g]amel biex juri li nteba] bi-i\ball, imma ma kienx hemm g]alfejn wie]ed jaqta' qalbu. Dak in-nhar, lil Madre Kleofa, hu qalilha: "G]amilna fjask illum". Imbag]ad, hu qag]ad ja]sibha ftit, u qalilha: "X'nistg]u nag]mlu?” Hu ftiehem mag]ha li jsibilha xi]add biex ig]inha ]alli titg]allem iddoqq tajjeb. G]adda ftit ta\-\mien, u I-Ar`isqof Caruana ra[a' mar I-lstitut biex jamministra s-sagrament tal-Gri\ma lit-tfal. Dak in-nhar, regg]et daqqet Madre Kleofa, u kollox mar ]arir. L-Ar`isqof sej]ilha wara I-funzjoni u fer]ilha g]aliex dak in-nhar kollox mar tajjeb. L-Ar`isqof qalilha li kienet g]amlet \ball `kejken f'nota wa]da biss. Dak in-nhar, Mons. De Piro kien fer]an i\jed mis-

soltu.[46]

Mons. De Piro kien jag]mel ukoll ]iltu biex lill-lstitut ma j]allihx nieqes minn sa`erdoti g]all-okka\jonijiet solenni ta' matul is-sena. Hu nnifsu kien imur kemm-il darba g]al dawk il-funzjonijiet. Kien jie]u ]sieb ukoll li I-lstitut ma jibqax nieqes minn sa`erdoti li jqarru lit-tfal u s-sorijiet. Kien hu wkoll li da]]al fl-lstitut Fra Diegu d-drawwa li ta' kull sena g]al }amis ix-Xirka jibda jintrama s-sepolkru.[47]

F'dak l-ewwel \mien meta De Piro ntg]a\el b]ala Direttur ta' I-lstitut Fra Diegu, il-Papa Piju X kien ]are[ id-dispo\izzjoni li t-tfal i\-\g]ar ukoll jistg]u jit]ejjew biex jir`ievu 'l {esu' fl-Ewkaristija. L-importanti hu li huma jitg]allmu jag]arfu l-Ewkaristija mill-]ob\ komuni. Mons. De Piro ]e[[e[ lit-tfal ta' l-Istitut biex jit]ejjew sewwa. Meta wasal i\-\mien ta' l-ewwel tqarbina, il-Monsinjur lil kull wa]da minn dawk it-tfal bniet taha salib li fih kont tara wi`` il-Papa Piju X minn [o ][ie[a. Wa]da minn dawk it-tfal tg]id li hu qalilhom li dak kien rigal ming]and il-Papa stess. F'dak i\-\mien ukoll, biex it-tfal jit]e[[u i\jed bl-im]abba lejn is-Sagrament ta' I-Artal, Mons. De Piro qanqal lis-sorijiet Terzjarji Fran[iskani biex jibdew I-adorazzjoni ta' kuljum. ls-sorijiet u t-tfal kienu joqog]du g]all-adorazzjoni billi jitqassmu bejniethom mit-8.30 ta' filg]odu sal-5.30 ta' filg]axija.[48]

G]alkemm kienu g]adhom `kejknin, it-tfal kienu jisimg]u twissijiet serji ]afna minn fomm Mons. De Piro. Fost I-o]rajn, wasal li hu kien ig]idilhom kelmiet b]al dawn: "Niftakru li g]andna mmutu, u, quddiem Alla, mhux min jibda, imma min jispi``a".[49]

 

Ursola: Issir I-Omm tal-Fqajrin

Sor Marija Ro\alija tal-Kustat lmqaddes kitbet ittra f'isem il-Kongregazzjoni kollha tas-Sorijiet Fran[iskani ta' Malta biex trodd ]ajr lis-Sinjura Ursola De Piro g]al dak kollu li hi kienet qed tag]mel mag]hom. Naturalment, mag]ha, dik is-soru tg]aqqad lil binha. Imma t-tifhir hu dirett g]aliha. Jidher sewwa li s-Sinjura Ursola, jew Kika kif kienet mag]rufa, kienet qieg]da tag]ti bosta g]ajnuniet lil dak I-lstitut, u ma kenux g]ajnuniet ta' flus biss. Minbarra I-g]ajnuna finanzjarja, hi kienet qieg]da tag]ti tant pariri u tant ]idma manwali. Is-soru troddilha ]ajr g]all-im]abba kbira li hi kienet qed turihom.[50]

L-lstitut Fra Diegu kien wie]ed biss minn dawk il-postijiet li gawdew mill-[enero\ita' kbira tag]ha. Hi kienet soltu ti[bor mag]ha numru ta' xebbiet biex ja]dmu paramenti sagri tal-knejjes u ]wejje[ g]all-foqra ta' I-lstituti. Lil dawn ix-xbejbiet, hi [ie li qaltilhom: "Dawn huma t-teatru u I-films tieg]i: li na]dem g]all-fqar".[51] ls-Sinjura Kika (kif kienu jsej]ulha) kienet t]obb tmur I-lstitut, toqg]od titkellem mat-tfal, u ta]dem ukoll mag]hom.[52] Din il-mara [eneru\a ]ar[et sewwa minn butha biex tg]in lil dan I-lstitut u 'l-lstituti I-o]rajn. Min-naha I-o]ra, {u\eppi De Piro, mhux biss ]allieha tonfoq kemm xtaqet, imma kien ikun hu stess li dejjem juriha kemm kien ta' [id li wie]ed jonfoq flusu f'opri qaddisa b]al dawk. }afna affarijiet li saru fl-Istituti De Piro g]amilhom minn fuq dahar ommu.[53]

 

Bniedem e\att f'kollox

Tmexxija ta' Istituti torbot mag]ha I-b\onn ta' amministrazzjoni tajba. Meta De Piro kien wasal biex itemm il-]ajja tieg]u, hu kellu ]ames istituti f'idejh. Kien me]tie[ li ma jaqlax problemi g]as-su``essuri tieg]u. G]alhekk, fit-testment sigriet tieg]u, li sar fit-8 ta' Frar, 1932: ji[ifieri: madwar sena u nofs qabel il-mewt tieg]u, hu kiteb dawn il-kelmiet dwar l-amministrazzjoni: "Dwar id-diversi amministrazzjomjiet li jiena kelli f'idejja b'rabta ma' l-lstituti ta' karita' u ta' benefi`enza, g]andi re[istri apposta g]al kull amministrazzjoni".[54]

ld-Direttur ried ukoll li l-lstituti kollha li kienu jiddependu minnu ma jid]lu fl-ebda nkwiet min]abba xi affarijiet li matul ]ajtu kienu proprjeta tieg]u. B]ala Direttur, Mons. De Piro kellu xi uffi``ju f'kull Istitut, u kull post li kellu aktarx li kien [ie mg]ammar b'affarijiet li pprovdiehom hu stess. G]alhekk, fl-istess testment tieg]u, De Piro da]]al dan l-artiklu: "Niddikjara li, f'kull Istitut li [ie dirett minni, ma hemm l-ebda g]amara jew kwadri, jew ilbies, jew affarijiet sagri (insegne sacre) li huma proprjeta' tieg]i. ll-fatt li dawk l-o[[etti jkunu jinstabu f'dak il-post ikun ifisser li jiena nkun ]allejthom b]ala donazzjoni lill-Istitut".[55]

Billi I-lstitut Fra Diegu kien sar wie]ed djo`esan. Dun {u\epp De Piro, mhux biss kien la]aq Direttur, imma kien sar ukoll I-Amministratur ta' dak I-lstitut "San Fran[isk ta' Assisi" li fis-sena 1907, popolarment di[a' kien jissejjah "Fra Diegu". [56] G]alhekk, kull tant \mien, il-Kurja Djo`esana ta' Malta kienet tibg]at ukoll xi persuna ta' fidu`ja biex te\amina r-re[istri ta' l-Istitut Fra Diegu, u tara jekk kenux mi\mumin tajjeb. Nafu li [ie li ntbag]at il-mag]ruf Alfons Marija Galea biex je\amina dawk ir-re[istri. Hu qeda dmiru bir-reqqa; imma ma sab xejn x'jikkritika g]aliex osserva li kollox kien mi\mum b'e\attezza kbira.[57] Dik l-e\attezza tieg]u ma kenitx biss dwar ir-re[istri, imma wkoll dwar is-Sorijiet u t-tfal ta' l-Istitut.[58] Madankollu, ma g]andna b\onn ta' l-ebda prova biex inkunu nafu kemm Dun {u\epp De Piro kien ordnat. Hu bi\\ejjed li a]na nag]tu daqqa ta' g]ajn lejn dak li nstab f'daru u f'kull post fejn kien. Mhux biss \amm kollox b'mod e\att, imma ]alla wkoll kopja ta' kull kitba importanti li ]ar[et minn idejh u I-ori[inali kollha ta' I-ittri ta' valur li waslulu. Li kieku ma e\istewx dawn il-kitbiet, kien ikun wisq izjed diffi`li biex tinkiteb ]ajja li tkun tixraq lil Mons. De Piro.

Dwar din I-amministrazzjoni ta' Mons. De Piro fl-lstitut Fra Diegu, jixraq li jsiru \ew[ osservazzjonijiet o]rajn g]ax huma xhieda qawwija tal-qdusija ta' dan il-bniedem.

