Volum 2

Kapitlu 12

SANT'AGATA, IR-RABAT, AKKWIST TA' KNISJA LI WASSAL G}ALL-BIDU TA' RO{ETT KBIR

 

Kripta, Katakombi, u Knisja

Fost il-]afna le[[endi li j\ewqu I-istorja nisranija tal-[ens malti, hemm x'u]ud li jintrabtu ma' Sant'Agata, xbejba martri minn Sqallija, u li hi tant mag]rufa. Imma, b'xorti ]a\ina g]alina, dwar ]ajjitha, ma g]andna xejn li nistg]u norbtu fuqu. II-le[[enda I-i\jed mag]rufa hi li, fi \mien li aktarx li kien dak ta' l-Imperatur Ruman De`ju (249-251), hi ]arbet minn Sqallija biex te]les mill-qilla ta' persekuzzjoni kontra I-insara u biex Kwinzjanu, Gvernatur ta' Katanja, ma jibqax ji[ri warajha ]alli ji\\ewwi[ha jew g]allanqas j[eg]ilha toqg]od g]alli ried minnha. Minn \mien g]al \mien, ing]ad ukoll li Sant'Agata g]exet fostna g]al madwar tliet xhur. Twassal li hi kienet tg]ix ir-Rabat, u kienet tqatta' ]afna ]in titlob flimkien ma' xbejbiet o]rajn f'g]ar fl-in]awi ta' }al Bajjada. G]alkemm ma nafux kif kien il-martirju tag]ha, u lanqas ma nistg]u norbtu g]al kollox fuq is-sena tradizzjonali tal-mewt tag]ha, (li titqies li kienet is-sena 251), hu \gur li Agata tat ]ajjitha g]al Kristu fil-qrib tal-belt ta' Katanja, u l-qima lejha ma damitx ma xterdet ma' kullimkien.

Nafu li l-eqdem knejjes insara tal-g\ejjer tag]na kienu m]affrin fil-blat. Numru sewwa minnhom huma fix-xaqliba tar-Rabat li, fil-bidu tar-Reli[jon Nisranija f'Malta, kien i[ib I-isem ta' "Melita", u mbag]ad I-isem g]adda g]all-g\ira kollha kemm hi. Wa]da minn dawn il-knejjes im]affrin fil-blat [iet iddedikata lil Sant'Agata. ll-knisja hi f'g]ar imdaqqas fl-in]awi ta' }al Bajjada. Mal-g]ar li serva ta' knisja, hemm ukoll katakombi, li t]affru fl-istess pjan tal-g]ar. Dawn huma katakombi li g]andhom mnejn fit-tielet seklu di[a' kienu je\istu. G]alkemm ma nafux b'liema isem kienu mag]rufin fl-ori[ni tag]hom, hu \gur li, i\jed tard, ]adu I-isem ta' din il-qaddisa martri. F'dak il-g]ar u fil-katakombi, missirijietna kienu jin[abru flimkien g]a`-`elebrazzjonijiet litur[i`i. Fihom insibu wkoll g]amliet differenti ta' oqbra g]ad-dfin ta' bosta nsara maltin.

Bi\-\mien, I-g]ar tkabbar biex ikun jista' jesa' numru akbar ta' nsara. Lejn is-sena 1480, dak I-g]ar [ie m\ejjen b'affreski ta' figuri b'daqs naturali. Dawn juru 'l Sant'Agata u qaddisin o]rajn. ls-slaleb im]affrin fil-blat jikkonfermaw li dak I-g]ar kien qed jintu\a b]ala knisja. L-g]ar bedajissejja] kripta minn meta, fis-sena 1504, inbniet fuqu knisja li ssemmiet g]all-istess qaddisa. Kienet knisja li, g]al aktar minn 400 sena, kellha tibqa' wa]da `kejkna, u b'artal wie]ed biss.

Sa mill-ewwel \mien tal-knisja, jidher li kien hemm devozzjoni spe`jali lejn dik I-istatwa ta' r]am li tqieg]det fuq l-artal ta' dik il-knisja. Fl-20 ta' Lulju, 1551, fi \mien ikrah ta' inva\joni mit-torok, il-Maltin ]ar[u 'I dik I-istatwa pro`essjonalment, u ]aduha biex iqeg]duha fuq is-swar ta' I-lmdina sabiex Alla, bl-inter`essjoni tag]ha, i]arishom mill-g]adu. G]al dak in-nhar, il-Misilmin ]allew il-g\ira tag]na, u missirijietna ]elsuha ]afif.

