Volum 2,

Kapitlu 13

"RU}I B}AL ART BIL-G}ATX TIXTIEQEK"

 

Hieni fil-G]atx tal-{ustizzja

Dwar Sant'Ambro[ ta' Milan, naqraw li, wara I-mewt tieg]u, ]ames lsqfijiet bilkemm kellhom il-]ila jag]mlu x-xog]ol li Ambro[ kien jag]mel wa]du.[1] Dan il-]sieb ji[i quddiem g]ajnejna meta a]na na]sbu fuq Mons. {u\eppi De Piro. Kif inhu possibbli li bniedem wa]du, li ma kienx ta' sa]]a kbira jasal biex jintafa' fuq tant opri, spe`jalment meta nafu li, f'kull opra li tefg]uh fiha, hu [ibed 'il kul]add lejh b'sens ta' ammirazzjoni kbira? Kollox juri li Mons. De Piro kien qed jikkonsagra I-]ajja tieg]u kollha kemm hi g]al Alla u g]all-bnedmin. Alla lilu, sa minn din id-dinja, tah kull fara[ g]aliex fittxu dejjem f'kull opra ta' ]ajtu.

Fil-kitba ta' din il-]ajja, kien diffi`li ]afna li I-Awtur jinzel fil-fond dwar kull ]idma u kull appostolat ta' Mons. De Piro. G]alhekk, lejn l-eg]luq tal-]ajja tieg]u, sejrin in]arsu lejn ftit kwalitajiet tajbin tieg]u li ma tantx intmissu fl-i\vilupp [enerali. Dan qieg]ed isir sabiex, sakemm hu possibbli, ma jkun jonqos xejn mill-messa[[ li dan il-benefattur kbir ta' Malta ]allielna bl-istess ]ajja tieg]u.

Rajnieh mitfug] fuq tant ]idmiet. Imma ma na]sbux li ma kienx qed i]oss li kien mg]obbi i\\ejjed bix-xog]ol. Dawk li g]exu qrib tieg]u, ukoll jekk hu ma kienx jitniffes, bdew jinteb]u li Mons. De Piro kien imtaqqal wisq i\jed milli kien jifla]. Pawlu Azzopardi, sagristan tal-Katidral ta' Malta fi \mien Mons. De Piro, wassal dawn il-kelmiet: "Kultant anqas kien jaf fejn jag]ti rasu bix-xog]ol. Kien jidher b'idu fuq mo]]u, ]osbien, u kien juri li ma kienx jifla] g]al dak ix-xog]ol. Imma qatt ma nafu jilmenta".[2] Il-kelmiet ta' Dun Mikiel Camilleri huma konferma s]i]a ta' dan: "ll-Fundatur kien bniedem dejjem applikat. Ma kellux rikreazzjoni. ll-}add, wara nofs in-nhar ukoll, hu kien joqg]od jikteb".[3] Dun {wann Vella jfisser ukoll kif ix-xog]ol \ejjed kien qed iwaqqg]u f'eg]ja kbira: "Hu kien jitla' l-lmdina g]ajjien ]afna tant li kien jorqod fir-refettorju; u, biex majorqodx waqt li jkun qed ig]id il-Brevjar, hu kien ig]idu jippassi[[a".[4] Jissokta jg]id I-istess Dun {wann li, darba wa]da, tant kien g]ajjien b'mod li beda jitfixkel fil-kelmiet tal-kanoni tal-quddiesa; g]alhekk, De Piro talab lill-istess Dun {wann biex ig]id mieg]u ]alli jmexxih.[5]

Ma nkunux g]arafnieh bi\\ejjed lil Mons. De Piro jekk na]sbu li I-apprezzament lejh kien biss minn persuni importanti. Kul]add kien jara fih bniedem tar-ru]. G]alhekk, ]afna fittxewh g]all-pariri. Dawk li kienu jsibuha diffi`li biex isibuh, bdew jiktbulu xi ittra.[6] Imma, kif ig]idilna Patri Piju Compagno (Karmelitan li kien konfessur ta' I-istudenti fi\-\mien ta' l-lmdina): "}dejn is-sodda tieg]u, hu kien ikollu ]afna ittri x'jaqra. Imma, billi ma kellux \mien, hu kien jirrispondi g]al dawk li kienu importanti biss, u dan kien jag]mlu tard bil-lejl".[7] ~etta Dingli, li kienet qaddejja tal-familja, kienet qed tinteba] kemm nies kienu jfittxuh f'dawk il-ftit ]inijiet li hu kien ikun id-dar g]and ommu. Dik ~etta nnifisha xtaqet parir importanti ming]andu biex tkun tista' tag]mel l-g]a\la ta' ]ajjitha: ji[ifieri jekk issirx soru jew ti\\ewwi[x. Mons. De Piro talabha biex tikteb fuq bi``a karta r-ra[unijiet li kienu qed i]ajruha g]all-]ajja reli[ju\a u dawk li kienu ji[bduha g]a\-\wie[. Meta hi g]amlet kif qalilha, il-Monsinjur ]ass li Alla kien qed isej]ilha g]a\-\wie[.[8]

ld-dehra tieg]u fit-triq kienet i[[ib mag]ha rispett u qima. Imma, fit-tjubija tieg]u, Mons. De Piro kien i]oss dispja`ir meta kien ikun jaf li xi persuna ma resqitx lejh g]aliex st]at minnu jew g]aliex be\g]et tkellmu. Fil-fatt, hu [ieb ru]u b'im]abba kbira ma' kul]add, u dejjem wera fer] kbir meta sata' jag]ti xi g]ajnuna.[9]

 

Qalb ]elwa u Umli

ls-soru fran[iskana Madre Pa`ifika Xuereb qalet hekk dwar Mons. De Piro: "Jiena l-aktar virtujiet li kont nara jispikkaw fih kienu l-umilta' u l-]lewwa".[10]

Il-]lewwa kienet tassew karatteristika f'Mons. De Piro. G]alhekk, huma kollha minnhom il-kelmiet ta' mara li [ie li ratu g]addej fit-triq: "Kien d]uli ma' kul]add, u kien ikun dejjem b'dak il-wi`` da]kani".[11] Imma jiswa i\jed il-kumment ta' wie]ed li kien membru tas-So`jeta' tieg]u: "Kien dejjem b'dik id-da]ka fuq fommu, u kien i\omm ru]u qisu wie]ed minna".[12] Il-]lewwa tieg]u kienet i[[ib mag]ha li Mons. De Piro kien ukoll bniedem li jag]der ]afna 'l dawk li ji\baljaw. Dan is-sens ta' mog]drija di[a' deher ]afna meta nkiteb dwar it-tfal ta' I-Istituti li kienu jag]mlu minnu. Imma hu kien jara kif jisku\a l-i\balji tal-kbar ukoll, kif twassal minn din I-istqarrija: "Kien jag]der lil kul]add. U, jekk jara li xi]add naqas, hu kien ig]id: 'Dak ma jafx x'inhu jag]mel g]ax qieg]ed fis-sa]na'".[13] Il-]lewwa tieg]u ]alliet impressjoni kbira fi bniedem li kien miexi mieg]u fi triq tal-}amrun; Mons. De Piro ma kienx jist]i jitkellem ma' min kien milqut minn xi marda jew kien sfigurat fil-[isem tieg]u. Nisimg]u I-kumment ta' dan ir-ra[el: "Baqa' impressjonat fija l-fatt ta' meta konna g]addejjin jien u hu mill-}amrun, u ltaqa' ma' tifla sfigurata. Hu qag]ad ikellimha b'im]abba kbira, u kompla mag]ha".[14]

ll-virtu' ta' l-umilta' f'Mons. De Piro laqtet 'il ]afna g]aliex il-po\izzjoni tieg]u ta' wild in-nobbli u ta' Dekan tal-Kapitlu tal-Katidral ta' Malta, f'o]rajn kemm-il darba kienet ta' okka\joni biex ja]sbu li huma xi]a[a a]jar minn o]rajn. Sr. {wakkina ta' San {u\epp ammirat l-umilta' tieg]u, mhux biss f'im[iebtu, imma wkoll fil-mod kif kien jittratta mat-tfal ta' I-Istituti. Sabiex ma jgerrixhomx minnu, Mons. De Piro kien jevita milli jidher quddiemhom bl-ilbies a]mar ta' Monsinjur.[15] Imma wie]ed jammira i\jed l-umilta' tieg]u meta kien josserva li bniedem b]al dak xejn ma kien je]odha kontra dak li jipprova jag]tih xi parir. Qassis ig]id hekk dwaru: "Kien jisma' l-pariri ta' kul]add u, meta wie]ed kien imur ikellmu, qatt ma kien ig]idlu: 'Tinda]alx'. Imma kien iwie[eb: 'Tajjeb' jew 'Issa naraw'".[16] Dan il-bniedem qaddis kien ukoll japprezza li o]rajn jit]arr[u f'din il-virtu' ta' I-umilta'. Jirrakkonta Dun {wann Vella kif darba we]el minn e\ami, u mar ig]id b'dan lil Mons. De Piro. Kif ra r-ri\ultat ta' dak I-istudent tieg]u, minflok ma ]atfu jew g]amel g]alih, De Piro wie[bu: "Imbierek il-Mulej li g]o[bu jumiljana".[17] In\idu wkoll li, fl-umilta' tieg]u u b'e\empju g]all-o]rajn, hu ma riedx min joqg]od iservih. L-affarijiet tieg]u, possibilment kien jag]milhom hu. Min wassal dan issokta j\id: "|amm ru]u ta' ]afna anqas milli kien".[18]

 

E\empju li jkaxkar

Meta kienu jaraw 'il Mons. De Piro, ]afna kienu jg]idu: "G]addej is-sa`erdot qaddis".[19] ll-qdusija tieg]u kienet tiddi fil-kobor ta' m]abbtu lejn Alla u lejn I-o]rajn g]al Alla.

G]al Mons. De Piro, ]in ta' [abra kbira kien meta hu kien ikun wa]du jitlob fis-skiet. Hu kien juri li ma je]ux gost li jmorru jkellmuh meta jkun waqt it-talb. Darba fost I-o]rajn, xi studenti ssikkawh biex jo]ro[ malajr mill-kappella g]ax kien wasal l-Ar`isqof. Imma, i\jed tard, hu qalilhom: "Ma' min kont qed nitkellem, hu aqwa mill-Ar`isqof".[20] Fit-talb, hu kien isib il-mistrie] tieg]u waqt xi lejl li matulu ma kienx jista' jag]laq g]ajn ma' g]ajn. Darba, lill-istudenti qalilhom: "Dal-lejl ma rqadt xejn. Qg]adt nitlob".[21] ll-Madonna kellha parti importanti fil-]ajja tieg]u. F'idejha, kien jintelaq hu u jer]i I-opri kollha fdati lilu. Tg]idilna Madre Pa`ifika: "Meta kien ji[i l-lstitut Fra Diegu, hu kien jin\el g]arkubbtejh quddiem il-Madonna, u [ie li kien idum jitlob".[22] Ng]idu wkoll li, f'im]abbtu lejn il-Madonna, Mons. De Piro, flimkien ma' ]uh Dun Santin, g]amel kemm sata' biex jipperswadi lill-membri tal-familja tieg]u ]alli ma jo]olqux problemi dwar I-art li kellhom ]dejn Ta' Pinu, f'G]awdex ]alli jkun jista' jinbena s-Santwarju tal-Madonna.[23] Dawk li kienu josservawh dejjem raw kemm hu kien bniedem ta' talb. Tnejn li kemm-il darba ltaqg]u mieg]u qalu hekk dwaru: "Kont tarah dejjem bil-kuruna f'idejh".[24] "Meta ikun seiier Fra Diegu jew [ej lura San {u\epp, kont tarah dejjem bil-kuruna f'idejhj ig]id ir-ru\arju".[25]