Wara li s-Sur Fons Marija Galea ddikjara kemm sab kollox e\att fl-amministrazzjoni li wasslet sal-31 ta' Di`embru, 1915, hu ni\\el kelmiet li juru kemm apprezza I-]ajja qaddisa ta' dan id-Direttur. Dwaru, hu kiteb hekk: "Mons. De Piro offrieli l-possibilta' biex nammira l-providenza t'Alla. Dan id-Direttur-Amministratur iqanqalni g]all-ammirazzjoni g]all-mod kif jafda fil-providenza t'Alla. Hu j]ares lejn Alla b]alma iben i]ares lejn missieru, u j]ossu `ert li Alla jisma' t-talba tieg]u".[59]

L-osservazzjoni I-o]ra hi aktar importanti g]aliex tikkonfermalna kemm kien qed ja]dem g]all-im]abba t'Alla u ming]ajr l-ebda interess ta' flus. In]allu d-dikjarazzjoni tas-Sur Fons ming]ajr ma nbiddlu xejn minnha: "Jiena staqsejt lil Mons. De Piro x'jistenna b]ala ]las li ]aqqu talli qieg]ed i\omm f'idejh dik l-amministrazzjoni. Imma hu nnifsu g]arrafni li offra s-servizz tieg]u ming]ajr ebda ]las: g]all-im]abba t'Alla biss; imbag]ad hu \ied li, g]alli [ej ukoll, ma g]andux f'mo]]u li jitlob xi ]las". Din I-istqarrija hi tal-10 ta' Frar, 1916.[60]

ls-Sur Fons innifsu, erba' snin i\jed tard, f'dikjarazzjoni tat-8 ta' Marzu, 1920, ra[a' kkonferma kemm kienet e\atta dik l-amministrazzjoni u kemm kienet kbira il-[enero\ita' ta' Mons. De Piro ma' I-lstitut Fra Diegu. Dawn huma I-kelmiet tas-Sur Fons: "F'dan i-lstitut, il-Kanonku De Piro Navarra, b 'mod [eneru\ ]afna, irrinunzja g]al dak il-]las li jist]oqqlu, biex dak li jmiss lilu jmur g]all-lstitut Fra Diegu. 'Il dan l-lstitut, hu qed jamministrah b'tant im]abba u b 'tant e\attezza. ll-kontijiet tad-d]ul u l-]ru[ huma xhieda ta' l-im]abba tal-poplu, mhux biss lejn l-lstitut, imma wkoll lejn din il-persuna li tant jist]oqqilha tif]ir g]all-mod kif tamministrah".[61]

 

L-G]ani li i`a]]ad g]all-o]rajn

Minbarra li ma t]allasx g]all-]idma tieg]u, Mons. De Piro kien qed jonfoq minn [idu biex jag]mel tant opri tajbin fl-lstitut Fra Diegu. Imma jibqa' fatt `ert li, f'dak I-lstitut, ix-xog]ol I-aktar tqil kien qieg]ed isir mis-Sorijiet Fran[iskani ta' Malta. G]al Mons. De Piro, il-]idma fl-lstitut Fra Diegu ma kenitx ]lief wa]da mill-]afna li kellu. Hu nnifsu kien konvint minn dan. G]alhekk, ta' bniedem qaddis li kien, hu ma ried jisraq xejn mill-mertu tas-sorijiet. Meta xi persuna [eneru\a riedet turi kemm tapprezza I-]idma li fl-lstitut kienet qieg]da ssir mat-tfal, id-Direttur kien jag]\el li jibqa' fil-[enb biex il-mertu kollu jmur fuq is-sorijiet. Kull]add jaf li benefattur kbir ta' I-lstitut Fra Diegu kien il-Marki\ Scicluna, mag]ruf fostna b]ala "l`-`isk". Hu mertu kbir ta' dan il-bniedem g]ani li nbena dak il-post tant spazju\ u tant adatt biex i\omm fih numru sewwa ta' tfal. Il-Marki\ Scicluna, kull tant \mien, kien i]obb jistieden lis-sorijiet g]al xi pranzu b]ala sinjal ta' I-istima kbira li hu kellu lejhom. Imma, g]alkemm kien ji[i mistieden biex imur mag]hom, Mons. De Piro g]a\el li f'okka\joni b]al dik i]alli s-sorijiet imorru we]idhom, biex huma nnifishom ikunu tassew il-mistednin prin`ipali.[62]

Mons. De Piro kien jaf taijeb li hu kien Direttur ta' Istitut tal-fqar. G]alhekk, meta kienet tinqala' xi okka\joni, u hu kien ikun mistieden flimkien ma' o]rajn, qatt ma ried li s-sorijiet jag]mlu mieg]u xi]a[a spe`jali li mag]ha [[ib I-ispejje\. Fis-sena 1932, Madre Pawla ~ilia, Superjura ta' I-lstitut, organizzat g]all-benefatturi u g]al nies o]rajn, wirja ta' xog]lijiet li kienu saru mit-tfal. Mons. De Piro kien fost il-mistednin ewlenin u baqa' hemm sa I-a]]ar. Billi kien sar il-]in sewwa, il-Madre ssikkatu biex i]alliha [[iblu karrozzin ]alli jkun jista' jitla' I-lmdina bih. Imma d-Direttur assolutament ma riedx; lilha ma se]]ilhiex tipperswadih g]aliex hu kien de`i\ li ma jag]milx spejje\ bla b\onn g]all-Istitut. Hu fehemha li, bil-karozza tal-linja, jasal xorta wa]da d-dar.[63]

Mons. De Piro kien ukoll bniedem li japprezza kollox. G]alhekk meta nzerta li kien imur jiekol fl-lstitut, hu dejjem kiel minn kollox. Dan ma kienx jag]mlu biss biex juri li hu ma ried xejn partikulari fl-ikel. Kien jiekol minn kulma jressqulu quddiemu biex juri lil dik li kienet sajret li I-ikel tag]ha kien jog][bu. Madankollu, f'okka\jonijiet b]al dawk, Mons. De Piro kien joqg]od attent dwar x'ikel kienu je]dulu quddiemu. Hu dejjem ried li lilu jag]tuh e\attament dak li kienu jag]tu lit-tfal. In\idu ma' dan li, g]alkemm b]ala Direttur kellu kull dritt li jiekol fl-lstitut, il-Monsinjur kien i]oss li ]a xi]a[a lill-fqar b'dak I-ikel tieg]u. G]alhekk, kull darba li kien jiekol hemm, qabel jo]ro[, hu kien jitfa' xi]a[a tal-flus fil-kaxxa ta' Sant'Antnin.[64]

Malli d-Direttur kien jintebah li I-lstitut kien qieg]ed ibati min]abba xi nuqqasijiet, hu kien jag]mel ]iltu biex itaffilhom il-problemi li kellhom. Jekk, fi \mien l-ewwel gwerra I-kbira bata kul]add, batew b'mod partikulari dawk I-lstituti li riedu jg]ixu mill-karita' ta' ]addie]or. F'dawk i\-\menijiet koroh, kien wasal f'widnejn id-Direttur li s-Superjura ta' I-lstitut Fra Diegu kienet inkwitata ]afna g]aliex kellha titg]abba bi djun kbar fuq il-]ob\ ]alli jkollha biex titma' lit-tfal. Mons. De Piro sar jaf u kien pront ]allas id-dejn kollu li kien hemm.[65]

Ftit kienu dawk li nteb]u bil-karitajiet kbar li saru minn Mons. De Piro. Aktarx li hu nnifsu lanqas biss ma kien jidher quddiem il-persuna li lilha kienet issir il-karita'. ld-Direttur kien jinqeda b'xi wa]da mis-Sorijiet Fran[iskani ta' I-lstitut Fra Diegu. Mons. De Piro kien jaf tajjeb li I-familji ta' dawk it-tfal ta' l-Istitut [eneralment kienu fqar ]afna. G]alhekk, hu kien ig]in lilhom ukoll. G]alkemm I-lstitut kien ig]ix bil-karita' ta' ]addie]or, xi tallaba kienu jmorru j]abbtu bieb I-lstitut biex jaraw jakkwistawx xi kisra ]ob\ jew xi bi``a ]wejje[. Lis-soru nkarigata, De Piro kien ig]idilha biex tipprepara xi sorra lil din jew dik il-persuna, u lilu tg]idlu xi tkun nefqet; imma hu kien iwissiha biex ma titkellem ma' ]add. L-ebda persuna ma kellha tkun taf li I-karita' kienet [ejja minnu.[66]

Meta De Piro mar I-lstitut Fra Diegu g]all-ewwel darba, hu sab li I-faqar kien tassew kbir. Ma kienx possibbli li s-sorijiet jitg]abbew b'`erti spejje\. F'dak i\-\mien, kwa\i ma' Malta kollha, it-tfal kienu ji[[errew dejjem ]afjin. Hekk ukoll kienu dawk ta' l-Istitut Fra Diegu. G]alhekk, hu ried isib rimedju g]al dan ukoll. ll-Monsinjur ]a ]sieb biex sab skarpan, bag]tu fl-lstitut, ]a l-qies lil kull tifla, u g]amel par \arbun g]al kull wa]da minnhom.[67]

 

Tallab g]all-lm]abba

Li kieku Mons. De Piro ma g]amilx ]lief ta kulma kellu lill-fqajrin, I-opra tieg]u xorta wa]da kienet tkun kbira g]aliex hu kien wera li l-qalb tieg]u ma kenitx marbuta mal-flus. Bil-flus li Alla pprovdielu, hu [emma' g]alih te\or fis-sema. Imma dan ma kienx bi\\ejjed. Jiena nara I-kobor ta' {u\eppi De Piro fl-umiljazzjonijiet li hu ried jid]ol g]alihom. F'kull persuna li kienet qieg]da tbati, hu kien jara 'I Kristu. G]alhekk, meta g]amel xi]a[a g]al Kristu, De Piro ma ba\a' mill-ebda mist]ija. In[ibu quddiem g]ajnejna bniedem ta' nisel nobbli, Monsinjur Dekan tal-Katidral ta' Malta, wie]ed li j[ib venerazzjoni lil kull min i]ares lejh, u min-na]a I-o]ra naraw li, meta hu nnifsu ma kellux mezzi bi\\ejjed biex ig]in, xejn ma stmerr li sa]ansitra jittallab biex ig]in lil min kien fil-b\onn.