Sant'Agata kienet qed ti[i meqjuma b]ala wa]da mill-patruni ta' Malta. Lejliet il-festa tag]ha, b]ala sinjal ta' qima, numru ta' Maltin kienu jitilg]u lejn din il-knisja ta' }al Bajjada, u jg]addu lejl ta' sawm u talb, bejn l-4 u l-5 ta' Frar ta' kull sena. Imma din id-drawwa inqatg]et b'ordni tal-Vi\itatur Appostoliku Pietru Dusina, fis-sena 1575.

Lejn nofs is-seklu sbatax, il-qima lejn din il-knisja ta' Sant'Agata kienet g]adha qed tikber. L-Isqof ta' Malta Luqa Buenos, fis-sena 1666, irregala g]all-kripta statwa ta' l-alabastru, tad-daqs ta' madwar nofs metru; din turi I-martirju tal-qaddisa. Fis-sena 1670, il-knisja ta' fuq il-kripta [iet imkabbra; imma baqg]et, xorta Wa]da, b'artal wie]ed, u ma sar fiha l-ebda tibdil ta' importanza sakemm ma wasalx is-seklu XX.[1]

Sa minn \mien twil, il-Kapitlu Metropolitan ta' Malta ilu jorganizza pur`issjoni votiva mill-Katidral ta' l-lmdina sal-knisja ta' }al Bajjada, ir-Rabat, fil-g]odwa tal-5 ta' Frar ta' kull sena. Din, mis-sena 1985, bdiet issir fl-ewwel }add ta' Frar. Imma, aktar ma g]adda \-\mien, aktar naqset id-devozzjoni lejn Sant'Agata. Lejn l-ewwel snin tas-seklu XX, il-knisja ta' Sant'Agata ma kien fadlilha xejn mid-devozzjonijiet popolari ta' l-img]oddi. G]alkemm kienet wa]da mill-filjali tal-parro``a ta' San Pawl tar-Rabat, il-knisja kienet tin\amm kwa\i dejjem mag]luqa. }afna drabi, ma kenitx tinfeta] ]lief fi \mien il-festa. G]alhekk, ma n]olqux diffikultajiet kbar meta, fis-seklu tag]na, il-protagonista ta' din I-istorja kien qed jitfa' g]ajnejh fuq din il-knisja.

Kien i\-\erniq ta' \menijiet [odda g]all-knisja ta' Sant'Agata. Il-Knisja kellha tibda tfur bil-]ajja, spe`jalment min]abba I-opri li n]olqu mag]ha. Il-knisja nnifisha, lejn nofs dan is-seklu, kellha titkabbar. G]alkemm il-qadima ma twaqqg]etx, il-knisja [iet mog]tija sura tassew [dida.

Sejrin inda]]lu hawn I-istorja dettaljata ta\-\menijiet il-[odda tal-knisja ta' Sant'Agata. Huma \menijiet li bdew jorbtuha ma' Mons. De Piro u s-So`jeta' mwaqqfa minnu. F'din il-kitba, sejrin naraw: a) x'rabta kellha I-knisja ta' Sant'Agata mal-familja De Piro, b) liema kien it-ta]bit ta' Mons. De Piro biex akkwista din il-knisja g]as-So`jeta' ta' San Pawl, u, fuq kollox, `) x'sar biex [ew akkwistati I-artijiet ta' ma[enb il-knisja ]alli fuqhom tinbena d-Dar ~entrali tas-So`jeta' ta' San Pawl.[2]

 

Rabta mal-Barunijiet De Piro

Qalb id-dokumenti li, illum, jag]mlu parti mill-Arkivju tas-So`jeta' Missjunarja ta' San Pawl, insibu ]afna li huma marbutin mal-knisja ta' Sant'Agata. Dawn huma dwar kalendazzjonijiet, legati tal-quddies, xog]lijietii saru fil-knisja jew kripta, kontijiet, u amministrazzjonijiet. L-eqdem manuskritt jibda bid-data tas-27 ta' Mejju, 1626. Mis-seklu sbatax 'il hawn, it-tag]rif hu abbundanti. Imma ma hux il-ka\ li nin\lu fid-dettaiji ta' [rajjiet dawk i\-\menijiet. In]arsu biss lejn i\-\menijiet meta I-prokura ta' Sant'Agata kienet waslet biex ti[i f'idejn il-Baruni De Piro.[3]