Mons. De Piro kellu wkoll im]abba kbira lejn San {u\epp. Hu kellu qima spe`jali lejn I-istatwa qadima ta' dan il-qaddis meqjuma fil-Knisja tal-Fran[iskani Minuri tar-Rabat. Hu kien ig]id li kien jixtieq ]afna li 'l dik I-istatwa jaraha nkurunata g]aliex Alla kien qed jaqla' grazzji kbar permezz tag]ha.[26] Fost il-karti ta' Mons. De Piro, jinstabu wkoll Noti Stori`i dwar I-istorja tal-Fratellanza ta' San {u\epp tar-Rabat.[27]

Mons. De Piro kien bniedem ta' fommu sieket. G]alhekk, i\-\ew[ Isqfijiet ta' Malta Pietru Pa`e u Mawru Caruana kellhom fidu`ja kbira fih.[28] Kif wie]ed jistenna, sa`erdot ta' din I-g]amla ma jistax ma jkunx imfittex ]afna g]as-sagrament tal-qrar. II-qaddej tal-familja, Wenzu Griscti, qal hekk: "G]all-qrar, hu kien imfittex ]afna, u kien ig]addi s-sig]at fil-konfessinarju".[29] Maddalena Cachia kienet taf 'il Mons. De Piro g]aliex kultant kien imur il-Qrendi. Dwaru, hi tg]id hekk: "Hu kien iqarar ]afna u, qabel ma jispi``a mill-qrar, ma kienx jo]ro[ mill-konfessinarju. Kien ikun hemm il-karrozza tistennieh wara l-bieb; i\da hu kien jibqa' jqarar sa l-a]]ar persuna. Meta kien imur il-Qrendi, kul]add kien jie]u gost bih billi kienu jsibu l-kumdita' bih g]ax kien imur iqarar".[30] ls-sens ta' dmir u ta' sagrifi``ju jidher tajjeb fil-kelmiet ta' Dun {u\epp Tonna: "Kien ig]in minnufih lil dawk li jitolbu l-g]ajnuna tieg]u. Ukoll jekk xi]add kien imur g]andu bil-lejl, g]all-qrar jew g]al xi]a[a o]ra, hu kien jin\el".[31] U l-qrar tieg]u ma kienx ta' i[ri u [erri. Hu kien jitkellem ftit; imma I-pariri li kien jag]ti kienu ta' min jirrifletti fuqhom sewwa. Hu kien jag]fas ]afna fuq it-talb g]aliex kien `ert li I-bniedem li ma jiftakarx f'Alla ta' sikwit ma jistax ikollu s-sa]]a biex jirba] it-ti[rib. Imbag]ad, b'mod spe`jali g]al sa`erdoti u reli[ju\i, De Piro kien i]e[[i[hom biex ma jaqtg]ux mill-meditazzjoni ]alli jerfg]u ]sebijiethom lejn Alla. Fid-devozzjoni kbira li kellu lejn {esu' Sagramentat, Mons. De Piro, b]ala penitenza, kien i]obb jag]ti vi\ta quddiem {esu' fit-tabernaklu.[32]

Mons. De Piro jqanqalna g]all-ammirazzjoni g]all-mod kif, tul ]ajtu kollha, qag]ad attent biex qatt ma jkun ta' skandlu lanqas fl-affarijiet I-i\jed `kejknin. Dawk li g]exu mieg]u qatt ma rawh ming]ajr is-suttana ta' qassis.[33] Kien ukoll bniedem li jifra] sa]ansitra bl-affarijiet I-i\jed \g]ar. Jekk xi]add kien jag]tih xi]a[a, hu kien i]ares lejn il-qalb; imma, kemm-il darba, dak li [ie mog]ti lilu spi``a g]and ]addie]or.[34] Min-natura tieg]u, hu kien jis]on malajr. Imma \amm kontroll fuqu nnifsu biex qatt ma jkabbar il-problemi. Meta xi]add kien iwassallu li, fis-So`jeta' tieg]u jew f'xi Istitut, kellhom xi affarijiet neqsin, bil-kalma kollha, hu kien iwie[bu: "Il-Bambin jibg]at". Imma ma kenitx il-kalma ta' I-indifferenza g]aliex nafu kemm kien jag]mel il-parti tieg]u biex il-b\onnijiet ma jonqsux.[35] Xejn ma kienet ]a[a ]afifa g]al Mons. De Piro biex ira\\an lilu nnifsu meta Itaqa' ma' min ipprova jtelliflu sabru. Darba wa]da, hu kien qieg]ed il-Kurja ta' l-Isqof, u Itaqa' ma' ra[el li beda jkellmu ]a\in. De Piro ]allieh jisfoga u, meta ma kienx baqag]lu x'ig]id, minflok ma bag]tu jixxejjer, dar lejh u qallu: "Baqag]lek xi]a[a o]ra x'tg]id"?[36]

 

Hieni dak li j]enn

Ma hemmx g]alfejn nitkellmu fit-tul dwar il-qalb kbira ta' Mons. De Piro. }ajtu kollha kemm hi tidher mi\g]uda b'eg]mejjel ta' [enero\ita' mill-i\jed kbira. Ig]odd tassew g]alih dak li qal il-Mulej: "Henjin il-fqar fl-ispirtu g]ax tag]hom hi s-saltna tas-smewwiet".[37] G]alkemm twieled fil-g]ana, il-]ajja ta' Mons. De Piro kienet wa]da ta' faqar. Nisimg]u x'ig]id dwaru Pawlu Azzopardi: "}utu kollha kienu jg]ixu ta' sinjuri, u j\ommuha xi ftit jew wisq. Hu kien i]obb joqg]od kemm jista' jkun baxx. Kellu manjieri li juru li ried ig]ix b]alma kienu jg]ixu l-foqra. Ma kienx ig]id li hu sata' jg]ix ta' fqir, i\da li ried ig]ix ta' fqir. Hekk kien in-natural tieg]u".[38]

Madankollu, xi flejjes kienu ji[u f'idejh ta' sikwit. G]alhekk, hu ried jag]mel u\u tajjeb minnhom biex ig]in lil ]addie]or. L-ewwelnett, Mons. De Piro qatt ma ried jonqos mill-[ustizzja. 'Il dawk li kienu ja]dmu fl-lstituti tieg]u, hu ried jag]tihom il-paga li kien ]aqqhom, u i\jed ukoll. Meta nqalg]u xi `irkustanzi tal-]ajja li wrew li dawk il-persuni kellhom b\onn ta' g]ajnuna, lilhom laqtuhom il-]niena u t-tjubija kbira tieg]u. Meta Karmenu Abela, wie]ed mill-impjegati mieg]u, spi``a marid, u kien jinsab g]all-kura fi sptar, Mons. De Piro baqa' jibg]at il-paga kollha lil martu, u [ie li kien i\id fuqha.[39] Dan g]amlu ma' persuni o]rajn ukoll; meta kien jaf bil-mard tag]hom, hu kien jibg]atilhom xi]a[a d-dar.[40]

Mons. De Piro kien ukoll il-bniedem li ma j]obbx juri x'jag]mel. }afna kienu jafu bil-karita' li hu kien jag]mel; imma dan kien ji[ri g]aliex in-nies jitkellmu. Kienu jidhru wkoll dawk il-foqra li kienu j]abbtu l-bibien ta' I-Istitut tieg]u meta kienu jkunu jafu li hu kien qieg]ed hemm.[41] Mara li tafu tg]id li hi qatt ma tiftakar li xi]add talbu g]ajnuna, u hu ma tahilux.[42] Sr. Assunta tg]id ukoll li: "Meta kien imur il-Belt, kemm kien ikollu flus kien jag]tihom lill-fqar. Imbag]ad, [ie li kien ig]addi fl-Istitut Fra Diegu, u jg]idilhom: 'Ag]tuni xi]a[a tal-flus g]ax m'g]andix'."[43]

Dwar \mien l-ewwel gwerra dinjija, meta I-[u] kien ]akem 'il Malta, Pawlu Azzopardi wassal dan li [ej dwar Mons. De Piro: "L-ikel fi \mien il-gwerra kien skars ]afna, spe`jalment il-]ob\. I\da l-familja tieg]u qatt ma kienet tkun nieqsa, g]ax dejjem kienu jiddubbaw. Ommu, b]as-soltu, meta kien jitla' jqaddes il-Katidral, kienet tibg]atlu xi affarijiet ta' l-ikel, u ]ob\a mag]hom. Jiena u sie]bi konna noqog]du nistennew wara l-bieb sakemm ilesti. Kif jo]ro[, konna mmorru nlaqqtu xi]a[a milli jifdal. Huwa kien jinduna b'dan, u g]alhekk, kull darba, kien i]allielna \ew[ kisriet ]ob\. Meta kien jo]ro[ u jarana nistennewh, bi tbissima kien ig]idilna: 'Morru, ]uduhom', u konna nsibu \ew[ bi``iet ]ob\, li malajr kienu jin\lu fl-istonku, u jin\lu g]asel".[44]

In\idu I-a]]ar ]a[a. Bosta kienu t-tfajliet foqra li ]ar[u mill-Istituti mmexxijin minnu, u ma kellhomx mezzi biex jaqbdu triqithom fil-]ajja. Dawn kemm-il darba fittxew l-g]ajnuna ta' Mons. De Piro, u sabuha. X'u]ud minnhom [ew ukoll idddotati jew biex isiru sorijiet jew biex ikunu jistg]u ji\\ew[u.[45]

Min-na]a I-o]ra, dan il-bniedem tant [eneru\ ma kienx tal-fehma li fil-knejjes isir ti\jin \ejjed u bla bzonn. Mons. Anton Bu]a[iar jirrakkonta dwar i\-\mien meta hu kien il-Vi`i tal-Mosta. Darba wa]da, hu stieden lil Mons. De Piro biexjag]mel il-festa ta' Corpus. Malli wasal. Dun Anton ]adu jara I-artal ma[[ur li kien im\ejjen sa snienu: xemg]a kontra xemg]a, fjuri tal-karti mdendlin fuq kull na]a, u mqieg]da sa]ansitra fl-i`ken postijiet. Filwaqt li Dun Anton kien qed jistenna kumment ta' tif]ir, il-Monsinjur wie[bu: "Veru ba\ar g]andek hawn. G]ajnejk imorru fuq kemm hawn xemg]a, fuq kemm hawn fjuri, u fuq tant xejxi tal-karti li lanqas jekk issibhom barra ma ti[borhom. Imbag]ad, {esu' Ewkaristija, li suppost li hu `-`entru ta' kollox, jinsab midfun hemm, kemm kemm jidher, u kwa\i minsi minn kul]add". Dun Anton dak il-]in baqa' `ass i]ares lejh g]ax dawk il-kelmiet ma stennihomx; i\da, i\jed tard, hu fehem li De Piro kellu ra[un. Wara I-festa, hu xerred il-linka fuq dawk il-fjuri tal-karti, bi-isku\a li waqg]atlu ]alli \gur li jne]]ihom u ma jarmahomx i\jed.[46]

 

Dg]ajjef f'Sa]]tu

Jiena wrejt il-kitba ta' Mons. De Piro lil P. Lamberto Torbidoni, Fran[iskan Konventwal, li hu President ta' I-lstitut Grafolo[iku {erolamo Moretti, f'Urbino, fil-Marki, fl-ltalja `entrali. L-ewwel kumment li sar dwar il-kitba ta' I-a]]ar \mien kien dan: "Dan il-bniedem kien ener[iku sa l-a]]ar, g]ax il-kitba tieg]u ma turix fiha sinjali ta' xju]ija jew ta' dg]ufija fil-karattru". A]na nafu li hu hekk tassew g]ax Mons. De Piro baqa' ja]dem bl-ener[ija kollha tieg]u sa I-a]]ar [urnata tal-]ajja tieg]u. Imma, b'daqshekk ma jfissirx li hu nnifsu ma kienx i]oss li I-mewt setg]et tkun fil-qrib.