Naturalment, Mons. De Piro, lanqas li jist]i, kien minn ommu. Meta ma kienx jaf minfejn imur jitlob xia]a[ g]al xi Istitut, is-soluzzjoni finali kienet tkun ommu. Kien ig]idilha `ar u tond biex tnewwillu xi]a[a g]aliex dak li kellu kien ikun tah karita'.[68] Hi kienet taf tajjeb kemm kien qieg]ed ibati hu nnifsu biex ig]in lil ]addie]or. Lilu, Ursola De Piro kienet issejja]lu "il-Fqir tieg]i". Ommu kienet `erta li hu kien jittraskura ]afna sa]ansitra li jiekol kif g]andu jkun ]alli ma jimradx. Kemm-il darba lmentat li lejn id-dar ma tantx kienet qed tarah; imma hi kellha ra[uni partikulari g]aliex riedet tarah aktar ta' sikwit; hi stess kienet tg]id li binha ma jekolx xi]a[a tajba ]lief meta jkun id-dar. Mons. De Piro tant kien jag]ti kollox b'mod li [ie li sab ru]u bla flus xejn; [ie li [ara li hu kellu jg]addi I-lstitut Fra Diegu biex jittallab xi]a[a tal-flus ]alli jkollu biex jaqbad it-tram ]alli jissokta triqtu lejn id-dar.[69]

ll-[bir tal-flus g]all-lstituti kien wie]ed mis-sagrifi``ji I-i\jed kbar g]al Mons. De Piro. Hu kien jirbah lilu nnifsu; imma kien i]oss it-toqol tas-sagrifi``ju. Kultant, meta xi wie]ed mill-lstituti kien ikun f'xi b\onn kbir, De Piro kien ig]addi g]al darba darbtejn minn xi triq li fiha kien jaf li kien hemm min sata' jg]inu. Hu [ie li ma kien jitkellem xejn. Dawk li kienu disposti li jg]inuh kienu drawh. ll-pre\enza tieg]u fit-triq kienet bi\\ejjed biex turihom li hu kien fil-b\onn tal-g]ajnuna.[70] Mons. De Piro kien ]alla I-[urnata tal-}amis biex fiha jmur g]and `erti sinjuri ]alli jiddobba xi]a[a ming]andhom g]all-lstituti tieg]u.[71] L-effett tal-[bir tieg]u kien in]ass tassew g]aliex kemm fl-lstitut Fra Diegu kif ukoll f'o]rajn hu kien jipprovdi dawk I-affarijiet li kien jinteba] li kienu neqsin.[72]

Mons. De Piro ried li t-tfal inisslu fihom sens ta' gratitudni lejn dawk li kienu jg]inuhom. G]alhekk, hu kien jag]mel ]iltu biex ma jonqosx milli juri I-apprezzament tieg]u mal-benefatturi kollha li jkunu g]enu fl-opri tal-karita' li kellu f'idejh. Meta kien jorganizza xi fiera fl-lstitut Fra Diegu, hu kien jie]u gost jistieden lill-benefatturi u lil xi persuni nobbli wkoll; dak i\-\mien, in-nobbilta' kienet tassew xi]a[a.[73] Hu kien jara l-qalb ta' dak li jkun; g]alhekk, ma xtaqx li fir-ringrazzjamenti jkun hemm differenza bejn dawk li taw ]afna u I-o]rajn li taw ftit. Meta wa]da mis-sorijiet ta' Fra Diegu g]amlitlu xi osservazzjoni dwar id-differenza li kien hemm fl-offerti ta' xi persuni, id-Direttur we[ibha hekk: "}a[a \g]ira u ]a[a kbira huma xorta quddiem Alla. Forsi dan jista' jag]ti tant u l-ie]or tant; imma l-mertu xorta. Ara t]allu 'I xi]add ming]ajr ma tirringrazzjawh".[74] Kemm-il darba hu kien jitkellem mat-tfal ukoll biex jurihom kemm g]andhom i]obbu l-benefatturi tag]hom. Kien jitlob ming]andhom biex joffru xi sagrifi``ji g]alihom. Lit-tfal hu kien ig]idilhom ukoll: "Nitolbu g]alihom biex Alla l-imbierek jag]tihom dak li jixtiequ huma".[75]

Id-Direttur kien jifra] meta xi]add kien ja]seb fit-tfal ta' l-Istituti fit-testment tieg]u. De Piro laqa' bil-fer] fl-lstitut Fra Diegu lil wie]ed ingli\ li martu kienet mietet u ]alliet somma ta' flus lil kull Istitut ta' karita' f'Malta.[76] Imma hu nnifsu ]aseb fl-Istituti fit-testment tieg]u tas-sena 1932. Dak li hu ]alla lill-lstitut Fra Diegu juri li hu baqa' sa I-a]]ar bit-tama li dawk it-tfal ig]ixu ]ajja ]ienja, u jkollhom, mhux biss I-ikel tag]hom ta' kuljum, imma wkoll xi]a[a li, g]allanqas fil-Milied tferrahhom aktar mis-soltu. Dan hu l-artiklu IV tat-Testment tieg]u: "In]alli wkoll b]ala legat lill-lstitut Fra Diegu, il-}ammn, titlu ta' fondi pubbli`i tal-valur ta' £100 (mitt lira sterlina); attwalment dawn il-fondi j]allu img]ax ta' mhux anqas minn erba' liri sterlini fis-sena. Dawn l-interessi jservu g]ar-rikreazzjoni, g]as-si[ra tal-Milied, u g]at-tfajliet ta' l-lstitut. Madankollu, ikun hemm l-obbligu li ta' kull sena ssir quddiesa wa]da letta li titqaddes fit-13 ta' Jannar b]ala suffra[ju g]al ru] il-fundatur u s-su``essuri tieg]u fid-direzzjoni, g]as-sa`erdoti operarji, g]as-sorijiet ta' l-lstitut, u wkoll g]all-benefatturi u g]al dawk kollha li huma u li g]ad ikunu milqug]in f'dak l-lstitut".[77]

 

Wara li jo]or[u mill-lstitut

Fil-]sieb ta' Mons. De Piro, l-lstitut Fra Diegu qatt ma kellu jkun sempli`ement biex fih jin\ammu dawk it-tfal u xbejbiet li ma kellhomx il-possibilta' li jg]ixu fi ]dan il-familja. B]alma l-[enituri g]andhom i]ejju 'l uliedhom g]all-]ajja, hekk ukoll is-sorijiet u d-Direttur kellhom jag]tu kull g]ajnuna lil dawk il-bniet biex huma jit]ejjew ]alli jkunu jafu kif g]andhom i[ibu ru]hom malli jsibu ma' wi``hom il-problemi kbar tad-dinja.

ld-Direttur kien jaf li dawk ix-xbejbiet kienu sejrin ikunu foqra aktar minn o]rajn g]aliex [ie li ma kellhom l-ebda familja. G]alhekk, fil-[enero\ita' kbira tieg]u, ta' kull xahar, bla ma jidher, hu kien jag]ti somma ta' flus lis-Superjura ta' I-lstitut biex jing]ataw lil dawk ix-xbejbiet li kienu jkunu waslu biex jo]or[u. B'dan il-mod, dawk ix-xbejbiet setg]u j[emmg]u xi]a[a.[78] l\-\mien I-aktar diffi`li g]al dawk ix-xbejbiet kien ikun kif huma jmiddu ri[lejhom fil-]ajja tad-dinja. G]alhekk, b]al kull missier ]anin, De Piro kien ikun ]siebu fihom. Hu ma kienx ikun kuntent jekk ma kienx ikun jaf x'sejjer isir minnhom. G]al din ir-ra[uni, hu kien jag]mel minn kollox biex, qabel ma jo]or[u, isibilhom post fejn ikunu jistg]u jintefg]u ja]dmu.[79] G]al dan I-iskop, hu kien qed jippjana l-laboratorju tal-Qalb ta' {esu'.[80]

Billi Mons. De Piro kellu qalb li taf t]obb, ix-xewqa tieg]u kienet li dawk ix-xbejbiet li kienu tant ir`evew ming]andu ma jinsewhx fil-b\onnijiet tag]hom lanqas wara li jitilqu mill-lstitut. Hu [ie li semma I-ilment tieg]u dwar dan. Xbejbiet li tant kien g]amel mag]hom qatt ma sama' i\jed dwarhom; qatt i\jed ma wrew li huma kienu g]adhom jiftakru fih. Helen Muscat kienet wa]da mit-tfal ta' I-lstitut Fra Diegu. Meta ]ar[et mill-lstitut, hi tg]arrset, u kienet sejra ti\\ewwe[. G]alhekk, b'sinjal ta' stima lejn Mons. De Piro, hi stednitu biex, f'isern il-Knisja, iberkilha \-\wie[ tag]ha. Dik I-istedina kienet wa]da ta' fara[ g]al De Piro. B]alma Kristu lmenta li, minn g]axar im[iddmin li kien fejjaq ma kienx hemm ]lief wie]ed li mar iroddlu ]ajr, hekk ukoll Mons. De Piro lil din it-tfajla qalilha dawn il-kelmiet: "Qed nie]u pjacir ]afna llum li int [ejt hawn. Minn kemm tfal ]ar[u mill-lstitut, qatt ma kien hawn min stedinni. Dan hu l-ewwel tie[ li jien sejjer nag]mel lil wa]da mit-tfal tieg]i".[81]