Fis-sena 1863, il-prokuratur tal-knisja kien Dun Bastjan Galdes. Kien \mien meta sar kan`ell g]all-kripta u xi xog]lijiet fil-knisja. ll-]lasijiet kienu g]adhom isiru bl-iskudi, irbajja, u ]abbiet; imma jissemma wkoll il-valur tag]hom fl-isterlina ingliza.[4] Imma, meta I-futur fundatur tas-So`jeta' Missjunarja ta' San Pawl kien g]adu tfajjel, il-Baruni {u\eppi De Piro Gourgion la]aq prokuratur ta' din il-knisja. Kien hu li deher fil-qorti fis-sena 1891, ]alli jiddefendi d-drittijiet tal-knisja kontra `erta Pawla Caruana. Dan il-Baruni baqa' b]ala I-prokuratur tal-knisja sakemm miet fis-sena 1916. Kwantita' ta' r`evuti juru I-]lasijiet li g]amel g]al din il-knisja.[5] Fis-27 ta' Mejju, 1916, meta I-Baruni kien g]adu kif miet, saru I-kontijiet biex jibbilan`jaw id-d]ul u l-]ru[, u nstab li hu kien ]are[ i\jed minn £65 aktar milli kien da]]al g]all-ispejje\ tal-knisja; g]alhekk [ie de`i\ li dik is-somma ting]ata lill-werrieta tal-Baruni.[6]

Fl-ewwel xhur ta' wara I-mewt tal-Baruni, il-prokura dehret li kienet provi\orjament f'idejn Mons. De Piro. Fl-24 ta' Lulju, 1916, Mons. De Piro ]allas lil Mikiel Fsadni g]al xog]ol li kien sar ftit xhur qabel fuq il-bejt tal-knisja.[7]

Fil-fatt, il-Baruni {u\eppi De Piro kien jixtieq li xi]add minn niesu jibqa' bil-prokura ta' dik il-knisja ta' Sant'Agata. Hu, mhux biss ma kienx qed jaqla', imma kien qed jo]ro[ minn [ewwa g]al dik il-knisja. G]alhekk, hu ddikjara li, jekk dik il-knisja tibqa' fi ]sieb il-familja tieg]u, hu ma jkun irid xejn minn dak li kellu jie]u. Suppost li dan inkiteb fir-re[istru ta' I-amministrazzjoni. Imma `ertu Caruana Mamo sabha bi tqila biex jitlob dak ir-re[istru lill-Baruni g]aliex dan kien marid, u fi qrib I-a]]ar ta' ]ajtu.[8]

Il-Baruni {u\eppi De Piro ma kienx mi\\ewwe[, u t-titlu nobiljari ta' Baruni ta' Budaqq waqa' fuq I[ino De Piro, hu I-istess Monsinjur. Il-Baruni De Piro ntg]a\el ukoll b]ala I-prokuratur tal-knisja ta' Sant'Agata. Fit-23 ta' Ottubru, 1916, li kienet il-[urnata li fiha I-Baruni sar jaf bix-xewqa ta' zijuh {u\eppi, beda x-xog]ol tal-prokura tieg]u billi bbilan`ja dik I-amministrazzjoni. Minnufih, il-Baruni I[ino De Piro ddikjara li b]ala I-werriet ta' {u\eppi, hu j]alli g]all-knisja ta' Sant'Agata dik is-somma ta' fuq £65 li kienet intefqet g]all-knisja.[9] Sakemm il-knisja ma [ietx f'idejn is-So`jeta' ta' San Pawl, il-Baruni De Piro, b]ala prokuratur, baqa' j]allas il-kontijiet marbutin max-xog]lijiet li jsiru fiha.[10]

 