Nafu li, f'\g]o\itu, hu kien marad sewwa bil-mard tas-sider.[47] Imma ma jidhirx li hu qatt ra[a' ntmiss minnu. Madankollu, Mons. De Piro [ie li ntlaqat minn xi mard li tefg]u g]al xi [ranet fis-sodda. {ie li I-mard tieg]u n]ass li kien serju. F'ka\ ta' marda serja, fi \mien l-ewwel dar ta' l-lmdina: dik ta' n.5 Triq San Rokku, kien hemm ukoll min ba\a' li hu sata' jmut. Wie]ed mill-fratelli tieg]u, Fra {u\epp Farru[ia mill-Qrendi, kien jie]u ]siebu u jag]tih il-pilloli ordnati mit-tabib.[48]

Tul ]ajtu kollha, Mons. De Piro kien jidher dejjem imkebbeb sewwa ]alli ma je]ux xi ri] g]ax qatt ma ]ass li kien ta' sa]]a kbira.[49] Minkejja dan, hu ma kienx mitluq, u kien ukoll pront li jag]mel kull sagrifi``ju. Meta kien mu[ug] f'irkobbtejh, waqt il-quddiesa, hu xorta wa]da baqa' jag]mel [enuflessjoni sa I-art. Lilu ma kkonvin`ewhx meta qalulu li, g]allanqas, ma kellux g]alfejn jin\el sa I-art.[50]

Lil Mons. De Piro, il-mard ma kienx ikiddu ]afna g]aliex, mhux biss kien rassenjat u jie]u kollox bis-sabar, imma t-tbissima wkoll qatt ma naqsitu. ll-bixra ta' wi``u kienet dejjem ta' wie]ed hieni.[51] Xi minn daqqiet, kien hemm min inteba] li, hu u jne]]i \-\arbun, il-Monsinjur kien qed jisforza. Imma, jekk xi]add kien imur biex ig]inu, bil-]lewwa kollha hu kien iwie[bu: "M'hemmx g]alfejn. Meta nkun wa]di, mhux jien irrid inne]]ih?"[52]

Lejn is-sena 1932, Mons. De Piro beda j]ossu batut dejjem i\jed. Darba kien hemm Ingli\ li I-mara tieg]u ]alliet fit-testment biex hu jag]ti xi flus lil kull Istitut ta' tfal iltiema. Wara I-mewt tal-mara, Dun Anton Gaffiero laqqa' 'I dak l-lngli\ ma' Mons. De Piro biex jag]tih il-flus im]ollija. Fost I-o]rajn, hu qallu: "Marti mietet g]ax kienet ti\ika". Mons. De Piro wie[eb: "Jiena wkoll kont ti\iku; imma, imbag]ad, ikkurajt ru]i, u fiqt. Imma, issa, xejn ma n]ossni tajjeb".[53]

 

1932: Marid bil-Kliewi

Meta g]amel in-noti tieg]u biex jiddisponi minn [idu permezz ta' testment sigriet, Mons. De Piro, fil-bidu tas-sena 1932, kiteb dawn il-kelmiet: "Jiena g]andi 54 sena, u qieg]ed insofri minn e\awriment mentali".[54] Dan irri\ulta wkoll mill-analisi li I-Professur Lamberto Torbidoni g]amel fuq il-kalligrafija tieg]u. F'din I-analisi, insibu hekk: "Hu jitfa' l-ener[ija tieg]u kollha fl-ideali ta' ]ajtu. G]alhekk, din il-kon`entrazzjoni tista' tikka[unalu stat ta' tensjoni qawwija. F'xi waqtiet, hu j]ossu b'nervo\ismu fuqu, u, fil-[isem tieg]u, id-demm [ie li jkun ibaqbaq f'e``itament kbir. Minkejja dan, quddiem l-o]rajn, hu [eneralment i\omm kontroll tajjeb fuqu nnifsu. lmma, b]ala konsegwenza, ji[ri li jbatu kemm il-mo]] kifukoll il-[isem tieg]u. ls-sinjali ewlenin huma dawk ta' nevrastenija li tikka[unalu g]add ta' problemi li jnaqqsulu mis-sa]]a normali".[55] lmma a]na nafu li, g]alkemm g]ajjien, Mons. De Piro baqa' dejjem b'mo]] ekwilibrat u kien jaf sewwa x'kien qed jag]mel sa I-a]]ar [urnata ta' ]ajtu. G]al din ir-ra[uni, in-Nutar {iovanni Chapelle qallu biex ine]]i dik il-fra\i li ma jmurx ji[ri li xi]add ja]seb li hu ma kienx normali g]al kollox waqt li g]amel it-testment tieg]u. Nafu li hu ta' importanza kbira g]all-validita' tat-testment li min jag]mlu jkun jaf sewwa x'qed jag]mel, u ta' dan in-Nutar innifsu jid]ol b]ala garanti quddiem I-Awtoritajiet ~ivili.

Madankollu, Mons. De Piro beda j]oss tassew l-ewwel sinjali ta' marda serja. Aktarx li kien lejn dan i\-\mien meta beda jintebah li I-kliewi ma kenux qed ja]dmu tajjeb; id-demm ma bediex jissaffa b'mod regolari. Kien il-bidu tal-marda li, b'terminu tekniku, tissejjah "Uraemia". Hu \gur li hu ma ]assx din il-marda fil-gravita' kollha tag]ha g]aliex ma naqqas xejn mix-xog]ol tas-soltu. ls-sintomi tag]ha, kif aktarx li ji[ri dejjem fl-uraemia, jin]assu bil-mod ]afna, g]alkemm b'mod progressiv. Mons. De Piro beda jintlaqat minn sens ta' eg]ja kbira u, kif stqarr hu nnifsu, beda j]ossu b]al e\awrit u bla sa]]a. Wi``u beda jitlef mil-lewn naturali tieg]u.[56]

Mons. De Piro ma satax jissogra li jibqa' ja]dem bl-istess ener[ija ta' qabel g]aliex hu beda jsibha diffi`li biex I-istonku tieg]u j\omm u jiddi[erixxi I-ikel b'mod normali. Barra minn hekk, is-sog]la bdiet tkiddu ta' sikwit. Kien \mien meta hu beda j]ossu stordut, u jidher ukoll qed jilhe[ biex jie]u n-nifs. Sintomi ie]or tal-marda msemmija kien id-debbulizza kbira li bdiet taqa' fuqu. Lejn I-a]]ar [img]at tal-]ajja tieg]u, min]abba l-eg]ja kbira li kienet taqa' fuqu, hu [ie li kien imur id-Dar ta' Fra Diegu il-}amrun, u lill-Madre Superjura kien ig]idilha: "Ma [ejtx biex na]dem, imma biex nistrie] daqsxejn".[57]

Aktar ma qorob I-a]]ar \mien ta' ]ajtu, aktar kibret f'Mons. De Piro I-im]abba lejn il-missjonijiet. Meta nqisu li kien marid ikollna ng]idu li dak li ppro[etta kien tassew xi]a[a straordinarja. Proprju fl-a]]arnett tal-]ajja tieg]u, Mons. De Piro kien qed jittama li Alla jieqaf mieg]u b'mod spe`jali, u jag]tih is-sa]]a Ii jmur fis-SomaIja biex jie]u mieg]u \ew[ missjunarji o]rajn tas-So`jeta' ta' San Pawl, ]alli jkompli x-xog]ol mibdi minn Fra {u\epp Caruana. Imma din id-de`i\joni tieg]u turi wkoll li I-mard ma kienx qed jag]mel bih, u bl-ebda mod ma ntelaq g]ax kien jaf li kien marid.[58] Kien ukoll fl-a]]ar [img]a tal-]ajja tieg]u, meta hu baqa' jit]abat ming]ajr mistrie] ]alli s-Sorijiet Missjunarji ta' {esu' Nazzarenu jaslu biex ikollhom I-approvazzjoni tag]hom min-na]a tal-Knisja.[59]

 

Testment marbut ma' I-Opri tieg]u

Mons. De Piro ma biddilx it-testment tat-8 ta' Frar, 1932. Skond id-drawwa tieg]u, hu ]asibha sewwa qabel ma g]amlu, u ried li ma ikollu l-ebda kritika minn ]add. Hu testment li jurih marbut b'mod spe`jali mas-So`jeta' ta' San Pawl, imma ma nesiex lanqas I-opri l-o]rajn li I-Mulej, tul ]ajtu, ried jafdalu f'idejh. Hu testment li juri l-qima li kellu lejn l-Ar`isqof ta' Malta, u r-rabta ta' m]abba li qatt ma naqsitu lejn ommu li kelIha tg]ix i\jed minnu. Hu wkoll testment li ressqu lejn i\-\ew[ ]utu li kien fadallu: il-Baruni I[ino u {iovanni Pio li, f'idejhom, ried jitlaq l-esekuzzjoni ta' din I-a]]ar rieda tieg]u. G]alhekk, bir-ra[un kollu, fil-bidu tat-testment, Mons. De Piro sata' jni\\el dawn il-kelmiet "Ng]addi biex infassal dan it-testment sigriet, u niddisponi mill-[id mog]ti lili mill-Providenza Divina, skond kif in]oss li jiena obbligat quddiem Alla".[60]

Mons. De Piro ]aseb fl-Istituti ta' Karita' fdati f'idejh billi ]allielhom kull ]a[a tieg]u li, wara mewtu, kellha tinstab fihom. Hu ma riedx li jit]allas ta' l-amministrazzjonijiet tieg]u, u, b'mod spe`jali, g]al dak li g]amel g]a\-\ew[t idjar li hu sej]ilhom "missjunarji". Dawn kienu Sant'Agata tar-Rabat u l-Edukandat ta' Santa Marija ta' Birkirkara, li ma hux ]lief l-Oratorju.[61]

G]as-So`jeta' ta' San Pawl, Mons. De Piro jg]id: "ll-Mulej, li fih jien dejjem qeg]idt it-tama tieg]i, g]o[bu jinqeda bija sabiex inwaqqafha". Lil din is-So`jeta', Mons. De Piro ried i]allilha f'g]amla ta' legat il-kapitali kollha li, sa jum il-mewt tieg]u, hu jkun qieg]ed f'isimha. Lilha ]allielha wkoll, f'g]amla ta' legal, il-knisja `kejkna tal-[uspatronat lajkali mag]rufa bl-isem ta' Santa Marija Ta' Gerxija, li qieg]da f'Wied Qannotta, fix-xaqliba tal-Wardija; 'il dil-knisja, hu ]allieha bI-artijiet li kienu tag]ha, u bil-pi\ijiet li j[ibu mag]hom.[62] Tfakkar ukoll f'post ie]or li, g]as-So`jeta' tieg]u, hu ]alla wkoll kulma kellu jkun akkwista u bena ma[enb il-knisja ta' Sant'Agata, f'}al Bajjada, ir-Rabat.[63] Mons. De Piro ]alla lil ommu kulma kellu fid-djar privati tag]ha nnifisha li kienu fl-lmdina, il-Belt, u l-Qrendi. Fost dawk l-affarijiet, kien hemm x'u]ud li kienu ta' metall prezzju\: b]alma hu d-deheb jew il-fidda.[64]

B'sinjal ta' qima lejn I-Ar`isqof Caruana, lilu personalment Mons. De Piro ]allielu `-`urkett prezzju\ tieg]u, u bi``a bizzilla ma]duma bl-idejn mis-Sorijiet imsej]in tal-Bel[ju [o Firenze. Fil-fatt, dik il-bizzilla, f'dak i\-\mien, di[a' kienet qieg]da g]and l-Ar`isqof.[65]

Mons. De Piro ftakar ukoll fis-Sorijiet Missjunarji ta' {esu' Nazzarenu, fid-Dar San Fran[isk ta' Paola ta' Birkirkara (imwaqqfa mis-Sinjorina Psaila, u li i\jed tard [iet f'idejn I-istess Sorijiet), u fl-Istitut ta' Fra Diegu, il-}amrun.[66]

 

Il-Madonna tnebb]u jintelaq f'idejha

G]alkemm il-marda tal-kliewi [[ib mag]ha l-qtug] tan-nifs, Mons. De Piro \gur li ma mma[inax li I-mewt tieg]u kienet tant fil-qrib. Jirrakkonta Dun Anton Bu]a[iar li, waqt li kien bilqieg]da fuq iz-zuntier ta' San Pawl tar-Rabat lejn Awissu 1933, hu lema] 'il Mons. De Piro sejjer bil-mixi lejn Sant'Agata, b'nifsu maqtug] u jilhe[. Meta Dun Anton staqsieh kif kien li kien tiela' bil-mixi, hu wie[bu: "In]ossni ftit tajjeb. M'inhix ]a\in". Hu fakkru wkoll li ma kellux idum ma jitlaq lejn is-SomaIja, g]aliex lil Fra {u\epp ma satax i]allih i\jed wa]du.[67]

F'dak i\-\mien, minn meta l-ewwel bi``a tal-bini ta' Sant'Agata kienet lesta, Mons. De Piro kien jitla' madwar darba fil-[img]a. Hu, lejn filg]axija, kien i]obb joqg]od jitkellem ma' dik il-komunita' `kejkna tieg]u. Imma, fi \mien meta I-mewt tieg]u kienet tant fil-qrib, hu ried jirrakkontalhom ]olma li dehritlu misterju\a.