Din hi l-esperjenza morra li tant drabi jg]addi minnha s-sa`erdot. Dawk in-nies li tant ikun ]adem mag]hom, malli `-`irkustanzi jkunu I-kaw\a li jaqta' I-kuntatt minn mag]hom, huma isiru g]alih b]al barranin, u daqs li kieku qatt ma kienu jafuh. Imma, g]alkemm lil De Piro dawk it-tfal kienu kwa\i dejjem jinsewh meta ma kien jonqoshom xejn, hu xtaq li jersqu g]andu g]allanqas meta j]ossu ru]hom fil-b\onn. Meta g]alaq 25 sena b]ala Direttur ta' I-lstitut Fra Diegu, hu g]a\el [urnata biex fiha jistieden lil dawk li darba kienu qishom it-tfal tieg]u f'dak I-lstitut. Kollha kienu saru nisa bil-familji jew mitfug]in f']idmiet o]rajn fil-]ajja. Hu ma kienx g]adu jaf wisq dwarhom. Imma kien g]adu jiftakar sewwa I-ismijiet ta' dawk li kienu g]addew minn ta]t idejh. Kien hu li da]]al id-drawwa li fl-lstitut jin\ammu re[istri li fihom jitni\\el kollox. Fihom, hu kien ini\\el I-isem, il-kunjom, u I-istorja ta' kull tifla; kien jikteb dwar meta da]lu fl-lstitut u meta ]ar[u minnu, u kien iqieg]ed ukoll il-karti tal-pre`ett u tal-gr\ma.[82] F'dik li-laqg]a li g]amlilhom, sa wriehom kemm kien g]adu marbut mag]hom bl-im]abba. Hu ma semmilhomx li kien jixtieq stediniet minn g]andhom; ma talabhomx biex jibqg]u jafuhulu. Imma, b'kelmiet ta' m]abba kbira, hu fissrilhom li kien g]adu jixtieq ig]inhom. Hu kellu xewqa kbira li huma jirrikorru lejh fil-b\onnijiet tag]hom g]ax hu kien g]adu lest li jg]inhom. Hu qalilhom hekk: "Jekk ikollkom b\onn ta' xi]a[a, ejjew g]andi; tist]ux; mhux, g]ax ]ri[tu, ma ti[ux titolbuni".[83]

Wa]da minn dawn it-tfal issemmi l-esperjenzi ]elwin tag]ha. {urnata wa]da, ix-xita kienet nie\la bil-qliel; il-Monsinjur ]are[ mill-lstitut bl-umbrella f'idejh. Imma, f'wa]da mit-toroq tal-}amrun, hu Itaqa' man-nanna ta' \ew[t a]wa iltiema; bla umbrella, hi kienet qed twassal it-tfal lura. Hu henn g]aliha, wassalha lejn darha, u qabad it-tfal u wassalhom hu nnifsu sa l-Istitut Fra Diegu.[84]

Meta Helen Muscat ]ar[et mill-lstitut u ffurmat familja, hi Itaqg]et ma' problema gravi. lr-ra[el tag]ha kien bla xog]ol. Hi nnifisha tg]id kemm t]abat g]aliha Mons. De Piro malli hi g]arrfitu bil-b\onn tag]ha. Kien hu stess li lil \ew[ha g]amillu ]afna applikazzjonijiet biex isiblu x-xog]ol. ll-konklu\joni tag]ha dwar De Piro, wara li hi kienet ]ar[et mill-lstitut, tin[abar fi ftit kelmiet. Hi qalet: "Minnu [id biss rajna".[85]

Ma nixtieq immiss xejn mill-kelmiet ta' Karmena Mallia li, b'mod imqanqal, tg]id kif Mons. De Piro re[a' taha I-pa`i ta' ru]ha wara li kienet ilha \mien twil bla sabar: "ll-pa`enzja li kien jie]u bina, u l-im]abba li kien i]obbna biha, Alla hiss jafhom. Kien i]obbna i\jed minn missier. Wara li kont ]ri[t mill-lstitut, jiena kelli nkwiet kbir. Qatt ma kont nista' nsib mistrie]. Ma kontx qieg]da norqod, u kont niekol kemm ma mmutx. F'dak i\-\mien kelli ibni Frans ta' 4 snin (illum g]andu 51 sena) u tifla ta' sentejn (illum Soru Fran[iskana u g]andha 49 sena). Niftakar li mort l-lstitut Fra Diegu biex inkellem lil Mons. De Piro; imma l-Madre qaltli li kien qed jie]u ]sieb tliet Istituti o]ra; f'dak i\-\mien, hu ma kienx qed imur hemm kuljum. Qaltli biex immur l-Istitut San {u\epp, f'Santa Venera, u nsibu hemm filg]axija. Mort hemm u sibtu. Malli rani u ra t-tfal, berikhom. Huma qag]du jilag]bu, u jiena mort fil-konfessinarju u kellimtu. U xi \ew[ kelmiet st]ajt ng]idhomlu. Hu nduna, u qalli: 'Xi trid tist]i? Jiena missierek, u dejjem nitlob 'I Alla g]alikom ilkoll li kontu f'dawn l-lstituti'. X']in induna li m'inhix fil-b\onn g]aliex \ew[i kien ja]dem mal-Gvern, qalli: 'Mela I-Quddiesa li se nqaddes nhar il-}add tkun skond l-intenzjoni tieg]ek'. Ng]id il-verita', g]all-]niena t'Alla, er[ajt sibt il-pa`i, u l-inkwiet sparixxa g]al kollox. Dan issu``ieda xi sentejn jew tlieta qabel il-mewt tieg]u".[86]

 

Storja ~kejkna ta' Vokazzjoni

ls-Sorijiet Fran[iskani ta' Malta u Mons. De Piro ]admu id f'id biex ig]inu lil tfal batuti. F'dik l-g]ajnuna lit-tfal, De Piro ma kienx je]odha bi kbira jekk dak li xtaq g]al xi tifel jew tifla ma rnexxiex. L-importanti g]alih kien li jag]mel il-[id lil dik il-persuna. Waqt xi vja[[ tieg]u, Mons. De Piro [ie li g]adda f'xi dar ta' dawn is-Sorijiet Fran[iskani li qieg]da barra minn Malta. ll-[rajja `kejkna li sejrin nag]tu xi ]jiel dwarha g]andha rabta mal-kunvent li dawn is-Sorijiet g]andhom fi Troina, fil-provin`ja ta' Enna, fil-qalba ta' Sqallija.

Darba wa]da, tul is-sena 1927, Mons. De Piro kien qieg]ed iqaddes f'dik il-knisja tas-Sorijiet Fran[iskani fi Troina. Lilu, tala' jg]inu fil-quddiesa tfajjel ta' ftit i\jed minn 12-il sena. II-Monsinjur in[ibed lejh g]aliex rah tant mi[bur u bil-g]aqal. lt-tifel kien jismu Vito Giamblanco, u kien iben Silvestro u Kon`etta. Wara l-quddiesa, Mons. De Piro qal lil Madre Pa`ifika Xuereb, li kienet is-superjura ta' dik id-dar, li hu xtaq jara 'l dak it-tifel li kien g]enu fil-quddiesa. Billi Vito ma tantx kien joqg]od 'il bog]od, hi malajr sej]itlu, u [ibitulu quddiemu. ll-Monsinjur, hekk kif rah, qallu: "Int ma tit]ajjarx issir qassis?" "U kemm nixtieq", wie[bu dak it-tifel, "imma a]na fqar, u missieri ma jistax i]allasli l-iskola". Lit-tifel, De Piro staqsieh jekk jit]ajjarx jid]ol fis-So`jeta' ta' San Pawl, li hu kien waqqaf f'Malta. It-tifel deher jit]ajjar. Issejja] Silvestro, missier it-tifel, u sar il-ftehim. Billi t-tifel kien g]adu `kejken, ittie]det id-de`i\joni li hu jintbag]at jistudja fis-seminarju ta' Nicosia u, i\jed tard, imur Malta biex jid]ol fis-So`jeta' ta' San Pawl. ll-Monsinjur wieg]ed li hu nnifsu jid]ol g]all-ispejje\ kollha.

Meta kien wa]du ma' Madre Pa`ifika, din fet]et g]ajnejn il-Monsinjur, u qaltlu li ma tantx kien ta' min jorbot fuq dak it-tifel. Imma hu we[ibha li kulma kien sejjer isir kien se jkun g]all-[id. "Isir qassis hawn fi Sqallija jew fis-So`jeta' ta' San Pawl, ji\\ewwe[, jew jag]mel x'jag]mel, hu dejjem se jitg]allem l-iskola". Mons. De Piro kellu fidu`ja f'dak it-tifel. Dwaru wkoll, hu \amm kull kitba, daqs li kieku hu kien membru tas-So`jeta' ta' San Pawl. In[abru d-dokumenti me]tie[a, b]alma kienu `-`ertifikati tal-Mag]mudija u tal-Gri\ma ta' l-lsqof. Fil-fatt, it-tifel, fil-bidu tas-sena skolastika 1927-1928, da]al is-Seminarju ta' l-lsqof ta' Nicosia. De Piro xtralu I-kotba u I-bjankerija personali me]tie[a. Hu beda jibg]atlu wkoll il-]lasijiet me]tie[a kollha kemm huma. Kollox beda jintbag]tlu permezz ta' Madre Pa`ifika li, minn \mien g]al \mien, [ie li kitbitlu biex tfakkru.

It-tifel, Vito Giamblanco, beda jikteb lil De Piro regolarment, ]alli jurih bil-progressi li kien qed jag]mel. F'dak i\-\mien, hu kien wasal biex jag]laq 13-il sena. Vito, lill-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl, kien qed isej]ilhom "l-a]wa futuri tieg]i". lr-ri\ultati ta' I-iskola li waslu f'idejn Mons. De Piro, kienu tajbin ]afna. Missier it-tifel beda jikteb ta' sikwit lil De Piro, u ssikka] ]afna, kultant bi kliem xi ftit iebes, ]alli jibg]at il-]lasijiet kollha. B'ton ta' theddid, hu wissa lil De Piro li, jekk ma j]allasx skond il-weg]da tieg]u, lit-tifel jo]or[u mill-iskola, u jibag]tu ja]dem.