1921: lx-Xewqa ta' Sant'Agata

F'dak i\-\mien li I-Baruni I[ino De Piro kien il-Prokuratur ta' Sant'Agata, Mons. De Piro di[a' kien qed juri li xtaq jorbot 'il dik il-knisja mas-So`jeta' li kien waqqaf. L-akbar fer] ta' So`jeta' Klerikali hu meta jkollha xi sa`erdot [did. Fis-sena 1919, il-fer] g]al De Piro kien kbir g]aliex is-So`jeta' ta' San Pawl kienet qed tifra] bl-ewwel sa`erdot tag]ha, li kien Dun {wann Vella. II-Fundatur g]a\illu I-knisja ta' Sant'Agata sabiex, fit-22 ta' Settembru, 1919, hu ji``elebra fiha l-ewwel quddiesa solenni tieg]u.[11] Imma, f'dak i\-\mien, Mons. De Piro kien g]adu ma g]amel l-ebda talba biex il-knisja ting]ata lis-So`jeta' ta' San Pawl.

Il-knisja `kejkna ta' Sant'Agata hi filjali tal-parro``a ta' San Pawl tar-Rabat. G]alhekk, lejn il-bidunett ta' Jannar, 1921, Mons. De Piro g]amel supplika lill-kappillan Dun Karm Sammut biex dan i`edi dik il-knisja `kejkna bid-drittijiet kollha tag]ha lis-So`jeta' ta' San Pawl. ll-kappillan wie[bu fl-4 ta' Jannar, 1921, u, fost I-o]rajn, hu qallu: "G]andi l-pja`ir infissirlek li naqbel g]al kollox li nag]tik dik il-knisja g]aliex l-opra tieg]ek []andha g]an qaddis. ln\id ukoll li jiena n]ossni hieni meta nara li, b 'xi mod, inkun qieg]ed nag]ti s-sehem tieg]i g]all-[id ta' din l-opra qaddisa".[12]

Madankollu, il-kappillan qeg]idlu I-kondizzjonijiet tieg]u:

i) Il-knisja ma ting]atax qabel ma dan I-istitut reli[ju\ ji[i approvat kanonikament.

ii) Qabel ma s-So`jeta' ta' San Pawl tie]u I-knisja f'idejha, isir inventarju li ji[bor fih kulma hu ta' dik il-knisja.

iii) Minflok ma darba fis-sena ting]ata xemg]a lill-kappillan b]ala sinjal tal-proprjeta' tag]ha (kif ippropona Mons. De Piro), il-kleru ta' dik is-So`jeta' jie]u sehem, ta' kull sena, fil-pur`issjonijiet ta' Corpus u ta' San Pawl, li jsiru fil-parro``a tar-Rabat.

iv) Jekk, fi\-\mien [ejjieni, is-So`jeta' ta' San Pawl tispi``a fix-xejn, il-knisja ta' Sant'Agata, bid-drittijiet kollha tag]ha u b'kulma jkun fiha, ter[a' taqa' f'idejn il-parro``a tar-Rabat.

Jibqg]u wkoll g]al dik il-knisja x-xog]lijiet u I-opri kollha li jkunu saru fiha biex tkun f'qag]da a]jar.[13]

Mons. De Piro fera] b'dik id-dikjarazzjoni tal-Kappillan Sammut. G]alhekk, fi \mien qasir, hu g]amel supplika lill-Ar`isqof Caruana. Din [iet ippre\entata fl-14 ta' Jannar, 1921. Fost I-o]rajn, De Piro fisser ma' I-Ar`isqof li I-Kappillan tar-Rabat ma kienx kuntrarju g]a`-`essjoni tal-knisja, g]alkemm kien qieg]ed xi kondizzjonijiet. Hu wera wkoll li, ma[enb il-knisja, kien sejjer jibni dar g]as-So`jeta' ta' San Pawl. Skond kliemu, il-pro[ett kien mibni fuq is-sod g]aliex di[a' kien sar ]afna ftehim dwar I-akkwist ta' I-artijiet ta' ma[enb il-knisja. G]alhekk, b'din is-supplika, De Piro talab lill-Ar`isqof biex il-Kappillan tar-Rabat ji[i awtorizzat ]alli jag]mel il-kuntratt me]itie[.[14]