Il-]olma, skond kif irrakkontaha I-Fundatur, kienet din: "Sibt ru]i fuq vapur. Konna mexjin meta, f'daqqa wa]da, [rat xi ]sara fl-iskrun. Jiena n\ilt ma[enbu, u bdejt nit]abat biex nirran[ah. Imma ma l]aqtx nag]mel dan g]aliex ma[enbi sibt xebba li qaltli: 'Itla', ]alli f'idejja. Issa nkompli mmexxi jien'".

Mons. De Piro ma tahiex ]lief il-qawwa ta' ]olma. Imma hu rrakkontaha b'serjeta' kbira, u \gur li fdik ix-xebba hu kien qieg]ed jilmah il-Ver[ni Marija. Lill-Madonna, hu kien jaraha b]ala l-G]assiesa tas-So`jeta' tieg]u. Sa minn \mien l-ewwel dar, Mons. De Piro kien qieg]ed kwadru tag]ha. Malli kien imidd ri[lejh f'dik id-dar ta' I-lmdina, hu kien jitfa' ]arstu fuq il-Ver[ni Marija, u, lill-ulied spiritwali tieg]u, hu kien ig]idilhom li, meta ]arstu tiltaqa' ma' dik tal-Madonna, kien ikun jaf mill-ewwel x'kien qieg]ed isir f'dik id-dar g]ax: "ll-Madonna qaltli", kien ig]idilhom. G]alhekk, f'dawk I-a]]ar [ranet tal-]ajja tieg]u, dik il-]olma ma satax ma jkollhiex tifsira spe`jali.[68]

 

Kollox fakkru fil-Mewt fi Kristu!

Kollox kien lest biex hu jaqbad triqtu lejn I-Afrika, fejn b'tant ]erqa kien mistenni mill-missjunarji maltin u, b'mod spe`jali, mill-iben spiritwali tieg]u, Fra {u\epp Caruana. Imma wasal il-}add, 17 ta' Settembru, 1933: [urnata li, b'mod spe`jali kellha torbtu mal-}amrun: post g]a\i\ g]al Mons. De Piro g]aliex fih kien beda jintafa' fuq l-ewwel ]idma fdata f'idejh mill-Isqof ta' Malta: meta fl-1907 g]a\lu b]ala l-ewwel Direttur Djo`esan ta' l-Istitut Fra Diegu.

Fis-17 ta' Settembru, il-Knisja Universali kienet tfakkar [rajja straordinarja: meta San Fran[isk, Kristu ie]or fuq l-art, [ie mog]ti I-grazzja spe`jali li j]oss ru]u mag]qud ]afna i\jed mal-Mulej g]aliex {esu' sie]bu mieg]u fil-passjoni tieg]u billi nifidlu [enbu, idejh, u ri[lejh bi-istess pjagi tal-passjoni tieg]u. F'dik il-[urnata, hu kien soltu ji``elebra b'solennita' I-festa ta' San Fran[isk, fl-Istitut ta' Fra Diegu, il-}amrun g]aliex dak in-nhar kienet il-festa titulari g]al dak I-Istitut. Imma, bi ftehim ma' Mons. De Piro, dik is-sena kienu se ji``elebrawha t-Tnejn, 18 tax-xahar g]aliex, fit-Tielet }add ta' Settembru, il-parro``a ta' San Gejtanu, il-}amrun, I-istess b]al ]afna parro``i o]rajn ta' Malta, kienet ti``elebra b'devozzjoni kbira I-festa tad-Duluri. Mons. De Piro nnifsu kien mistieden biex imexxi dik il-festa.[69]

Sa minn filg]odu, Mons. De Piro telaq mill-Istitut San {u\epp ta' Santa Venera lejn il-}amrun fejn, fil-parro``a, kien sejjer iqaddes b'mod solenni I-a]]ar quddiesa ta' ]ajtu. Lis-Sorijiet Fran[iskani ta' Fra Diegu, hu qalilhom biex je]dulu l-ilbies tal-quddiesa fil-parro``a.[70]

Dak in-nhar, ]abat il-15-il }add wara I-G]id il-}amsin. II-Van[elu tal-[urnata kien dak tal-qawmien mill-mewt ta' iben l-armla ta' Najm. Kien Van[elu li Mons. De Piro kemm-il darba fissru fl-omeliji tieg]u. B'riflessjoni g]all-mewt ta' dak i\-\ag]\ug], Mons. De Piro ]alla miktub: "ls-sieg]a tal-mewt ma nafux meta tigi fuqna... Ng]ixu b]allikieku llum hu l-a]]ar jum ta' ]ajjitna".[71] Imma Mons. De Piro, f'dik il-g]odwa, qaddes il-quddiesa litur[ika tad-Duluri. Fil-qari, kollox fakkru fil-Ver[ni Marija, Omm il-bnedmin. Fil-Van[elu, hu qara I-kelmiet li Kristu Msallab ig]id lil {wanni: "Hawn, hi Ommok". Mons. De Piro ftakar ukoll fil-mewt tieg]u nnifsu meta, fis-sekwenza tal-quddiesa, flimkien mal-Knisja, lill-Madonna, talabha b'dawn il-kelmiet:

"Meta jmut dal-[isem fqajjar

Ag]mel int li jien nittajjar

Lejn is-seb] tal-[enna".[72]

G]alhekk, dik il-g]odwa, g]al Mons. De Piro, il-Mulej ippermetta li tkun mi\g]uda b'tant ]sebijiet li jfakkru fil-g]aqda tan-nisrani ma' Kristu: g]aqda li tibda f'din id-dinja, u tissokta fl-eternita'. B]ala sa`erdot, Mons. De Piro kien ippriedka tant drabi dwar il-mewt tan-nisrani. F'wa]da minn dawn il-priedki tieg]u, hu xebba] id-dnubiet mal-mard tal-bniedem. Meta I-bniedem jibda j]oss kontinwament it-toqol ta' xi marda gravi, il-bi\a' tal-mewt isir aktar kbir. L-istess ji[ri mill-bniedem li jidneb gravament u ta' sikwit kontra Alla. Hu jkun qed ji[[arrab serjament li jitlef ru]u. F'dik l-okka\joni, Mons. De Piro g]afas fuq il-versett ta' l-Apokalissi: "lbqa' fidil sal-mewt, u jien nag]tik il-kuruna tal-]ajja".[73]

Mons. De Piro ma kellu l-ebda bi\a' li jiltaqa' ma' Alla. G]alhekk, ir-riflessjonijiet ta' dik il-g]odwa tas-17 ta' Settembru ssoktaw jimlewlu l-qalb tieg]u bil-fara[. Wara l-quddiesa f'[ieh id-Duluri, Mons. De Piro ma re[ax lura lejn San {u\epp. Hu mar g]and is-Sorijiet Fran[iskani ta' I-Istitut Fra Diegu. Wara li offrewlu ftit kafe, Mons. De Piro mar jipprova I-kant tat-tfal ta' l-Istitut g]all-quddiesa u I-g]asar tal-festa ta' San Fran[isk li kellha ti[i ``elebrata I-g]ada. Sor {wakkina kienet qed iddoqq l-armonju.[74]

F'nofs in-nhar, Mons. De Piro qal l-"An[elus", flimkien mas-sorijiet u t-tfal. Waqt I-ikel, is-sorijiet, b]al drabi o]rajn, daru mieg]u biex jisimg]u xi kelma ta' [id minn fommu. Imma lil Madre Pawla ~ilia, hu qalilha: "Kemm m'g]andix aptit, illum"! Hu ma kielx b]as-soltu; imma ]a biss xi]a[a \g]ira. Dak in-nhar, Mons. De Piro deher li ma kienx f'tieg]u. Fid-diskors tieg]u, hu beda jhewden, u jirripeti l-istess ]a[a; beda jitkellem ]afna dwar is-So`jeta' ta' San Pawl, il-]idma f'artijiet ta' missjoni, u beda jsemmi ]afna I-Abissinja. Fost I-o]rajn, hu qalilhom: "Tg]id, g]ad immur l-Abissinja? Kemm in]ossni ddispja`ut!" Fl-a]]ar qam minn fuq il-mejda g]al ]abta tas-sieg]a u nofs. Sakemm mar mir-refettorju sal-kamra tieg]u, g]addiet kwa\i nofs sieg]a o]ra jitkellem u jirrepeti I-istess ]a[a b]al wie]ed li ma jkunx f'sikktu.[75]

Waslu l-erbg]a u nofs ta' wara nofs in-nhar, u l-qniepen tal-parro``a ta' San Gejtanu kienu qed idoqqu. Imma s-Sorijiet Fran[iskani bdew jinkwitaw ru]hom g]ax Mons. De Piro baqa' ma ]ari[x minn kamartu. Ma kienx soltu jorqod daqshekk fit-tul. Huma qag]du jissemmg]ulu biex jaraw jisimg]ux xi ]oss qabel ma j]abbtulu. Imma, imbag]ad, hu ]are[. Waqt li s-sorijiet offrewlu ftit te, [iet wa]da minnhom li kienet tie]u ]sieb I-iskola u bdiet tkellmu dwar xi re[istri. Imma hu deher li ma kienx qed jikkon`entra fuq dak li kienet qed tg]idlu. Donnu kien e``itat ]afna.[76] Imma lil dawk is-sorijiet li kellmuh, hu qalilhom: "Kemm stri]ajt, illum"! Is-sorijiet u dawk li Itaqa' mag]hom, huwa u nie\el it-tara[, talbuh biex iberikhom, u hu, imbag]ad, qabad minnufih triqtu lejn il-parro``a tal-}amrun.[77]

 

17 ta' Settembru, 1933: ll-Mulej isibu jishar

Dik il-pur`issjoni tad-Duluri ma kenitx wa]da komuni g]all parro``a ta' San Gejtanu. Il-Kappillan Dun Gejt Mifsud kien ilu jit]abat biex jibdieha. Kien Mons. De Piro nnifsu li g]enu bil-kelma tieg]u fir-rikors li kien sar fil-Kurja ta' I-Ar`isqof. Dun Gejt Mifsud qala' I-permess me]tie[, imma hu ma kellux ix-xorti li jaraha ssir g]aliex miet fit-30 ta' Awissu, 1933. Il-parro``a kienet qed titmexxa mill-Vigarju Kurat Dun {u\epp Vella.[78]

G]alkemm bi stordament li ma kienx tas-soltu, Mons. De Piro mexxa dik il-pur`issjoni tad-Duluri tul it-toroq tal-}amrun. Meta ra d-devozzjoni tan-nies, hu donnu nesa l-eg]ja , u, lill-ministri li kienu jassistuh, qalilhom b'`ertu sodisfazzjon: "Kemm hawn nies warajna jg]idu r-Ru\arju"![79]

Mons. De Piro kellu wkoll is-sa]]a jag]mel I-a]]ar fervorin ta' ]ajtu. Wara li da]let il-pur`issioni, fi knisja ma]nuqa bin-nies hu tkellem dwar il-messa[[ li twasslilna dik il-festa tant g]a\i\a u devota. Imma I-a]]ar ]sebijiet tieg]u kienu direttament dwar il-mewt. ll-parro``a tal-}amrun kienet g]adha kif tilfet il-Kappillan tag]ha; g]alhekk, Mons. De Piro ried ifakkarhom ftit fil-]idma tieg]u g]all-parro``a, u fi`-`ertezza li Alla tah il-premju li jist]oqqlu.[80]