Skond id-drawwa ta\-\mien, Vito kien jilbes is-suttana ta' seminarista. Madre Pa`ifika [ie li tkellmet ma' missier it-tifel u, f'ittra tad-29 ta' April, 1928, hi fet]et qalbha ma' Mons. De Piro u qaltlu li kienet qed tissuspetta li I-missier lil ibnu ma kienx se j]allih jitlaq lejn Malta, meta jasal i\-\mien. Hi xtaqet li De Piro jissikka lil dak Silvestro Giamblanco biex hu jiffirma dikjarazzjoni, li fiha jitqieg]du xi kondizzjonijiet. Imma l-Monsinjur ma riedx jag]mel ]a[a b]al din. Hu ]alla 'I kul]add fil-liberta' tieg]u.

Mis-seminarju ta' Nicosia, Vito Giamblanco kien se jispi``a fis-sena 1929. Hu kien sejjer tajjeb, u kien kuntent. Hu deher ukoll xewqan li jmur Malta fis-seminarju tas-So`jeta' ta' San Pawl. Madre Nazzarena Gouder, fis-sena 1929, g]addiet minn dak il-kunvent ta' Troina, u semg]et bil-ka\ kollu tat-tifel. Hi kitbet lil De Piro, u fet]itlu g]ajnejh biex, malli Vito jispi``a s-sena skolastika, jittie]ed dritt lejn Malta, ming]ajr ma jmur id-dar g]all-vaganzi tas-sajf, ]alli ma ji[rilux li jitlef il-vokazzjoni. Imma De Piro ma kienx jaqbel lanqas ma' dan. Sadanittant, il-Monsinjur baqa' j]allas kont fuq ie]or.

Sal-31 ta' Marzu, 1929, kollox kien miexi ]arir. Fil-fatt, Vito Giamblanco kien qed ja]seb biex, fi tmiem dik is-sena skolastika, jitlaq lejn Malta. Kienu jonqsuh biss I-a]]ar xhur ta' I-iskola. Missieru, Silvestro, baqa' jitlob dejjem g]al kull ]las: inklu\i l-]lasijiet kollha tal-]wejje[. Fl-ittra tat-3 ta' April, 1929, hu kien g]adu qed iwieg]ed li lil ibnu j]allih jitlaq lejn Malta, dment li De Piro jibqa' j]allas kollox. Madankollu, dak li kienu qed jib\g]u minnu faqqa' fl-ittra tas-17 ta' Mejju, 1929. Silvestro Giamblanco fisser kemm kien kbir in-niket ta' martu Kon`etta g]all-]sieb tat-tluq ta' binha lejn Malta. Billi hi dehret li kienet sejra ti[[ennen, Vito qag]ad g]ax-xewqa ta' ommu, u dde`ieda li jibqa' fi Sqallija.

Fil-qalb kbira tieg]u, Mons. De Piro ma ssikkax lil dak il-missier, u deher li kien lest li jibqa' jag]ti I-g]ajnuna tieg]u, ukoll jekk it-tifel jintbag]at jistudja fis-seminarju ta' Katanja. lt-tama kienet g]adha li, 'il quddiem, dak it-tifel kellu mnejn ig]addi g]al Malta, u jid]ol fis-So`jeta' ta' San Pawl. Dan jidher mill-ittra ta' radd il-]ajr li nkitbet, fit-3 ta' {unju, 1929, minn Silvestro, missier it-tifel.

Madankollu, dak Vito Giamblanco, li mo]]u kien jaghtih sewwa g]all-istudju, ma kompliex jistudja g]al sa`erdot. Hu ]alla s-seminarju g]al kollox u, meta kiber, i\\ewwe[, kellu t-tfal, u beda ja]dem fl-istazzjon tal-ferrovija ta' Katanja.[87]

 

Iroddu ]ajr lil Missier Ma]bub

Mons. De Piro kien missier tassew g]at-tfal kollha ta' I-lstitut Fra Diegu. ls-Sorijiet Fran[iskani kienu qed jaraw kemm kienet kbira l-im]abba li hu kellu lejn it-tfal. G]alhekk, kif wie]ed jistenna, is-sorijiet ]assewhom fid-dmir li jnisslu fit-tfal sens ta' gratitudni g]al dak kollu li d-Direttur kien qed jag]mel mag]hom. lt-tbissima naturali ta' fuq xufftejhom meta hu kien jiltaqa' mag]hom di[a' kienet bi\\ejjed g]al Mons. De Piro. Imma `erti formalitajiet ma jag]mlux ]a\in biex juru li kien hemm organizzazjoni fl-espressjoni esterna ta' dik il-gratitudni. It-tfal, im]e[[in u mmexxijin mis-sorijiet, kienu jwasslu I-awguri tag]hom lil Mons. De Piro. Kienu awguri tassew "spe`jali", g]aliex inkitbu b'kalligrafija mill-isba], kwa\i mpittrin, u [ie li kienu jsiru b'tant disinji kuluriti. Ma kenux awguri li jintbag]tu f'ittri. Dawn kienu jinqraw f'xi okka\joni spe`jali, u mbag]ad jag]tuhomlu f'idejh biex jibqa' j\ommhom, u \ammhom tassew. Kull klassi ta' I-lstitut kienet tibg]at I-awguri partikulari tag]ha. Dawn I-g]amliet spe`jali ta' awguri kienu jinqraw fl-okkazjoni tal-festa ta' San {u\epp, il-qaddis ta' ismu, u fit-2 ta' Novembru: meta kien jag]laq sninu. Mons. De Piro apprezza dawk I-awguri aktar milli ]asbu t-tfal innifishom. Hu baqa' jg]o\\hom tul ]ajtu kollha, u n\ammu g]andu flimkien ma' kitbiet o]rajn li huma ta' importanza wisq i\jed kbira. F'dawk I-awguri, aktar milli l-kelmiet sbieh li kien fihom, u aktar mit-titlu ta' Direttur li huma kienu jag]tuh, Mons. De Piro apprezza I-fatt li lilu dawk it-tfal kienu jqisuh b]ala "Missier tant ma]bub".[88]

ls-Sorijiet Fran[iskani kienu jie]du ]sieb li dawk I-awguri ji[u korretti minnhom stess. L-ilsien kien it-taljan u, bla dubju ta' xejn, dawk it-tfal `kejknin ma kenux kapa`i jiktbu tajjeb ilsien li g]alihom kien barrani. Madankollu, is-Sorijiet Fran[iskani ta' Malta xejn ma setg]u jkunu sodisfatti li I-awguri jing]ataw mit-tfal biss. Mons. De Piro g]alihom ukoll kien qed ikun b]al Missier u b]al Direttur Spiritwali mill-aqwa. G]alhekk, huma wkoll ]assew id-dmir li jesprimulu I-awguri tag]hom. Dawk kienu jintbag]tulu g]al nhar San {u\epp u g]all-Milied lmqaddes.[89]

L-akbar apprezzament li s-Sorijiet Fran[iskani ta' Malta wrew g]all-opra ta' Mons. De Piro kien meta dan g]alaq 25 sena b]ala Direttur ta' dak I-lstitut. Minbarra I-ktieb li stampaw g]all-okka\joni, is-Sorijiet Fran[iskani organizzaw bosta affarijiet. Hu kien japprezza kollox g]aliex kien jara l-qalb ta' dak li jkun. F'dik I-okka\joni, Mons. De Piro fera] ]afna g]aliex ra madwaru bosta minn dawk li, darba, kienu qishom uliedu fl-lstitut Fra Diegu. Is-Sorijiet ]adu ]sieb biex jistednuhom g]al ri`eviment f'[ieh Mons. De Piro. B]ala rigal spe`jali ta' dik I-okka\joni, lil Mons. De Piro offrewlu bizzilla tar-rukkett: bi``a xog]ol tas-sorijiet u tat-tfal ta' I-lstitut. Hu fera] ]afna biha u, biex jurihom kemm ]a gost b'dak li offrewlu, qag]ad il-]in kollu ji[ri biha f'idejh.[90] Madankollu, ta' bniedem qaddis li kien, hu donnu ]ass b]al skruplu li jie]u rigal b]al dak g]alih g]aliex kien jaf kemm sewa flus lis-Sorijiet u lit-tfal. G]alhekk, g]all-bizzilla li kienet sejra tintu\a f'alba g]all-quddiesa, hu qalilhom: "Din na``ettaha biex nilbisha g]all-festa, imma mhux biex in\ommha g]ax din hi frott l-g]araq u l-flus ta' l-Istitut u tat-tfal".[91]

 

G]ajnuna lis-Sorijiet Fran[iskani

Madre Marija Ro\alija tal-Kustat lmqaddes, f'isern is-Sorijiet Fran[iskani ta' Malta kollha kemm huma, hekk tg]id lis-Sinjura Ursola De Piro: "X'konsolazzjoni kbira g]andek li ibnek hu tant [eneru\".[92] Fil-fatt, fil-]idma li Mons. De Piro kkonsagra g]all-lstitut Fra Diegu, is-Sorijiet Fran[iskani nnifishom ]assew ru]hom tant imfarr[in u meg]junin. Lilu huma sabuh mhux biss fil-problemi ta' I-lstitut, imma wkoll f'dawk ta' I-istess Kongregazzjoni \ag]\ug]a tag]hom.

ld-Direttur g]amel il-qalb lis-Sorijiet biex ja``ettaw li jid]lu wkoll g]al xi bi``a xog]ol li forsi kienu jarawha diffi`li. Darba wa]da, kien g]adu kif la]aq Gvernatur ta' Malta Sir David Campbell. Dan malajr sar ]abib ta' Mons. De Piro; g]alhekk, id-Direttur, fis-sena 1932, stiednu biex i\ur I-lstitut Fra Diegu, u g]amillu wkoll ri`eviment `kejken. De Piro ried li Madre Kleofa Bondin tag]mel I-indirizz ta' I-okka\joni. I\da hi ma tantx kienet tinqala' fl-ingli\, u qaltlu bid-diffikulta' tag]ha. ld-Direttur qalilha bil-kalma kollha: "lpprova ikteb wie]ed". Hi ma kkonvin`ietx ru]ha, u staqsietu jekk ikunx a]jar li tg]id lil xi persuna ta' skola biex tiktibulha. Imma Mons. De Piro qalilha: "Le; int ag]mlu, u, meta ni[i, qis li jkun lest". ls-Sorijiet kienu jafu li d-Direttur kien ig]id kollox bil-kalma, imma kien ukoll de`i\ fi kliemu. Meta [ie d-Direttur, hu sab li dik Madre Kleofa kellha lesti \ew[ indirizzi wie]ed kitbitu hi, kif kien qalilha, u ie]or li kitibulha qassis ta' ]ila. Imma De Piro, g]al dan ta' I-a]]ar, qalilha minnufih: "Dak le g]ax mhux hekk ftehimna". Hu ried li affarijiet dwar l-lstitut isiru minn dawk ta' [ewwa, u mhux minn barranin. Fil-fatt, l-indirizz tas-soru sar. Ftit i\jed tard, Mons. De Piro, b'sens ta' sodisfazzjon, lil Madre Kleofa qalilha: "L-indirizz tieg]ek deher fuq il-gazzetta tal-Gvern".[93] G]ajnuna b]al din hi ta' siwi kbir g]ax tne]]i ]afna mill-bi\a' naturali ta' persuna li tag]mel g]all-ewwel darba xi]a[a mhux tas-soltu.