Naturalment, I-Ar`isqof ried jisma' kollox minn fomm il-kappillan innifsu. G]alhekk, Dun Karm Sammut kiteb lill-Ar`isqof I-istess ]a[a li qal lil Mons. De Piro. Id-dikjarazzjoni tieg]u [iet ippre\entata fil-Kurja Ar`iveskovili tal-Belt, fil-21 ta' Jannar, 1921.[15]

L-impediment prin`ipali kien li s-So`jeta' ta' San Pawl kienet g]adha ming]ajr approvazzjoni kanonika. G]alhekk, Mons. De Piro nnifsu qieg]ed mad-dokumenti dwar Sant'Agata twe[iba tal-4 ta' Frar, 1921, min-na]a tal-Kardinal Teodoro Valfre di Bonzo li, b]ala Prefett tal-Kongregazzjoni tar-Reli[ju\i, wera lill-Isqof ta' Malta li kien g]adu ma wasalx i\-\mien li dik is-So`jeta' ta' San Pawl issir Istitut Reli[ju\ li jiddependi direttament mill-Papa. Imma I-Kardinal kien tal-fehma li Mons. De Piro kellu jing]ata kull inkora[[iment. G]alhekk, il-Kardinal irrakkomanda lill-Ar`isqof Caruana ]alli jsir kulma kien me]tie[ biex is-So`jeta' ta' San Pawl ting]ata I-approvazzjoni djo`esana.[16]

Mons. De Piro qatt ma g]amel xejn bil-g]a[[la, u, f'dan il-ka\ ukoll, g]alkemm it-trattattivi dwar Sant'Agata kienu qed jidhru mexjin tajjeb, hu ma riedx ja``etta kondizzjonijiet li 'I quddiem jindem minnhom.

L-g]ada stess li l-K.ardinal Prefett tal-Kongregazzjoni tar-Reli[ju\i kiteb lill-Ar`isqof Caruana ]alli s-So`jeta' ta' San Pawl ma ddumx wisq ma ti[i approvata, Mons. De Piro, fil-5 ta' Frar, 1921, deher quddiem I-Ar`isqof biex ifissirlu li hu sostanzjalment biss kien jaqbel mal-kondizzjonijiet tal-kappillan Sammut tar-Rabat.

Billi kien qed jib\a' li I-approvazzjoni djo`esana setg]et tie]u \-\mien, De Piro ppropona lill-Ar`isqof biex lis-So`jeta' ta' San Pawl jag]tiha mqar approvazzjoni provi\orja li tkun b'xi dikjarazzjoni li turi li hemm il-]sieb li s-So`jeta' 'l quddiem ti[i approvata.

Dwar is-sehem fil-pur`issjonijiet, De Piro ma riedx li l-obbligu jkun fuq I-individwi, imma fuq il-komunita'. Dan ifisser li I-parro``a ma setg]etx tippretendi li Ikoll kemm huma jie]du sehem f'dawk il-pur`issjonijiet. De Piro g]amel ukoll distinzjoni bejn "Komunita'" u "So`jeta'" biex juri li I-obbligu jaqa' biss fuq il-komunita' ta' Sant'Agata, u mhux fuq xi djar o]rajn ta' I-istess So`jeta' .

Mons. De Piro ried jag]mel ukoll distinzjoni `ara dwar x'kellu jaqa' f'idejn il-parro``a tar-Rabat f'ka\ li s-So`jeta' ta' San Pawl tispi``a fix-xejn. Hu kellu f'mo]]u, sa mill-bidunett, li, ma[enb dik il-knisja ta' Sant'Agata ji[u akkwistati xi artijiet, u fuqhom jinbena blokk bini. lr-rieda ta' De Piro kienet li, f'ka\ li s-So`jeta' tispi``a, dawk I-artijiet bil-bini ta' fuqhom jaqg]u f'idejn l-lsqof ta' Malta, u ming]andu kien jixtieq li jarahom mog]tijin f'idejn xi Istitut li jkollu g]anijiet li jixb]u lil dawk tas-So`jeta' ta' San Pawl.[17]

Bi twe[iba tat-2 ta' Mejju, 1921, il-kappillan Sammut wie[eb quddiem l-lsqof ta' Malta li hu jistenna approvazzjoni regolari permezz ta' digriet uffi`jali min-na]a tal-Knisja qabel ma j`edi l-knisja ta' Sant'Agata lis-So`jeta' ta' San Pawl. Imma, dwar sehem f'pur`issjonijiet u dwar dak li kellu jaqa' f'idejn il-parro``a tar-Rabat, il-kappillan Sammut a``etta I-kondizzjonijiet ta' Mons. De Piro.[18]