Mons. De Piro baqa' hemm quddiem I-artal ma[[ur, waqt li I-kor kien qieg]ed ikanta t-Tantum Ergo ta' qabel il-barka sagramentali. Imma proprju f'dak il-waqt il-marda tal-kliewi (uraemia), li minn \mien kien ilu jbati biha, waslet g]all-konsegwenzi fatali tag]ha. Il-pressjoni telg]atlu g]al rasu u ]ass fawra kbira ma' [ismu kollu li kienet effett ta' avvelenament [enerali tad-demm. Kif kien g]arkubbtejh flimkien mal-Ministri, Mons. De Piro kellu biss i`-`ans li jg]idilhom li kien qieg]ed i]ossu ]a\in. Malajr ixxengel f'dirg]ajn wie]ed minnhom, mitluf minn sensih.[81] Imma lilu ma da]]luhx minnufih 'il [ewwa. Dawk li kienu fil-knisja ma ntebhux b'li kien [ara. Bilkemm ma mma[inawx li kienet xi]a[a spe`jali meta huma raw sa`erdot ie]or ]iere[ minn wara I-artal biex jag]ti I-barka sagramentali.[82]

Wara li, aktar mejjet milli ]aj, Mons. De Piro r`ieva I-barka sagramentali, lilu da]]luh fis-sagristija. Imma I-lewn ik]al ta' wi``u wera li ma tantx kien hemm x'wie]ed jittama f'dak l-avvelenament [enerali. Il-]in kien madwar is-sebg]a ta' filg]axija. L-a]bar xterdet minnufih, u xi sorijiet fran[iskani li kienu hemm malajr da]lu biex jaraw x'kien [ralu. G]all-mod kif rasu kienet mitluqa fuq spallejh, kien hemm min ]aseb li hu kien di[a' mejjet. lt-tabib Ellul ma damx ma wasal fuq il-post. Fi \mien qasir, waslet ukoll I-ambulanza li ]aditu minnufih lejn I-lsptar ~entrali tal-Furjana. L-agunija tieg]u kienet f'dik is-sala li fiha kienu jin\ammu t-tfal morda. Mons. De Piro baqa' mitluf g]al kollox minn sensih g]aliex kien waqa' f'koma irriversibbli. Mill-qraba tieg]u ma la]aqx wasaI ]lief it-Tabib Alfredo Stilon De Piro. Dan baqa' ma[enbu flimkien mal-Professur Walter Ganado. Imma persuni o]rajn li Mons. De Piro kien tant marbut mag]hom ma la]qux waslu.

Mons. {u\eppi De Piro miet fid-9 ta' filg]axija, tas-17 ta' Settembru, 1933. Hu kellu 55 sena, 10 xhur, u 15-il gurnata.[83]

Il-Baruni I[ino De Piro, hu I-Monsinjur, malajr [ie mg]arraf bil-]ass ]a\in tieg]u. Il-Baruni mar g]al ibnu Jerome (li dak i\-\mien kellu 19-il sena), u t-tnejn flimkien marru b']effa lejn Isptar ~entrali tal-Furjana. Imma, kif da]lu fis-sala ta' l-isptar huma lem]u 'I dawk ta' madwar is-sodda tieg]u qed ig]attuh bil-li\ar. Kien g]adu kif miet. Kien dmir iebes tal-Baruni I[ino li jmur g]and ommu Ursola, I-lmdina, biex iwasslilha dik I-a]bar kiefra tal-mewt ta' binha {u\eppi. Wara I-mewt ta' Dun Santin, dik l-omm tant twajba kienet soltu tg]id li Alla kien sejjer i]alli ]aj lil binha {u\eppi ]alli dan jassistiha waqt il-mewt tag]ha, u jag]tiha I-a]]ar assoluzzjoni. Hi kellha qrib id-90 sena u, sa minn xi snin, kienet marida u ma timxix. In\idu wkoll li {u\eppi, sa minn tfulitu, kien il-fessud ta' ommu u missieru. Meta I-Baruni u ibnu waslu I-Imdina, i\-\ag]\ug] Jerome ma da]alx fil-kamra ta' nanntu. Hu ried li jkun missieru I[ino wa]du li jag]tiha dik l-a]bar skond kif jaf hu. Imma Ursola De Piro, li kienet taf 'il binha aktar minn kull bniedem ie]or, donnha kienet tistenna a]bar b]al dik. G]al dik I-a]bar ta' niket, \ew[ demg]at ni\lu ma' ]addejha, u qalet minnufih: "Tkun mag]mula r-rieda t'Alla". Hi kienet mara ta' karattru tassew qawwi, u g]alhekk kellha I-]ila ta``etta b'rassenjazzjoni sa]ansitra l-aqwa sagrifi``ju.[84] Minn disa' wlied li rabbiet, Mons. De Piro kien is-seba' wie]ed li miet qabilha. G]alhekk, Ursola De Piro kienet tg]id: "Jiena, b]all-Ver[ni Marija Addolorata, [ejt minfuda minn sebat isjuf ta' niket".[85]

B]al f'le]]a ta' berqa, I-a]bar tal-mewt tieg]u g]al g]arrieda, malajr waslet fid-djar kollha tas-So`jeta' ta' San Pawl, u fl-Istituti li kienu jiddependu minnu. Imma I-a]bar [riet ukoll mal-g\ejjer tag]na g]aliex Mons. De Piro kien stmat u ma]bub minn kul]add.

 

Niket fuq Wi`` kull Malti

Mewt ]abta u sabta, ta' bniedem b'elf ]a[a f'idejh kemm-il darba tkun il-kaw\a li tin]oloq problema g]al min jid]ol warajh g]ax ma jkunx jaf fejn jaqbad jag]ti rasu. Imma dan ma kienx il-ka\ ta' Mons. De Piro. L-e\attezza u I-ordni tieg]u f'kollox kienu s-sigriet ta' ]ajtu. Fit-testment tieg]u, hu kiteb hekk: "Dwar id-diversi amministrazzjonijiet li huma f'idejja....jiena g]andi re[istru separat g]al kull amministrazzjoni".[86] Dan rah b'g]ajnejh Mons. Dun Nerik Bonni`i li, provi\orjament, tg]abba bil-pi\ kollu ta' Mons. De Piro. |mien i\jed tard, hu kiteb hekk: "Meta, dak in-nhar stess li miet, ir]ewli f'idejja l-]ames Istituti li kellu hu sa ma jaraw x'ser isir, u bdejt in\urhom wie]ed wie]ed, u nqalleb ir-re[istri ta' l-amministrazzjoni tag]hom, iltqajt, tista' tg]id f'kull Istitut, imqieg]ed fuq l-iskrivanija u miktub minnu stess, avvi\ li kien ig]id hekk: POST G}AL KULL }A{A U KULL }A{A F'POSTHA. Dan, na]seb jien, kien is-sigriet ta' l-e\attezza tal-g]a[eb li sibt fil-kotba tieg]u".[87]

Dan I-ordni tal-g]a[eb tieg]u hu kkonfermat fil-"}ajja" `kejkna li kiteb membru tas-So`jeta' ta' San Pawl: "Mons. De Piro kien fuq kollox bniedem ta' ORDNI: il-wirt wa]dieni li hu baqa' j\omm minn kulma ]allietlu ommu... Meta miet, g]alkemm ta' malajr u 'I bog]od mid-dar, sabulu ]wej[u fil-kamra tieg]u kollha f'posthom, il-ktieb tal-meditazzjoni miftu] fuq il-mejda bil-meditazzjoni tal-[urnata u r-re[istru tal-quddies li fih kien hemm imni\\la l-a]]ar quddiesa li qaddes dak in-nhar li miet: ordni li ma tistenniehx minn bniedem li kellu jla]]aq ma' elf ]a[a".[88]

Il-mewt ta' Mons. De Piro waqqg]et f'niket il-g\ejjer tag]na g]aliex il-]lewwa u t-tjubija tieg]u kienu g]amlu minnu benefattur kbir tal-Maltin.

Lil Mons. De Piro, bkietu fuq kollox is-So`jeta' ta' San Pawl. Nisimg]u kumment ta' din is-So`jeta': "Jekk l-Istituti kollha li kienu ta]t idejn Mons. De Piro tilfu bil-mewt tieg]u... x'g]andna ng]idu a]na, il-membri tal-Kumpanija ta' San Pawl? Min jista' jg]id x'kien g]alina Mons. De Piro? Mal-mewt tieg]u, donnha ]ar[et ir-ru] kollha tal-Kumpanija. In]arsu lejn xulxin bla ma nistg]u ng]idu kelma wa]da ta' fara[! Donna naqraw f'mo]]na l-]sebijiet ]orox li kienu g]addejjin minn quddiemna. Kul]add sieket, u ]add ma jissogra jg]id kelma g]ax ma nafux fuqiex nistg]u nibdew nitkellmu. B]al sturduti u miblug]in fuq dak li [ralna, ]a[a wa]da biss stajna nag]mlu: Insa]]u qalbna fit-talb u bit-tama f'Alla... G]aliex kos, jekk hu kien ja]sbilna kemm dam mag]na fid-dinja, kif jista' issa, li jinsab fis-sema, i]allina we]idna? Hu kien ja]seb biex jitmag]na, biex ilibbisna, biex i]allsilna l-iskola. Lil ]afna minna, [abarna mill-familji tag]na minn `kunitna. Mieg]u u ta]t g]ajnejh trabbejna sakemm sirna r[iel sewwa, u, avolja r[iel u qassisin, bqajna quddiemu qisna tfal \g]ar, g]ax konna nifhmu u n]ossu li minna rridu kollox".[89]

Lil Mons. De Piro, bkewh u ]assew it-telfa tieg]u t-tfal ta' l-Istituti kollha li kienu mmexxijin minnu. Dan hu kumment mis-su``essur tieg]u: "Mal-bxara tal-mewt tieg]u, f'dawn l-Istituti waqg]et ]emda kbira, ]emda li tkexkex. lmqar waqt il-log]ob tag]hom, dawk l-imberkin ta' tfal, mill-kbir sa\-zg]ir, donnhom ma fel]ux ig]ajtu, jifir]u, u jaqb\u b]as-soltu. }assew ilkoll li fl-Istitut naqas xi]a[a, naqset xi]a[a kbira, u dil-]emda fuqhom g]adha sa llum. Donnhom qed jistennew li tfe[[ xi ru] o]ra li tittanta timla l-vojt li ]alla warajh Mons. De Piro. ll-kbar fosthom, li g]andhom i\jed g]aqal, i]ossu li disgrazzja b]al din g]andha terfag]hom i\jed 'il fuq, tnebba]hom li, kif Alla kien li bag]tu f'nofshom, Alla wkoll kien li ]adu l-[enna mieg]u, u dik l-im]abba li biha kien kebbislu qalbu hi ftit minn dik l-im]abba li biha hi mimlija bla qies il-qalb t'Alla. Meta hu hekk, ir-ru] t]ossha tintrefa', g]alkemm il-[isem jibqa' jbati mhux ftit".[90]

lt-telfa ta' Mons. De Piro n]asset mill-Maltin kollha. Mill-kotra kbira ta' kummenti li dehru fil-gazzetti, nag]\lu wie]ed biss: "A]bar kiefra ta' din ix-xorta tolqot il-qlub ta' kbir g]add fost il-popolazzjoni, billi Mons. De Piro kien il-veru mudell ta' sa`erdot nisrani, u reli[ju\ skond il-qalb tal-Mulej illi lejh ji[bed im]abba u rispett ta' kull min kien ikollu x-xorti li mieg]u jiltaqa'. Tant fis-so`jeta', kemm fil-konfessjonarju, u fil-waqt tal-g]elt bejn partiti politi`i, Mons. De Piro g]araf dejjem bid-dehen tieg]u jmexxi kollox g]all-a]jar".[91]