Mons. De Piro, ta' bniedem kalm li kien, g]allem ukoll lis-Sorijiet Fran[iskani biex ma je]duhiex wisq bi kbira meta tinqala' xi bi``a nkwiet, u huma nnifishom imorru minn ta]t. B]alma ji[ri kullimkien, fl-lstitut Fra Diegu wkoll [ie li kien hemm xi [lied u tilwim bejn it-tfal. Sakemm kienu jkunu I-bniet i\-\g]ar, is-soru ma kenitx issibha bi tqila wisq biex tferraqhom. Imma, fl-lstitut, kien hemm ukoll xbejbiet li, mhux darba u tnejn, kienu b'sa]]ithom i\jed mis-sorijiet. Kultant, xi xbejbiet [ie li qabdu f'xulxin, u imsejkna tkun is-soru li tipprova tmur tferraqhom! Minflok ma tferraqhom, [ie li [ara li kienet taqla' xi wa]da u sa]ansitra tispi``a b'xi girfa. ld-Direttur [ie li nzerta li mar I-lstitut wara xi [lieda b]al dik. Meta kien jara xi soru bil-grif f'wi``ha, minflok ma je]odha bi kliem iebes ma' min ikun girifha, bi tbissima kien ig]id lis-soru: "Ilium qlajnieha".[94]

Meta jinteba] li, minn \jara g]al o]ra, is-sorijiet u t-tfal ma tantx kienu jkunu tellg]u xog]ol, id-Direttur qatt ma ]ataf 'il ]add: la lis-sorijiet u lanqas lit-tfal; imma, b'kelmiet li jfissru ]afna, hu kien idur fuq is-sorijiet u kien ig]idilhom: "Milli jidher kellkom x'tag]mlu ]afna"![95] Dan juri li n-nuqqas ta' xog]ol hu mill-ewwel kien ifissru g]aliex emmen li huma kienu tassew okkupati b']idmiet li ma kienx jaf x'kienu. Jekk kienet tkun saret xi traskura[ni, it-tag]lima kienu jkunu ]aduha I-istess, u hu ma kienx ikun offendiehom bi kliemu.

ld-Direttur laqqa' wkoll kemm-il darba s-sorijiet u g]allimhom xi ftit dwar kif kellha tkun I-im[iba tag]hom mat-tfal.[96] G]alhekk, kemm I-im[iba tieg]u kif ukoll il-kelmiet li kien ig]id swew ]afna biex lil dawk is-sorijiet Fran[iskani jg]inuhom fit-tmexxija ta' I-lstitut.

 

G]as-Sorijiet: Daqs Superjur {enerali u Missier

Madre Margerita tal-Qalb ta' {esu' ma hix il-Fundatri`i tas-Sorijiet Fran[iskani ta' Malta, imma hi swiet biex tag]tihom ]ajja [dida wara s-snin tant diffi`li tal-bidu. G]alhekk, jis]ioqqilha li tissejja] "Fundatri`i". ll-Fundatur kien Dun {u\epp Diacono; imma dan, g]al ra[unijiet li ma kenux jiddependu g]al kollox minnu, inqata' minn kull sehem fit-tmexxija tal-Kongregazzjoni. G]alhekk, Madre Margerita, b]ala Superjura {enerali ta' Kongregazzjoni li kienet qed tikber sewwa fin-numru, ]asset toqol kbir fuq spallejha. Kif tg]id hi nnifisha f'ittra tas-6 ta' Settembru, 1918, lil Mons. De Piro, il-bieb ta`-`ella tag]ha kien dejjem bis-sorijiet warajh, li kienu bla waqfien i]abbtu biex ikellmuha. Kliemha juri li Mons. De Piro kien di[a' g]amel ]afna mal-Kongregazzjoni tag]ha. lt-tama tag]ha kienet li hu ma jaqtax minn dik I-g]ajnuna. Dik kienet ix-xewqa tal-Kongregazzjoni kollha. Kollox juri li r-rabta ma' Mons. De Piro ma kenitx ting]alaq biss fil-]idma mat-tfal ta' I-lstitut Fra Diegu. Fi \mien meta I-Kongregazzjoni tas-sorijiet kienet fil-prattika ming]ajr l-g]ajnuna tal-Fundatur: li f'dak i\-\mien kien g]ajjien, u kien qed joqrob lejn tmiem ]ajtu, Madre Margerita tefg]et ]arsa spe`jali fuq Mons. De Piro. Il-kelmiet li [ejjin juru x'po\izzjoni kien qed jokkupa Mons. De Piro f'dik il-Kongregazzjoni: "Jiena n[edded ir-ringrazzjamenti li n]osshom tassew minn qalbi, mhux biss g]all-img]oddi, imma wkoll g]al dak li, kif nittama, fit-tjubija ta' Alla, g]ad tag]mel fil-[ejjieni g]all-[id tal-g]a\i\a komunita' tag]na. Din il-komunita' lilek tqisek b]ala Superjur {enerali.... kif tixtieq.... il-Qaddejja umli tieg]ek u bintek Sor Margerita".[97] Kelmiet ta' apprezzament akbar minn dawn, Madre Margerita lil Mons. De Piro \gur ma setg]etx tg]idlu. Dawn il-kelmiet jikbru fil-valur tag]hom meta nqisu li Madre Margerita kienet I-aqwa figura li kellhom dawn is-Sorijiet Fran[iskani f'dawn il-mitt sena li matulhom huma ilhom je\istu.

Fil-fidu`ja kbira li kellha fih, Madre Margerita, fis-6 ta' April, 1920, tressaq lejh it-talba tag]ha biex tara jg]inhiex biex dik il-Kongregazzjoni tag]ha tkun tista' tasal g]all-approvazzjoni pontifi`ja. ll-Monsinjur kien sejjer Ruma; g]alhekk, hu [ie mitlub biex ji[brilha I-informazzjoni dwar x'kien me]tie[ li jsir. Din I-ittra fiha [abra qasira ta' storja ta' dik il-Kongregazzjoni.[98]

Madre Nazzarena Gouder, soru ta' din il-Kongregazzjoni tat-Terzjarji Fran[iskani, \mien qasir wara li spi``at minn Superjura {enerali, [iet mog]tija uffi``ju importanti u, fl-istess ]in, diffi`li. Fi \mien ta' diffikultajiet gravi g]all-Kongregazzjoni ta' Ulied il-Qalb ta' {esu', u e\attament fis-sena 1918, hi [iet innominata mill-Ar`isqof Caruana biex tkun id-Delegata tieg]u g]al dik il-Kongregazzjoni. Waqt li Madre Marija Tereza Nuzzo, il-Fundatri`i, kienet g]adha ]ajja, Madre Nazzarena ntbag]tet biex tmexxi 'I Ulied il-Qalb ta' {esu' bis-setg]a kollha ta' Superjura {enerali. Kienet I-istess Madre Nazzarena li ressqet lil Mons. De Piro lejn Ulied il-Qalb ta' {esu'. G]ad narawh mistieden biex jag]ti s-sehem pastorali tieg]u fl-lstitut Nuzzo tal-}amrun. Imma jidher li Madre Nazzarena kellha I-akbar problema, u g]alhekk l-akbar b\onn ta' Mons. De Piro, proprju fil-bidunett tal-]idma tag]ha fost Ulied il-Qalb ta' {esu'.