Sadanittant, I-Ar`isqof Caruana, b'digriet tas-16 ta' Frar, 1921, ordna li l-Kunsill ta' l-Amministrazzjoni Djo`esana jistudja I-ka\. ls-sa`erdoti ta' dan il-Kunsill kienu Mons, Lwi[i M. Camilleri, I-Ar`ipriet tal-Furjana Dun Fran[isk Mallia, u l-Kanonku ta' S. Pawl tal-Belt Dun Piet Farru[ia. Dawn [ew informati b'dak li xtaqu jew ipproponew De Piro u l-Kappillan Sammut.[19]

Qabel ma l-Kunsill ta' I-Amministrazzjoni wassal il-fehmiet tieg]u lill-Ar`isqof, is-So`jeta' ta' San Pawl twaqqfet kanonikament bid-digriet Auctoritate Nostra Ordinaria tal-14 ta' Novembru, 1921.[20]

Sadanittant, tlesta wkoll l-inventarju. Fih tni\\lu I-beni mobbli u immobbli li kellhom xi valur. G]alhekk, hemm deskrizzjoni tal-ftit artijiet li huma ta' dik il-knisja, bid-d]ul li kien hemm minnhom. Insibu wkoll il-pi\ijiet kollha li bihom il-knisja hi mtaqqla. ll-beni mobbli tal-knisja huma I-affarijiet kollha li kien hemm fil-knisja nnifisha, fis-sagristija, fil-kripta, u fuq il-kampnar. Fost I-o]rajn, it-23 "Ex-Voto" li jissemmew ifakkruna fil-qima li missirijietna kellhom lejn Sant'Agata. Dan I-inventarju sar mill-Baruni I[ino De Piro D'Amico, b]ala Prokuratur ta' dik il-knisja, u tlesta fis-26 ta' Novembru, 1921.[21]

Billi ma kienx fadal problemi o]rajn, qabel ma I-imsemmi Kunsill ta' I-Amministrazzjoni kiteb lill-Ar`isqof, Mons. De Piro nnifsu ra[a' deher quddiem I-Ar`isqof. Hu ppre\enta supplika o]ra li, fil-fatt, ma kellha to]loq l-ebda problema. Hi [iet ippre\entata dak in-nhar stess li [iet miktuba, u hu refa' kopja tag]ha fost il-kitbiet tieg]u. ls-supplika hi din li gejja.

2 ta ' Di`embru, 1921

Fil-Kurja l-Kbira ta' l-Isqof ta' Malta

Nota tad-Dekan {. De Piro

Deher hu nnifsu min]abba s-supplika li kien g]amel ]alli ti[i mog]tija l-knisja `kejkna ta' Sant'Agata. Hu jiddikjara li s-So`jeta' ta' San Pawl - li hi Istitut Reli[ju\ g]all-Missjonijiet ta' Barra - [iet imwaqqfa kanonikament minn Mons. Ar`isqof-Isqof bid-digriet meqjum tal-14 ta' Novembru, 1921.

Intant, hu jiddikjara ru]u qaddej umli ta' l-E``ellenza Tieg]u Mons. Ar`isqof-lsqof.

{ u \ e p p i D e k a n D e P i r o.[22]

Ftit [ranet wara, fit-23 ta' Di`embru, 1921, il-Kunsill Camilleri, Mallia, Farru[ia, wasal g]all-konklu\jonijiet tieg]u. II-kelmiet I-i\jed importanti huma dawn: "A]na `erti li s-So`jeta' ta' San Pawl g]ad tkun ta' [id spiritwali kbir kemm g]all-Knisja b'mod [enerali kif ukoll g]all-emigranti maltin. Billi hi issa g]andha l-erezzjoni kanonika bid-digriet ta' l-E``ellenza Tieg]ek Reverendissma tal-14 ta' Novembru, 1921, A]na nag]tu r-rakkomandazzjoni tag]na g]as-supplika ta' Mons. De Piro, skond il-ftehim li waslu g]alih hu u l-kappillan tar-Rabat. Min-na]a tag]na, u bl-approvazzjoni ta' l-E``ellenza Tieg]ek, a]na nixtiequ n]e[[u lil dik is-So`jeta' biex tkompli ti``elebra l-festa ta' Sant'Agata b'xi solennita' u li l-istess So`jeta' t]ossha wkoll marbuta b'dawk il-ftit obbligi li g]andha dik il-knisja".[23]