Nie]du silta mill-kumment twil ta' The Malta Chronicle, li fiha wkoll xi dettalji dwar il-fatt li hu kien nieqes mis-sa]]a. Naturalment, naqilbu s-silta mill-ingli\: "Il-popolazzjoni kollha kemm hi baqg]et ixxukkjata u mnikkta bil-mewt ta' bniedem li kien figura prominenti fil-]ajja spiritwali tal-g\ira. Il-mewt tieg]u kienet ta' malajr wisq biex nirrealizzaw li [rat tassew. G]alkemm qatt ma kien ta' sa]]a kbira u g]alkemm g]al xi \mien hu ma kienx f'tieg]u g]al kollox, xejn ma kien hemm x'juri li t-tmiem kien daqshekk fil-qrib. Il-popolazzjoni baqg]et issummata b'dan ix-xokk... lt-tifkira tieg]u tibqa' minquxa fil-fond ta' qalbna, u ismu jitqies b]al Dun Bosco ie]or. Hu [ie mifrud minna, fi \mien meta kien l-aktar li kellna b\onnu... ll-mewt tra[ika tieg]u tefg]et 'il-familja tieg]u f'luttu profond, u a]na nafu li Malta kollha qed taqsam mag]hom din it-telfa, g]aliex hu kien persuna[[ pubbliku li gawda im]abba u stima kbira ming]and ]utu I-bnedmin".[92]

Il-}add stess, fis-skiet tal-lejl, u b'mod privat, il-katavru ta' Mons. De Piro ttiehed fid-Dar ta' San {u\epp, f'Santa Venera. G]alkemm il-mewt ma [ratx ]lief tard bil-lejl, I-g]ada, 18 ta' Settembru, 1933, x'u]ud mill-[urnali ta' Malta [iebu I-a]bar. G]alhekk, The Malta Chronicle [iebet dawn il-kelmiet: "Filwaqt li din il-gazzetta kienet qed ti[i stampata, smajna b'niket kbir li miet il-Wisq Reverendu u Nobbli Mons. Dekan {u\eppi De Piro D'Amico". ll-gazzetta tat ftit dettaiji dwar kif [rat dik il-mewt g]al g]arrieda, u g]alqet hekk: "Malta kollha waqg]et f'luttu kbir g]all-mewt tieg]u g]aliex din hi telfa tassew nazzjonali".[93] ll-gazzetta Mid-Day Views [iebet I-a]bar tal-mewt tieg]u, b'tag]rif dwar ]ajtu, u b'dettaiji, kemm dwar it-trasport lejn id-Dar ta' San {u\epp, kif ukoll dwar il-funeral ta' Mons. De Piro.[94]

Mons. De Piro [ie mlibbes bl-ilbies ta' Monsinjur, u t-Tnejn filg]odu, 18 ta' Settembru, tqieg]ed fil-Knisja tad-Dar ta' San {u\epp, mikxuf, g]all-qima ta' dawk kollha li kienu jafuh. Hu dam espost fil-knisja I-[urnata kollha kemm hi. Imma, filg]axija, kien hemm b\onn li ji[i mag]luq f'tebut g]aliex, l-ewwelnett, kienu waslu biex ikunu g]addew 24 sieg]a, u barra minn hekk, wi``u beda jintefa]. {ie stabbilit li l-Quddiesa Solenni tal-Funeral tieg]u ssir it-Tlieta, 19 ta' Settembru, 1933. F'dak i\-\mien, l-Ar`isqof Mawru Caruana kien nieqes minn Malta. ll-Quddiesa tal-funeral tqaddset minn Mons. Dun Pawl Galea, Loktenent ta' l-Ar`isqof u Vigarju {enerali tad-Djo`esi. Il-]in li fih bdiet il-Quddiesa kien it-8 ta' filg]odu. Imma d-difna ma saritx minnufih.[95]

ld-difna t]alliet g]at-Tlieta, wara nofs in-nhar. lt-testment sigriet ta' Mons. De Piro ma nfeta]x ]lief fis-26 ta' Settembru. Li kieku kellu jkun mag]ruf minnufih mal-mewt tieg]u, fih kienu jaqraw dawn id-dispo\izzionijiet dwar id-difna: "Dwar il-funeral u l-post tad-difna, ng]id li jien ninsab miktub fis-Sodalita' tar-Reverendissmi Kanon`i tal-Katidral, li huma kollegi eg]\ie\ tieg]i. Fil-Katidral, jiena ridt li jit]affer ukoll il-qabar tieg]i. lmma, jekk is-Superjur tas-So`jeta' ta' San Pawl, bil-kunsens tal-Kunsill tieg]u, jog][bu jiddisponi mod ie]or, jiena noqg]od f'kollox g]ad-de`i\joni tieg]u".[96]

Minkejja dan, id-de`i\joni li ttie]det dak in-nhar (meta t-testment kien g]adu sigriet) kienet li hu ji[i midfun fi`-`imiterju ta' I-Addolorata, f'Ra]al [did. ll-funeral solenni sar fid-19 ta' Settembru, fl-4 ta' wara nofs in-nhar. Il-karru funebri telaq mid-Dar ta' San {u\epp lejn i`-~imiterju ta' I-Addolorata. Jimxu warajh, kien hemm g]add kbir ta' karrozzi u karrozzini, li fihom kien hemm bosta mill-irjus kbar ta' Malta. Minbarra l-qraba tieg]u, kien hemm il-Gvernatur {enerali Sir David Campbell, il-Vigarju {enerali Mons. Dun Pawl Galea, u dawk kollha li kellhom rabtiet mieg]u. G]alhekk, ma setg]ux jonqsu I-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl, il-membri parlamentari, il-monsinjuri tal-Katidral, tant sa`erdoti djo`esani u reli[ju\i, u numru kbir ta' sorijiet u tfal ta' I-Istituti. }afna nies marru immedjatament ]dejn i`-~imiterju ta' I-Addolorata, u fis-skiet qag]du jistennew il-wasla tal-karru. Kien hemm ukoll bosta bandisti bi standardi mg]ottijin bil-mustaxija sewda. Fil-fatt, is-solennita' tal-funeral bdiet minn ]dejn il-bieb ta`-`imiterju, g]aliex sa hemm kollox kien f'g]amla privata, u ming]ajr xejn spe`jali.[97]

L-a]]ar tislima lil Mons. De Piro [iet mog]tija minn nies ta' kull kategorija. Imma ]afna stennew li lil Mons. De Piro ssirlu xi]a[a a]jar g]as-sehem kbir tieg]u biex ig]in lil kull bniedem. Lilu kien jist]oqqlu funeral nazzjonali, b]alma kien sar fis-sena ta' qabel lil min, kienu x'kienu I-merti tieg]u, ma kienx jist]oqqlu daqs Mons. De Piro. G]allanqas wa]da mill-gazzetti ta' Malta li kienet to]ro[ kull nhar ta' Sibt, ma naqsitx milli tag]mel din il-kritika: "Kul]add xortieh fid-dinja! Lil Mons. Dandria, pulitku kwalunkwe, organizzawlu funeral A 1 mill-kaxxa ta' Malta. U, lil Monsinjur De Piro, Senatur, Dekan tal-Katidral, Direttur ta' bosta Istituti, Ex-Segretarju ta' l-Isqof, u l-bniedem li [ieb il-pa`i fostna, funeral fuq fuq, bla ma deher pulizija biex almenu jidderie[i t-traffiku. Eh! In-nies tad-dinja".[98]

Il-pur`issjoni, bis-salib tal-kleru fuq quddiem, b'numru kbir ta' sa`erdoti, qabdet triqitha bil-mod il-mod lejn il-kappella li fiha Mons. De Piro kien se ji[i midfun. Dak li mexxa r-rit litur[iku tal-funeral kien Mons. Galea, il-Vigarju {enerali. Minnufih wara t-tebut, kien hemm dawk kollha li kellhom rabtiet ma' dan il-bniedem qaddis. Kien hemm ukoll tant ir[iel u tant tfal i[orru f'idejhom xi kuruna minsu[a mill-fjuri jew rand. Tul it-triq tal-pur`issjoni, ma kontx tisma' ]lief il-kant miksur tal-qassisin ikantaw is-Salmi Miserere u De Profundis. Kien jinstama' wkoll it-talb ]iemed ta' sorijiet u tfal li kienu qed jirre`itaw xi gakulatorja li tg]allimna I-Knisja, b]ala suffra[ju g]all-mejtin, b]alma hi: "Ag]tih, o Mulej, il-mistrie] ta' dejjem. ld-dawl ta' dejjem jiddi lilu. Jistrie] fil-pa`i. Amen". Il-kortew baqa' sejjer sa ma[enb il-kappella Agius. Bi ftehim mal-familjari tieg]u, kien gie de`i\ li Mons. De Piro jindifen fil-kappella tal-familja "Agius", li kienet tal-qraba tieg]u min-na]a ta' ommu, li I-kunjom ta' xbubitha kien "Agius". Din il-kappella qieg]da n-na]a ta' Lvant, fis-sezzjoni "K" u skompartiment "F" ta' dak i`-`imiterju nazzjonali.[99]

Ma[enb id-da]la ta' dik il-kappella Agius, il-Vigarju {enerali g]amel I-a]]ar talb ta' suffragju, u temm ir-rit billi bierek u n`ensa l-fdal ta' Mons. De Piro. Fil-5.30 ta' wara nofs in-nhar ta' dik il-[urnata tat-Tlieta, 19 ta' Settembru, 1933, Mons. De Piro tni\\el fil-qabar. Hu tqieg]ed fil-wi`` tal-qabar n. 10 ta' dik il-kappella "Agius". Min kien pre\enti jg]id li, min]abba t-tul tat-tebut, kien diffi`li ]afna biex jitqieg]ed f'dak il-qabar. Mons. De Piro kien it-3955 wie]ed li miet fis-sena 1933,[100] u kien il-145,323 wie]ed li ndifen fi`-~imiterju ta' l-Addolorata.[101] Fir-Re[istru Pubbliku, fejn I-att tal-mewt da]al fl-24 ta' Ottubru, 1933, hu tni\\el bi-ismijiet kollha tieg]u: "Mons. Giuseppe dei Marchesi De Piro D'Amico Inguanez Navarra".[102] Imma fir-Re[istru tal-Mejtin ta`-~imiterju, hu tni\\el sempli`ement b]ala "Onorevole Senatore Mons. Giuseppe De Piro".[103]

Wara li ntemm it-talb litur[iku ta' l-a]]ar tislima u l-Vigarju {enerali bierek il-fdal ta' Mons. De Piro, in-nies li kien hemm fil-post, jiffullaw quddiem il-kappella, donnhom ma kellhomx il-qalb iwarrbu minn hemm. Fis-skiet, kul]add kellu jredden [ewwa mo]]u xi ]sieb li jorbot il-]ajja tieg]u ma' dik ta' Mons. De Piro. ld-difna, fil-fatt, saret i\jed tard, meta I-post tbattal min-nies.[104]

{or[ Pisani, poeta li f'dak i\-\mien kien g]adu fil-fjur ta' \g]o\itu, b'kitba mag]\ula u mirquma, ]allielna tifkira ta' dik il-lejla tad-19 ta' Settembru, 1933. Bil-mo]] u l-qalb ta' poeta, hu ]allielna deskrizzjoni tan-niket ta' dawk li ]assew ]afna bit-telfa ta' Mons. De Piro, g]aliex tilfu missier li ]abbhom bl-akbar g]o\\a. Dawn huma I-kelmiet tal-poeta:

Fil-midfen kollu fjuri - "Ta' Ommna l-imbikkija",

L-a]]ar g]amara ]elwa - Li tilqa' n-nies maltija,

Jien smajt elf tfajjel jibku - Jitnehdu l-missier tag]hom

U b'dak il-biki j]ollu - Lil kull min kien jismag]hom.