Sor Matilde ta' San Lwi[i ntlaqtet minn marda kerha. Mo]]ha beda j]oss. Madre Nazzarena u s-sorijiet Ulied il-Qalb ta' {esu' nteb]u li ma kienx i\jed possibbli li dik I-imsejkna soru tin\amm fil-komunita'. Madre Nazzarena be\g]et tie]u d-de`i\joni we]idha. Ma reditx tie]u xi de`i\joni \baljata, spe`jalment billi hi kienet barranija g]al dik il-Kongregazzjoni. Hi talbet il-parir ta' Mons. De Piro. ll-Monsinjur, li sa minn tant \mien kien ilu marbut mas-Sorijiet Terzjarji Fran[iskani, tg]abba bil-pi\ ta' dik ir-responsabbilta'. Meta ra I-ka\ b'g]ajnejh, hu wkoll inteba] li g]al Sor Matilde ma setg]etx tittie]ed de`i\joni o]ra. ll-marda tag]ha kienet da]let 'il [ewwa ]afna. Madre Nazzarena ma kenitx taf kif taqbad trodd ]ajr lil Mons. De Piro. Hu, mhux biss g]en bil-pariri tieg]u, imma wkoll ta s-sehem tieg]u biex Sor Matilde tittie]ed il-manikomju ta' }'Attard, u ting]ata I-attenzjoni me]tie[a. Dan kien fil-5 ta' Awissu, 1918. II-[rajja ta' niket waslet f'idejna permezz ta' ittra li Madre Nazzarena kitbet lil Mons. De Piro. Fost affarijiet o]ra, hi qaltlu hekk: "G]adna [ejjin issa mill-manikomju:fejn morna nqieg]du lil Sor Matilde. Madre Ro\alija, li kienet mieg]i f'din l-affari, tg]idlek e\attament kif marret. Jiena nillimita ru]i hiss biex inrodd ]ajr lil Alla tant twajjeb li, lilek, Illustrissmu u Reverendissmu, tak qalb im\ejna bil-virtujiet u d-doni me]tie[a biex tg]in lill-imsejken u taqilg]u mill-problemi tieg]u: ]a[a li hi rari ]afna f'persuni ta' stat b]al tieg]ek. Lill-Mulej tant ]anin, inroddlu ]ajr talli tani l-grazzja li niltaqa' mieg]ek, Reverendissmu Monsinjur, g]aliex b'hekk gawdejt mill-opri tajbin tieg]ek. G]alhekk, b'qalbi mimlija b'sens ta' gratitudni, jiena nerfa' ]siebi lejk, u nfissirlek kemm g]andi g]ax nafulek g]all-eternita' g]al dak kollu li int g]amilt mieg]i biex tmexxini fit-triq tal-qdusija u tas-So`jeta'. Il-Mulej i]allsek f'din il-]ajja u fl-o]ra u jiena, fil-faqar tieg]i, noffri ru]i biex nag]mel mieg]ek kulma jista' jkollok b\onn".[99]

Din kienet I-opra kbira ta' Mons. {u\eppi De Piro ma' l-Istitut Fra Diegu u mas-Sorijiet Fran[iskani tal-Qalb ta' {esu'. Bla dubju ta' xejn, matul ]ajtu, din il-Kongregazzjoni ntlaqtet ]afna mill-]idma tieg]u. Hu kien tassew il-missier spiritwali tag]hom u tat-tfal li kienu fdati f'idejhom. Fit-testment tieg]u, Mons. De Piro ma ftakarx fit-tfal biss, imma fis-sorijiet ukoll. Hu ]alla s-somma ta' £100 g]all-lstitut biex, mill-img]ax tag]ha, isiru xi affarijiet g]at-tfal. Imma hu ried ukoll li titqaddes quddiesa fis-sena li tkun b]ala suffra[ju g]al ru] id-diretturi u I-benefatturi kollha tag]hom ta' I-img]oddi, pre\ent, u futur.[100] ls-Sorijiet Fran[iskani \gur li huma fost I-akbar benefatturi ta' dak I-lstitut.

L-lstitut Fra Diegu baqa' dejjem marbut ma' qalb Mons. De Piro. Meta g]alaq ]amsa-u-g]oxrin sena Direttur, hu xejn ma qag]ad jifta]ar bix-xog]ol li kien g]amel. Bil-maqlub, hu ]ass li kellu g]ax irodd ]ajr lil Alla talli tant ]abbu sa minn \g]o\itu. Mons. De Piro kien konvint li Alla wrieh im]abbtu meta tah il-grazzja li jintafa' biex jag]mel il-[id fost it-tfal.

G]alhekk, b]ala eg]luq ta' din il-kitba dwar il-]idma ta' Mons. De Piro fost it-tfal ta' l-lstitut Fra Diegu, l-ebda kelmiet ma joqog]du i\jed minn dawk li qal hu nnifsu fl-okka\joni tal-[ublew tal-fidda mill-bidu ta' dik il-]idma tieg]u: "Kemm g]andi motiv ta' ringrazzjament! Kemm g]andi ghax nirringrazzja 'l Alla talli tani x-xorti li na]dem mag]kom, u ntalla' t-tfal li fdalna l-Bambini!"[101]


 

[1] A.M.S.S.P., M.S.S.P.fl |mien il-Fundatur, Prospetto delle Regole della Compagnia di S. Paolo, f.151v.

[2] L.C., lntervisti De Piro, Wenzu Grixti, ff.10-11.

[3] Ara Alex. Bonni`i, "Margerita De Brincat: Omm tassew tal-Fran[iskani tal-Qalb ta' {esu" f'Malta Kattolka fil-]ajja mqallba tas-seklu XX. R.U.}., 1979, pp.35-41. L-istess ktieb fih ftit tag]rif dwar il-pubblikazzjonijiet Ii je\istu.

[4] Dun Xand Cortis kien l-ewwel wie]ed li kiteb dwar Fra Diegu. Hu bag]at il-materjal tieg]u lil Dun {u\epp De Piro ]alli jarah, u dan issu[[erielu li j]alli barra xi tif]ir li kien sar dwar I-istess De Piro. Dawn il-provi ta' l-istampa, u xi noti ta' De Piro g]adhom je\istu fl-Arkivju tas-So`jeta' ta' San Pawl: A.M.S.S.P., Miscellanea. Sar u\u minn xi materjal li ma hux stampat. Dwar Fra Diegu, ara Marjanu Vella, Fra Diegu, Ajk Fran[iskan Missier il-Fqajrin, 1952, pp.23; Alex Bonni`i, "Fra Diegu Bonanno: Missier ta' tant Mitluqin" f'Malta Kattolka, pp. 19-21. G]all-istorja ta' I-lstitut Fra Diegu, jiena [bart il-ktbiet manuskritti kollha li je\istu fl-Arkivju M.S.S.P. u qeg]idthom flimkien f'ordni sostanzjalment kronolo[iku. Din is-sezzjoni sejra tissejja] Istitut Fra Diegu. Lid-Dar ta' Fra Diegu, sejrin nibqg]u nsej]ulha "Istitut", g]aliex hekk kienet komunement mag]rufa f'dak i\-\mien. G]al dan il-kap, ta' interess partikulari kienu I-intervisti li saru lis-Sorijiet Fran[iskani, lil x'u]ud li kienu tfal f'dak I-lstitut, u lil o]rajn li 'l De Piro kienu jafuh mill-qrib.

[5] Lui[i Attard "L-lstitut ta' Fra Diegu: fl-ewwel ]ames snin ta' wara mewtu", ll-}abbar ta' Sant'Antnin ta' Padova, 1913, pp. 26-28, 55-58.

[6] Dan jidher mid-digriet tan-nomina li ntbag]tet lil Dun {u\epp De Piro; fih insibu, mhux biss il-firma ta' l-Ar`isqof Pietru Pa`e, imma wkoll is-si[ill tal-Kurja Ar`iveskovili: A.M.S.S.P., Istitut Fra Diegu, f.1. G]ar-rinunzja ta' l-amministrazzjoni u tat-tmexxija ta' l-Istitut Fra Diegu min-na]a tal-Fran[iskani Minuri, ara A.A.M., Atti ~ivili, 1907. Hemm insibu a) l-ittra (18/6/1907) tal-Kustodju Provin`jali P. Lwi[i Attard lill-Ar`isqof Pa`e, b) it-twe[iba (20/6/1907) f'isem l-Ar`isqof minn Mons. Lwi[i M. Camilleri, il-Kan`illier, c) ittra o]ra (25/6/1907) ta' Attard lil Camilleri, d) Nota ta' dokumenti marbutin ma' l-Istitut, u dikjarazzjoni (12/8/1907) minn Dun {u\epp De Piro, li r`evihom b]ala Direttur u Amministratur ta' l-Istitut, e) nomina (31/7/1907) ta' Dun Fran[isk Vella biex jidher f'isem l-Ar`isqof g]all-kuntratt ta`-`essjoni, f) kopja tal-kuntratt (2/8/1907) li sar quddiem in-Nutar Francesco Schembri |arb, g) in-nomina u d-digriet (2/8/1907) tal-g]a\la ta' De Piro b]ala Direttur u Amministratur.

[7] 7.          L-Istitut baqa' jissejja] bl-isem ta' San Fran[isk t'Assisi g]a\-\mien kollu li De Piro kien Direttur tieg]u. Imma l-isem ta' Fra Diegu da]al malajr sa mill-bidunett ta' dak l-Istitut. Fuq fomm il-poplu, dak l-Istitut kien mag]ruf b'dak l-isem sa minn qabel ma De Piro ntg]a\el b]ala Direttur tieg]u. Dan kien l-uffi``ju wa]dieni li tieg]u De Piro sata' jfakkar il-[ublew tal-fidda. Is-Sorijiet Fran[iskani ta' Malta fakkru dak l-avveniment billi ]ar[u ktieb li sej]ulu Souvenir dell 25o di Direttorio di Mons. G. De Piro: 1907-1932. Fl-ewwel pa[na tieg]u, fuq [ewwa, insibu dan l-isem g]all-Istitut: L'Istituto S. Francesco d'Assisi: Fra Diego. De Piro jitfakkar fih billi jidher f'g]add ta' ritratti ma' l-Ar`isqof Caruana, mal-Gvernatur Sir David Campbell, u mat-tfal ta' l-Istitut.

[8] Il-korrispondenza li te\isti bejn {u\eppi De Piro u Dun Manwel Vassallo, it-tieni direttur ta' l-Istitut San {u\epp, bejn 1899 u 1904, di[a' turi l-im]abba li kellu lejn dak l-Istitut u l-[enero\ita' li ried ju\a mieg]u. Biex jissemmew \ew[ ka\ijiet biss, Dun Manwel kitiblu hekk: "Ti ringrazio prima della limosina che hai fatto a questa casa": A.M.S.S.P., Ittri De Piro |ag]\ug], 1899-1904, D. Manwel Vassallo - De Piro, 21/7/1900, f.11.r. "Ti ringrazio di cuore della memoria che serbi di me, ed a nome dei ragazzi di questa casa, ti rivolgo i piu' caldi ringraziamenti pel dono che hai fatto a loro": Ibid., Vassallo - De Piro, 18/12/1900, f.13.r. Ta' min ifakkar li hawn {u\eppi kien g]adu student tat-Teolo[ija f'Ruma.