Sadanittant, il-kappillan tar-Rabat inbidel. Minflok Dun Karm Sammut, la]aq Dun Nerik Bonni`i. G]alhekk, Dun Pawl Vella Mangion, b]ala Kan`illier tal-Kurja Ar`iveskovili, informa b'kollox lill-kappillan il-[did. Dun Nerik Bonni`i, b'nota tat-28 ta' April, 1922, ikkonferma l-ftehim u l-kondizzjonijiet ta' Sammut, li kien la]aq Monsinjur-Ko[itur tal-Katidral ta' Malta.[24]

Fit-12 ta' {unju, 1922, Mons. De Piro, b]ala Superjur tas-So`jeta' ta' San Pawl, g]amel rikors lill-Kapitlu tal-Katidral ta' Malta. Mar-rikors, tressqu wkoll id-dokumenti kollha. Il-Kapitlu Metropolitan ta' Malta, b'dikjarazzjoni tal-20 ta' Awissu, 1922, wera li, unanimament, qabel mas-supplika ta' Mons. De Piro; imma, hawn ukoll, tqieg]det kondizzjoni: "ll-Kapitlu jaqbel mar-relazzjoni li [iet mog]tija mill-Kunsill ta' l-Amministrazzjoni, b'kondizzioni li l-istess Kapitlu qatt ma jsib xi impediment biex ikompli l-weg]da ta' kull sena li ti[bor fiha l-pur`issjoni ta' Sant'Agata u l-funzjoni li hemm marbuta mag]ha".[25]

 

1923: F'Idejn is-So`jeta' ta' San Pawl

Sant'Agata kienet g]adha ma [ietx f'idejn is-So`jeta' ta' San Pawl. Kien hemm b\onn li ssir supplika min-na]a ta' I-Ar`isqof lill-Kongregazzjoni tar-Reli[ju\i. Billi ]add ma deher kuntrarju li dik il-knisja ting]ata lis-So`jeta' ta' San Pawl, I-Ar`isqof Caruana, fil-31 ta' Ottubru, 1922, kiteb is-supplika tieg]u, u ndirizzaha direttament lill-Papa Piju XI. Wara li fisser bid-dettaiji kulma kien sar, hu g]alaq is-supplika tieg]u b'dawn il-kelmiet: "Jiena lqajt b'mod favorevoli s-supplika tal-Fundatur Mons. De Piro, u jiena lest biex no]ro[ id-digriet ta`-`essjoni ta' l-imsemmija knisja ta' Sant'Agata, bid-drittijiet, proprjetajiet, u obbligi kollha marbutin mag]ha lill-imfa]]ra So`jeta' ta' San Pawl. Imma, ]alli nkun `ert li kollox isir sewwa u biex ma jinqala' xejn, qieg]ed nirrikorri g]and is-Santa Sede biex ni[i awtorizzat nag]mel dan".[26]

L-g]ada stess, billi kien `ert li ma kienet sejra tin]oloq l-ebda problema o]ra, Mons. De Piro ried jag]mel pass ie]or 'il quddiem g]as-So`jeta' tieg]u. Fl-1 ta' Novembru, 1922, il-Fundatur fisser lil Mons. Arcangelo Bruni kif, wara ]idma twila u ta' pa`enzja, is-So`jeta' ta' San Pawl kienet sejra ting]ata f'idejha I-knisja ta' Sant'Agata. G]alhekk, f'dik I-okka\joni, hu bag]atlu supplika ]alli forsi titmexxa 'l quddiem, u dik is-So`jeta' ta' San Pawl tintrabat i\jed mal-]idma missjunarja. ll-Fundatur tah xi tag]rif dwar il-kjer`i li kienu qed joqorbu biex jibdew telg]in it-tara[ ta' l-artal. lt-tama tieg]u kienet g]adha li huma jordnaw bit-titlu tal-missjoni, u jkollhom rabta mal-Kongregazzjoni tal-Propagazzjoni tal-Fidi, aktar milli ma' dik tar-Reli[ju\i. Imma Mons. De Piro ma kellux dan is-sodisfazzjon matul ]ajtu.[27]

ll-Kongregazzjoni tar-Reli[ju\i wie[bet fl-1 ta' Di`embru, 1922, biex tg]arraf li ma kien hemm ebda diffikulta'. Il-knisja ta' Sant'Agata setg]et ting]ata lis-So`jeta' ta' San Pawl, skond il-kondizzjonijiet li tqieg]tdu.[28]