'Ma demg]a `kejkna `kejkna - Ta' tfajjel li kien ]dejja

Rajtha taqa' bil-]lewwa - Fuq warda fejn ri[lejja;

Jien qtajt lil dik il-warda - Bid-demg]a tilma fuqha

U smajt ]ier[a din l-g]anja - G]alkemm daqsxejn ma]nuqa:

 

"M'jenix demg]a ta' biza'

M'jenix demg]a ta' ]niena

M'jenix demg]a ta' dwejjaq

M'jenix demg]a ta' ndiema:

Jien ]ri[t minn qalb ta' tfajjel

lmrobbi fl-akbar sliema

Li jaf b]al ]utu l-o]ra

Li x']in jisba] filg]odu

Jisfaw ilkoll iltiema".[105]

 

Baqa' minqux fil-Qlub

Wara I-mewt ta' Mons. De Piro, ma kienx hawn gazzetta jew rivista li ma kitbitx dwar dan il-benefattur kbir ta' Malta. X'u]ud ippubblikaw artikli s]a] dwar il-]idma tieg]u matul ]ajtu. F'bosta knejjes u istituti ta' Malta tqaddes ukoll ]afna quddies g]al ru]u. Provi\orjament, Mons. Dun Nerik Bonni`i ]a f'idejh it-tmexxija tas-So`jeta' ta' San Pawl, u ta' I-lstituti kollha li kienu f'idejn Mons. De Piro: b]alma huma dawk ta' Fra Diegu, il-}amrun, u ta' San {u\epp f'Santa Venera.[106]

lt-tifkira solenni ta' Mons. De Piro saret it-Tnejn, 23 ta' Ottubru, 1933: ji[ifieri ftit i\jed minn xahar mill-mewt tieg]u. Din [iet `elebrata fil-knisja tal-{i\witi, il-Belt. Kienet quddiesa li tqaddset minn Mons. Dun Pawl Galea, il-Vigarju {enerali u kantaw is-seminaristi. Sabiex kollox isir sewwa, kien t]ejja wkoll Kumitat ]alli jipprepara dik it-tifkira. Mons. Dun Nerik Bonni`i g]amel I-orazzjoni funebri. Dak li qal f'[ieh Mons. De Piro [ie stampat fi ktejjeb bit-titlu Chelmtejn fuk Mons. De Piro. Tqieg]du wkoll tfal ta' I-Istituti fil-bibien tal-knisja tal-{i\witi biex ibieg]u dak il-ktejjeb. {ie av\at ukoll minn fuq il-gazzetti li l-qlig] li kien sejjer ikun hemm minn dik il-pubblikazzjoni `kejkna kien sejjer imur g]all-istituti tat-tfal.[107]

Mis-SomaIja, il-kapu``in Patri An[ Mizzi kien fisser lil Mons, De Piro li proprju x-xahar ta' Settembru kien I-i\jed wie]ed adattat biex hu jaqbad triqtu ]alli jwassal il-missjunarji tieg]u.[108] Jidher ukoll li Mons. De Piro, proprju fl-a]]ar [ranet ta' ]ajtu, tahom x'jifhmu li kien se jara hux possibbli li jivvja[[a f'dak i\-\mien. Imma g]adda Settembru kollu tas-sena 1933, u fis-SomaIja ma semg]u b'xejn. L-a]barijiet ma tantx kienu jaslu malajr.

Xi ftit im]asseb, imma b'tama f'qalbu, il-kapu``in Patri {wakkin kitiblu hekk fil-5 ta' Ottubru, 1933: "Ekku x-xahar ta' Ottubru, u int ma wassaltilniex a]barijiet dwar il-vja[[ tieg]ek. Qeg]din dejjem nistennew li jkollna xi sorpri\a li tferrahna. L-Isqof Jarosseau, billi ra li ma wasal ]add, staqsieni g]alik. Jiena naf li inti g]andek x'tag]mel ]afna f'Malta, u ma tantx hu possibbli g]alik li t]alli l-g]a\i\a art twelidna. A]na, min-na]a tag]na, nittamaw li inti tag]mel l-impossibbli billi ti[i \\ur il-missjoni tag]na ]alli jkollok idea kemm ta' l-affarijiet kif ukoll tal-persuni".[109]

Naturalment, Mons. De Piro qatt ma qara dik I-ittra. L-a]bar tal-mewt tieg]u kienet intbag]tet kemm lill-Isqof Jarosseau kif ukoll lill-missjunarji. Imma din ma waslitx fis-SomaIja ]lief g]al nofs Ottubru.

Fid-19 ta' Ottubru, 1933, Patri {wakkin kien pront biex iwie[eb lil Mons. Nerik Bonni`i. Fost I-o]rajn, hu qallu hekk: "L-a]bar ta' niket dwar il-mewt tal-mibki u meqjum Mons. De Piro ma kienet qatt mistennija. Kienet g]alina b]al sajjetta. Tant hu hekk li a]na konna qeg]din nistennewh minn [urnata g]all-o]ra, kif int tista' tara mill-ittri tieg]i... Hu kien tassew il-bniedem t'Alla. Kien sa`erdot ]abrieki, kollu mimli b'im]abba t]e[[e[ g]all-glorja t'Alla u ta' l-erwie]. Konna nistennewha li l-g\ira kollha ta' Malta taqa' f'luttu profond. Malta tilfet qaddis; imma, xorta wa]da, issibu jg]inha mis-sema... ll-meqjum Mons. De Piro kellu ji[i hawn flimkien ma' sa`erdot u xi fratell jew tnejn. Jiena ma nafx x'sejjer ji[ri mis-So`jeta' ta' San Pawl f'dak li g]andu x'jaqsam mal-missjoni tas-Somalja. Inti ssib xi diffikultajiet biex tkompli dak li ried jag]mel Mons. De Piro. Madankollu, ag]mel il-qalb".[110]

Il-mewt ta' Mons. De Piro ma setg]etx ma [[ibx mag]ha ]afna tibdil fl-esekuzzjoni tal-pro[etti ta' l-a]]ar \mien ta' ]ajtu. Kien hemm ukoll qtig] il-qalb kbir fis-So`jeta' ta' San Pawl. Bi ftit diffikultajiet, jinstab su``essur f'kull ]idma. Imma I-Fundatur huwa wie]ed, u 'I dan ]add ma jista' je]odlu postu. }add daqsu ma jista' jkollu l-qalb ta' missier g]all-opra mibdija minnu.

In-niket tas-So`jeta' ta' San Pawl, fl-ewwel xhur ta' wara l-mewt tieg]u, jidher tajjeb minn dawn il-kelmiet: "Tassew li konna dejjem nixtiequ li, g]allanqas, qabel mewtu, stajna nissa]]u i\jed fi\-\mien, fil-]sieb u fil-]ila. Imma Alla ma riedx hekk. Tkun imbierka u m]arsa dejjem il-volonta' t'Alla. Dik in-nhar li miet, ]afna minna kienu mi[burin, qeg]din jag]mlu irtir fid-Dar ta' San Kal`edonju, tal-Furjana. Kif waslet l-a]bar kerha, kul]add skanta, u nfexx jibki b]al tarbija. Xi tlifna! Xi tlifna".[111]

B'riflessjonijiet poeti`i, Mons. Nerik Bonni`i jfakkarna wkoll it-tifkira ]ajja ta' Mons. De Piro fl-Istituti tat-Tfal: "Kont qieg]ed darba, f'wa]da minn dawn il-[ranet, g]all-]abta ta' filg]axija, mag]luq f'kamra wa]di, f'Istitut minnhom, nit]asseb fuq xi kwistjoni iebsa li kelli f'idejja, x']in bdejt nisma' mill-bog]iod it-talb tat-tfal fil-kappella. Smajthom jitolbu flimkien, u jg]idu ma nafx kemm-il darba: 'Sinjur, ag]tih il-mistrie] ta' dejjem... Sinjur, ag]tih il-mistrie] ta' dejjem'. Dlonk, waqaft minn dak li kont qed nag]mel, tajjart, jew tar wa]du, il-]sieb li kelli f'mo]]i, u bdejt intieg]em il-]lewwa ta' din it-talba li g]allmitna l-Knisja g]all-mejtin tag]na. St]ajjilt lil dawk it-tfal kollha, g]alkemm ma kontx qieg]ed narahom b'g]ajnejja, st]ajjilthom fuq qabru, donnhom iridu jqajmuh minn hemm biex iroddulu l-]ajja ta' kemm kien t]abat g]alihom. Donni rajthom resqin, wie]ed wie]ed, ma[enbu, ibusulu jdejh, u jg]idulu 'grazzi ]afna', b]alma jag]mlu t-tfal kollha meta tag]tihom xi]a[a g]al qalbhom".[112]

Il-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl, it-tfal ta' I-lstituti, u l-Maltin kellhom ix-xorti jgawdu 'I Mons. De Piro sa I-a]]ar [urnata tal-]ajja tieg]u g]ax hu baqa' fuq ri[lejh sa I-a]]ar. Madankollu, huma ma semg]ux minn fommu kelmiet li hu kien jaf li kienu ta' I-a]]ar g]aliex il-mewt \gur li ma stennihiex f'dik il-[urnata tas-17 ta' Settembru, 1933. FI-a]]ar waqtijiet ta' ]ajtu, hu kien mitluf minn sensih, u g]alhekk lil dawk il-ftit li kienu qrib tieg]u Mons. De Piro ma sata' jg]idilhom xejn.

Minkejja dan, Mons. De Piro xorta wa]da ]allielna messa[[ ta' ma]fra u ta' m]abba. Fit-testment tieg]u, hemm ukoll il-wirt spiritwali li Mons. De Piro ried i]alli lill-Maltin. Billi I-opra ewlenija tieg]u kienet is-So`jeta' ta' San Pawl, fil-messa[[ spiritwali tieg]u, il-Fundatur ma satax ma jiftakarx f'kull wie]ed li f'dik is-So`jeta' lilu kien jarah b]ala missier g]a\i\ u qaddis.

lt-Tlieta, 26 ta' Settembru, 1933, infeta] u [ie ppubblikat it-testment sigriet ta' Mons. De Piro. L-ArtikIu G]axra hu wie]ed spiritwali, u jixraq tassew g]al bniedem li g]ex ]ajja ta' qdusija kbira. Mons. De Piro wera kemm fehem tassew li I-]ajja tan-nisrani hi mibnija fuq I-im]abba lejn Alla. Imma din I-im]abba lejn Alla ma te\istix jekk il-bnedmin, g]al Alla, ma j]obbux ukoll 'il xuixin.

Dan hu t-testment spiritwali ta' Mons. De Piro: "Jiena rrid nitlob ma]fra 'I dawk kollha li setg]u forsi joffendu ru]hom b'xi eg]mil tieg]i, waqt li jien kont qed naqdi l-uffi``ji u x-xog]lijiet tieg]i. Imma jekk saret xi offi\a, nitlob 'il min intlaqat biex jifhem li din kienet min]abba d-dg]ufija tieg]i b]ala bniedem g]ax \gur li f'qalbi ma \ammejt mibeg]da lejn ]add".

"Lill-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl, ming]ajr ebda distinzjoni, kemm jekk huma Superjuri kif ukoll jekk huma sudditi, in]e[[i[hom ]alli jag]mlu ]ilithom kollha biex, fi Kristu, jin]abbu bejniethom. Huma g]andhom ikunu `erti li xejn ma jista' jkun ta' glorja 'I Alla, ta' [id g]as-So`jeta', u ta' vanta[[ spiritwali g]alihom infushom u g]all-proxxmu aktar mill-im]abba li j\ommuha b'g]o\\a, skond il-kelmiet ta' San Pawl, Missierna: 'Hi l-im]abba li tibnina'".[113]

 


 

[1] Alex Bonni`i, Patrolo[ija, v.lll, 1971, R.U.}., p.10.

[2] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Pawlu Azzopardi, f.45.

[3] Ibid., Dun Mikiel Camilleri, f.28.

[4] Ibid., Dun {wann Vella, f.20.

[5] Ibid., f.21.

[6] B'[ie] g]al Mons.De Piro, ng]idu li dan il-bniedem li kien jerfa' kollox, qatt ma \amm ittri li min kitibhom ma xtaqx li jkunu mag]rufin.

[7] Ibid., P. Piju Compagno O.C., f.8.

[8] Ibid., Cetta Dingli, f.32.

[9] Ibid., Sor Eletta Sant, f.34.

[10] Ibid., Madre Pa`ifika Xuereb, f.36.

[11] Ibid., Nina (Qaddejja ta' Mons. Mifsud, f.30.

[12] lbid., Camillo Aquilina, f.29.

[13] lbid., Surmast Emm. Gatt. f.14.

[14] lbid., ~ikku Xerri, f.27.