[9] L.C.. lntervisti De Piro, D. {u\epp Spiteri, f.8.

[10] Ara din il-''}ajja". vol. I, p. 127.

[11] A.A.M., Atti ~ivili, 1907, 2/8/1907. Mad-digriet tan-nomina bil-firma ta' Ar`isqof, hemm I-ie]or li 'l De Piro ja]tru "Amministratur" ta' I-istess Istitut: Ibid.

[12] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Madre Pa`ifika Xuereb, 10/6/1966.

[13] Lui[i Attard, "L-lstitut Fra Diegu: fl-ewwel ]ames snin ta' wara mewtu", II-}abbar ta' Sant'Annin ta' Padova. 1913, p.58.

[14] A.M.S.S.P., lntervisti De Piro, Madre Konsilja u Madre Feli`ja, 21/9/1965, f.18.

[15] Ibid., Madre Pawla ~ilia, 26/9/1965. f.23.

[16] Ibid., Mons. Anton Butti[ie[, 6/7/1965, f.12.

[17] Ibid., Sor {akkina, 21/9/1965, f.19.

[18] Ibid., Sor Assunta, 8/7/1966, f.34.

[19] Ibid., Madre P. Xuereb, 10/8/1966, f.35.

[20] Ibid., Sr. Assunta, 8/7/1966, f.34.

[21] Ibid., Madre P. Xuereb, 10/8/1966, f.35.

[22] Ibid., Madre Kleofa Bondin, 15/7/1966, f.30.

[23] Ibid., Madre P. Xuereb, 10/8/1966. f.35.

[24] lbid.

[25] Ibid., Madre P. ~ilia, 26/9/1965, f.23.

[26] Ibid., Maggie Bu]a[iar, f.34.

[27] Ibid., Madre K. Bondin, 15/7/1966, f.30.

[28] Ibid., Manwela Gau`i, 21/9/1965, f.18.

[29] Ibid., Madre P. Xuereb, 10/8/1966, f.36.

[30] Ibid., Sr. Eletta Sant, f.37; Karmena Mallia, 31/1/1979, f.93r-v.

[31] Ibid., Madre K.. Bondin, 15/7/1966, f.31.

[32] Ibid., K.. Mallia, ff.85, 91.

[33] Ibid., Madre P. ~ilia, 26/9/1965, f.23; Madre E. Sant, 12/8/1966, f.37; K. Mallia, 31/1/1979, ff.85,95.

[34] Ibid., Madre P. ~ilia, 26/9/1965, f.23.

[35] lbid.

[36] lbid., M. Bu]a[iar, f.34.

[37] lbid., M. Gau`i, 21/9/1965, f.18; Madre E. Sant, 12/8/1966, f.36.

[38] Ara dan il-Volum, K.ap XI: Sforz Qalbieni biex l-ldeal Missjunarju jse]] tassew, fit-taqsima: "1922: De Piro f'Tunes fost l-Emigranti".

[39] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, M. Bu]a[iar, f.34.

[40] Ibid., K. Mallia, f.92.

[41] Ibid., f.95r. Ara wkoll din il-"}ajja", Vol. 1. pp. 72-73, 84.

[42] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, K. Mallia, 31/1/1979. f.95; Sr. Bibjana, f.23.

[43] Ibid., Madre P. ~ilia, 26/9/1965, f.23; Sr.Konsilja u Sr. Feli`ja, 21/9/1965, f.18; Madre K. Bondin, 15/7/1966, 15/7/1966, f.30.

[44] Ibid., P. Telesforu Farru[ia, 13/12/1965, f.7.

[45] Ibid., Sr. Konsilja u Sr. Feli`ja, 21/9/1965, f.18.

[46] Ibid., Madre K. Bondin, 15/7/1966, fejn titkellem dwarha nnifisha: f.30.

[47] Ibid., f.31: Madre P. Xuereb, 10/8/1966, f.37.

[48] Ibid., Ibid., K. Mallia, ff.85, 91.

[49] Ibid.

[50] A.M.S.S.P., Korr. Sorijiet Fran[iskani tal-Qalb ta' {esu'- De Piro, Sr. Rosalija del S. Costato - Ursola De Piro, ff.10-11

[51] L.C., lntervisti De Piro, ~etta Dingli, 87/1966, f.33. Din kienet wa]da mix-xbejbiet li kienu ja]dmu mag]ha. Nina. 7/7/1966, f.30. Din kienet qaddejja ta' Mons. Mifsud.

[52] Ibid., Sr. {akkina, 21/9/1965, f.18; K. Mallia, 31/1/1979, f.94.

[53] Ibid., Dun Anton {affiero, 25/9/1965, f.28.

[54] N.A.V , R 723/90, ff.3518-3519.

[55] Ibid., f.3519.

[56] A.A.M., Atti ~ivili, 1907, 2/8/1907.

[57] Kopja awtentika giet mog]tija lil Mons. De Piro: A.M.S.S.P., lstitut Fra Diegu, ff.3-5.

[58] L.C., Intervisti De Piro, Sr. Konsilja u Sr. Feli`ja, 21/9/1965, f.18.

[59] A.A.M., Atti ~ivili, 1917, n.35, f.2v. Dan jirri\ulta mill-e\ami ta' l-amministrazzjoni ta' I-lstitut li Alfons M. Galea ppre\enta lil-Kurja Ar`iveskovili fl-10 ta' {unju 1916: A.M.S.S.P., Istitut Fra Diegu, f.4v.

[60] A.A.M., Atti ~ivili, 1917, n.35, f.3v.

[61] Ibid., 1920-21, n.38, f.2v.

[62] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, M. Bu]a[iar. f.34.

[63] Ibid., Madre P. ~ilia, li tirrakkonta ka\ ta' \mienha, 26/9/1965, f.23.

[64] Ibid., Madre P. ~ilia, 26/9/1965; Sr. {akkina, 21/9/ 1965; f.19; Manwela Gau`i, 21/9/1965, f.l7.

[65] Ibid., K. Mallia, 31/1/1979, f.93v.

[66] Ibid., Madre P. Xuereb, 10/8/1966, f.35.

[67] Ibid., Madre P. ~ilia, 26/9/1965, f.24.

[68] Ibid., Mons. {. B. Ghigo, 8/7/1965, f.15.

[69] Ibid., Pawlu Sammut, 10/3/1965, f.15; Sr. Assunta, 8/7/1966, f.34.

[70] Ibid., Dun {u\epp Tonna, 7/3/1966, f.34.

[71] Ibid., Dun {wann Vella, 30/6/1966, f.22.

[72] Ibid., Manwela Gau`i, 21/9/1965, f.l7.

[73] Ibid., Madre K.. Bondin, f.31.

[74] Ibid., Madre P. Xuereb, 16/8/1966, f.35.

[75] Ibid., K. Mallia, f.85.

[76] Ibid., Dun Anton Gaffiero, f.28.

[77] N.A.V., R. 723/90, f.3523.

[78] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Sr. Eletta Sant, 12/8/1966, f.37.

[79] Ibid., Sr. Konsilja u Sr. Feli`ja, 21/9/1965, f.18.

[80] Ara K.ap VI ta' dan il-Volum: Laboratorju g]al Xbejbiel bla Xog]ol.

[81] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Helen Muscat (li tirrakkonta dwarha nnifisha) f.25.

[82] Ibid., Madre P. ~ilia, 26/9/1965, f.23.

[83] Ibid., H. Muscat, 25/9/1965. f.25.

[84] Ibid.

[85] Ibid.

[86] Ibid., K.. Mallia. 31/1/1979. ff. 96r-97v.

[87] Tag]rif {enerali n[abar mill-intervisti: lbid., Madre Pa`ifika Xuereb, 10/8/1966, f.36. Imma I-kitbiet li nistg]u norbtu fuqhom i\jed huma: L.C., Dokumenti Personali, Vito Giamblanco: fejn insibu Korrisponden\a, ri\ultati ta' l-e\amiijiet, kontijiet, u dak kollu li jintrabat ma' din il-[rajja `kejkna.

[88] A.M.S.S.P., Awguri lil De Piro, ff.5, 9, 10. Fost it-titli li jag]tuh it-tfal insibu dawn: "Amatissimo nostro Padre", u "Ottimo Padre".

[89] L.C. Korr. Sorijiet Fran[iskani tal-Qalb ta' {esu' - De Piro, ff.12-14.

[90] L.C., Intervisti De Piro, Manwela Gau`i, 21/9/1965, f.17; Sr. Assunta, 8/7/1966, f. 34; Sr. Konsllja u Sr. Feli`ja 21/9/1965, f.18.

[91] Ibid., Sr. Rakela, 8/7/1966, f.37.

[92] L.C., Korr. Sorijiet Fran[iskani tal-Qalb ta' {esu' - De Piro, Sr. Rozalija del S. Costato - Ursola De Piro, f.10v.

[93] L.C., Intervisti De Piro, Madre K. Bondin. 15/7/1966, f.31.

[94] Ibid.,

[95] Ibid., f.30.

[96] Ibid., Madre P. ~ilia, 26/9/1965, f.23.

[97] L.C., Korr. Sorijiet Fran[iskani tal-Qalb ta' {esu' - De Piro, Madre Margerita tal-Qalb ta' {esu' - De Piro, 6/9/1918, ff. 21r-22r.

[98] Ibid., Madre Margerita - De Piro, 6/4/1920, ff. 23r-24v.

[99] Ibid., Madre Nazzarena ta' S. Tereza - De Piro, 5/8/1918, ff. 19r-20r.

[100] N.A.V., R 723/90, f.3523.

Sorijiet o]rajn li ntlaqtu mill-opra ta' Mons. De Piro kienu s-Sorijiet Missjunarji ta' {esu' Nazzarenu. Ara Kap IX ta' dan il-volum: Daqs Fundatur g]as-Sorijiet Missjunarji ta' {esu' Nazzarenu.

[101] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Sr. Assunta, 8/7/1966, f.34.