[15] lbid., Sr. {wakkina ta' S. {u\epp, f.19.

[16] Ibid., Dun {u\epp Tonna, f.9.

[17] Ibid., D. {w. Vella, f.20.

[18] Ibid., Fra Pawl Spiteri O.S.A., f.9.

[19] Ibid.

[20] Ibid., D. Mik. Camilleri, f.28.

[21] Ibid.

[22] Ibid., M. Pa`. Xuereb, f.35.

[23] Ibid., Dun Klawdju Bor[: minn tag]rif li [abar minghand Dun Grezz Portelli. ff.75r-v.

[24] Ibid., George Wilson, f.14.

[25] Ibid., P. Telesforu Farrugia O.C. f.7.

[26] Ibid., Cam. Aquilina, f.29.

[27] L.C., Misc., Appunti Storici intorno all'Arciconfraternita' di S. Giuseppe, Citta' Notabile.

[28] L.C., Intervisti De Piro, Dun Anton Gaffiero, f.28.

[29] Ibid., Wenzu Grixti, f.11.

[30] Ibid., Maddalena Cachia, f.31.

[31] Ibid., D. {u\. Tonna. f.9.

[32] Ibid., Mons. Anton Bu]a[iar, f.7.

[33] Ibid., Minn fomm in-nies, ff.9. 27.

[34] Ibid., {.Wilson, f.4.

[35] lbid., C. Aquilina, f.29.

[36] Ibid., D. Ant. Gaffiero, f.28.

[37] Matt., 5.3.

[38] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, P. Azzopardi, f.43.

[39] lbid., {. Wilson, f.43.

[40] Ibid., P. Azzopardi, f.42.

[41] Ibid., C. Aquilina, f.29.

[42] Ibid., Nina (Qaddejja ta' Mons. Mifsud), f.30.

[43] Ibid., Sr. Assunta, f.34.

[44] Ibid., P. Azzopardi, f.4.

[45] Ibid., Dun {or[ Cassar, f.16.

[46] Ibid., Mons. A. Bu]a[iar, f.6.

[47] Ara din il-"}ajja", Vol. I, K.ap. Ill, pp.106-124.

[48] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, W. Grixti, f.12.

[49] Ibid., Mons. A. Bu]a[iar, f.7.

[50] Ibid., Fra P. Spiteri, f.10.

[51] Ibid., W. Grixti, f.11.

[52] Ibid., Antonio Bu[eja, f.27.

[53] Ibid., Dun A. Gaffiero, f.28r.

[54] L.C., Dokumenti De Piro, Kopja tat-testment, fejn insibu I-fra\i: "soffrendo di esaurimento nervoso", li tidher im]assra, u imbag]ad ma da]litx.

[55] Ara Appendi`i IV ta' dan il-volum fejn insibu I-analisi grafolo[ika li saret minn Lamberto Torbidoni, fit-traduzzjoni bil-malti, mill-ori[inal bit-taljan.

[56] ll-Baruni Jerome De Piro kkonfermalna li zijuh, Mons. De Piro, kien marid bil-marda tal-kliewi li, f'dak i\-\mien, ma kienx hawn kura tajba g]aliha. Imma a]na nafuh ukoll minn dokumenti uffi`jali tal-mewt: Pub. Reg. Vall. Acts of Death, 1933, n.3955; A.C., Reg. of Burial, 1933, n. 145323. Kemm fir-Re[istru Pubbliku kif ukoll fl-Atti ta`-~imiterju, insibu mni\\el li l-kaw\a tal-mewt kienet "Uraemia": il-marda tal-kliewi. G]as-sintomi u l-konsegwenzi ta' din il-marda, jiena kkonsultajt M. Toohey, Medicine for Nurses, ed. 10, 1972. pp.429-436.

[57] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Madre Pawla ~ilia, f,24.

[58] Ara Kap XI ta' dan il-volum, pp.419-432.

[59] Ara Kap IX ta' dan il-volum.

[60] N.A.V., R 723 (Giov. Chapelle), ms. 90, f.3518. Billi dan ta' Mons. De Piro kien testment signet, hu jinstab depo\itat mal-Kuntratti (minflok mat-Testmenti), u ma jitfittixx bid-data ta' meta sar it-testment, imma b'dik ta' meta nfeta] b'ordni tal-Qorti: ji[ifieri fis-26 ta' Settembru, 1933.

[61] Ibid., f.3519.

[62] Ibid., f.3520.

[63] Ibid., ff.3520-3521.

[64] Ibid., f.3521.

[65] Ibid.

[66] Ibid., ff.3522-3524. Ara dan il-volum, Kap II u IX.

[67] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Mons. A. Bu]a[iar, f.6.

[68] "Kienet }olma? Marija Santissima u l-Kumpanija", Religio et Patria, Almanakk 1955, mhux numerat.

[69] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro. Sr {wakkina, f.18.

[70] Ibid. Madre Pawla ~ilia, f.24.

[71] L.C., Predicazione De Piro, n.85.

[72] Litur[ija: 15 ta' Settembru: ll-Ver[ni Mqaddsa Marija tad-Duluri.

[73] A.M.S.S.P., Predicazione De Piro, n.89; Apok., 2, 10.

[74] L.C., Intervisti De Piro, Sr {wakkina u Madre P. ~ilia, ff.18, 24.

[75] Ibid., M.P. ~ilia, f.24.

[76] Ibid., f.25.

[77] Ibid., Sr Konsilja, Sr {wakkina, Madre P. ~ilia, ff.18, 25.

[78] Ibid., Sr {wakkina,f.19. Kull kitba li saret dwar Mons. De Piro ssemmi din il-pur`issjoni tad-Duluri. Ara Mons. Can. {ius. De Piro: Il-}ajja u l-Opra, pp.24-25, G]all-mewt ta' Dun Gejt Mifsud, ara A.A..M., Kan`., VI, }amrun - S. Gejtanu, n.l72.

[79] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Sr {wakkina, f.19.

[80] Mons. De Piro, ll-}ajja u l-Opra, p.25.

[81] Publ. Reg. Vall., Acts of Death, 1933, n.3955; fejn insibu:"Causa di morte: Uraemia. A.C., Reg. of Burial, 1933, n. 145323; hemm ukoll insibu: Cause of Death: Uraemia. Minbarra I-ftit `irkustanzi li nafu bihom, hu ta' g]ajnuna li wie]ed i\omm quddiem g]ajnejh id-definizzjoni ta' din il-kelma. "Uremia": Intossicazione generale dovuta al difetto di eliminazione, con l'orina, delle materie tossiche nella funzione organica; si spiegava con l'accumulazione delll'urea: Zingarelli, Vocabolario della Lingua Italiana, ed. IX, 1967, p.1718.

[82] Student SSP, De Piro: }ajja u Opra, p.26.

[83] E. Bonni`i, Chelmtejn fuk Mons. De Piro, p.11: fejn jissemma t-Tabib Ellul li assistieh. A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Wenzu Grixti, f.11: fejn insibu xi dettaiji. Minn Student SSP, De Piro, p.26 nafu bil-pre\enza tat-Tabib Alfredo Stilon De Piro (li, tant drabi, il-Monsinjur kien jibg]atlu \-\g]a\ag] tieg]u ]alli je\aminahom qabel ma ji[u a``ettati fis-So`jeta' ta' San Pawl). ll-Professur Walter Ganado stqarr oralment li Mons. De Piro miet f'idejh. Il-]in u I-post tal-mewt tieg]u, nafuhom minn; Publ. Reg. Vall., Acts of Death, 1933, n.3955; A.C., Reg. of Burial, 1933, n.145323.

[84] A.M.S.S.P., Intervisti De Piro, Baruni Jerome De Piro, f.144.

[85] Minn bosta xhieda orali. Ara Alex. Bonni`i, "In-Nobbli Ursola De Piro", n.2: Mara ta' qalb kbira", Le]en is-Sewwa, 6/2/1982, p.8.

[86] N.A.V., R 723/90, ff.3518-3519.

[87] E. Bonni`i, "B'Tifkira ta' Mons. De Piro", Le]en is-Sewwa", 15/9/1948, p.4.

[88] Student SSP, De Piro: ll-}ajja u l-Opra, pp.30-31.

[89] "Fiex A]na", S. Paul: Almanak, 1934, p.2.

[90] Mons. E. Bonni`i, "L'lstituti uara il-mewt ta' Mons. De Piro", Le]en is-Seuua, 28/10/1933, p.2.

[91] ll-Berka, 18/9/1933, p.3. Ara wkoll "The Late Monsignor De Piro", T.O.M., 21/9/1933, p.2.

[92] "Monsignor De Piro: A Tribute to his Memory", The Malta Chronicle, 19/9/1933, pp.3-4.

[93] "Mgr. De Piro Dead", Ibid., 18/9/1933, p.15.

[94] "Obituary: Mgr. G. De Piro", The Mid-Day Views, 18/9/1933, p.5.

[95] }afna gazzetti [iebu I-avvi\ tal-quddiesa tal-funeral tieg]u. Dettalji izjed insibuhom f'l.c., p.5: g]aliex din il-gazzetta ssemmi wkoll il-Vigarju {enerali, u g]andha wkoll nota dwar I-ilbies ta' min ikun pre\enti: "Dress optional".

[96] N.A.V., R 723/90, f.3525.

[97] "Id-Difna ta' Mons. De Piro", ll-Berka, 20/9/1933, p.1.

[98] Patriott, "G]all-Funeral", Dr Xecchec, 23/9/1933, p.3. G]all-kumment kwa\i negattiv dwar Dandria, wie]ed g]andu j\omm quddiem g]ajnejh li din il-gazzetta "pjuttost umoristika" ta' kull nhar ta' Sibt, kienet iddikjarat li hi kontra n-Nazzjonalisti.

[99] "ld-Difna ta' Mons. De Piro", ll-Berka, 20/9/1933, p.1.

[100] Publ. Reg. Vall., Acts of Death, 1933, n.3955. Kelli wkoll xi tag]rif ming]and Fra Venanz Galea.

[101] A.C., Reg. of Burial, 1933, n.l45323.

[102] Publ. Reg. Vall., Acts of Death, 1933, n.3955.

[103] A.C., Reg. of Burial, 1933, n. 145323.

[104] "ld-Difna ta' Mons. De Piro", ll-Berka, 20/9/1933, p.1.

[105] {or[ Pisani, "Fil-Mewt ta' Mons. De Piro", Le]en is-Seuua, 23/9/1933, p.8.

[106] G]as-suffra[ji, ara: Le]en is-Seuua, 23/9/1933, p.2; ll-Berka, 20/10/1933, p.4; g]all-g]a\la ta' Mons. Bonni`i, ara A.A.M., Atti ~ivili, 1933, n.260; A.M.S.S.P., Atti Consiglio, Cong. XIII, 22/9/1933; ll-Berka, 25/9/1933, p.1; Le]en is-Seuua, 23/9/1933, p.8; Malta Chronicle, 20/10/1933, p.12.

[107] Le]en is-Seuua, 21/10/1933, p.8.

[108] A.M.S.S.P., La Missione Somala Maltese, 1933, Mizzi -De Piro, 5/5/1933, f.19r-v.

[109] Ibid., P. {wakkin - De Piro, 5/10/1933, f.20r.

[110] Ibid., P. {wakkin - Mons. Enrico Bonni`i, 19/10/1933, f.21r-v.

[111] "Fiex A]na", S. Paul: Almanak, 1934, pp.2-3.

[112] Mons. E. Bonni`i, "L-lstituti wara I-Mewt ta' Mons. De Piro", Le]en is-Seuua, 28/10/1933, p.2.

[113] N.A.V., R. 723/90, ff.3524-3525. Fl-20 ta' Ottubru, 1983, jiena g]amilt ta]dita waqt akkademja li saret f'eg]luq i`-`elebrazzjoniji`t tal-50 sena mill-mewt ta' Mons. De Piro. G]all-pubblikazzjoni tag]ha, ara: "Nisrani ta' Karattru b'messa[[ g]al kull \mien", u "Missier I-Iltiema", ln-... Tag]na, 30/12/83,+ 31/12/83. pp.8,7.