Id-digriet ta' I-Ar`isqof ]are[ fl-24 ta' April, 1923. ll-kelmiet ewlenin tieg]u huma dawn: "B'dan id-digriet tag]na, niddikjaraw li l-knisja `kejkna ta' Sant'Agata ti[i `eduta lis-So`jeta' ta ' San Pawl, bid-drittijiet kollha, b'dak li fiha u bl-obbligi li g]andha mag]ha, skond il-kondizzjonijiet li saru bejn il-Kappillan tar-Rabat u r-Rettur ta' dik is-So`jeta' ta' San Pawl, u bil-kondizzjonijiet l-o]rajn li tqieg]du mill-Kapitlu tal-Katidral tag]na u mill-Kunsill ta' l-amministrazzjoni. Huma marbutin ukoll bis-supplika tag]na mibg]uta lis-Santa Sede. Fuq kollox, tin\amm dik il-kondizzjoni li, f'ka\ li l-imsemmija So`jeta' , tkun xi tkun ir-ra[uni, ma tibqax te\isti, dik il-knisja `kejkna, b'dak kollu li jkun tag]ha u b'dak li jkun [ie rran[at g]all-a]jar, ter[a' lura f'idejn il-Kappillan tar-Rabat; imma l-akkwisti immobbli l-o]rajn li jkunu saru mis-So`jeta' , u jkunu jmissu ma' dik il-knisja jaqg]u f'idejn l-lsqof ta' Malta".[29]

 

1918: L-Ewwel ta]bit g]all-akkwist ta' I-art

F'dawk I-istess snin meta Mons. De Piro kien qed jit]abat biex jakkwista Sant'Agata g]as-So`jeta' ta' San Pawl, hu kien qed jahdem ukoll biex ikollu f'idejh bi``a art kbira bi\\ejjed ma[enb dik il-knisja ]alli jag]ti bidu g]al dar kbira biex fiha jifforma \-\g]a\ag] tieg]u. Hu kien beda ja]dem g]al dan il-g]an sa mis-sena 1918: ji[ifieri: qabel ma Dun {wann Vella, fil-20 ta' Settembru, 1919, qaddes l-ewwel quddiesa solenni f'dik il-knisja. G]alhekk, huma mimlijin verita' dawk il-kummenti ta' De Piro li dehru stampati fl-Almanakk San Pawl tas-sena 1933: "Kien ilna s-snin nittamaw illi kien wasal i\-\mien g]albiex wie]ed jag]ti bidu g]al bini ta' kif inhuwa me]tie[, biex fih tista' \\omm mag]luqa \-\g]a\ag] ]alli jkunu jistg]u ji[u m]ejjijin u mrobbijin fil-vokazzjoni tag]hom tant sabi]a: biex jitbieg]du minn pajjizhom u, 'il bog]od, ifittxu u jsibu lil ]uthom, u jag]tuhom id-dawl tal-Van[elu, 'il {esu' Kristu, u l-isem imqaddes tieg]u; iqeg]duhulhom fil-menti tag]hom, fil-qalb tag]hom, u fil-fomm minn tag]hom. I\da, minn sena g]all-o]ra, din it-tama tag]na, b]allikieku mibruma minn xi ri] misterju\, b'g]afsa ta' qalbna, kien ikollna n]arsu lejha titbieg]ed minna 'I bog]od, 'il bog]od, b]allikieku ma kellha tasal qatt. I\da daka illi minn Alla g]andu jsir, ]add u ]add ma jirnexxilu j]assru".[30]

ll-perit Ugo Mallia kien qieg]ed jit]abat g]al Mons. De Piro biex jaralu ta' min kienu I-artijiet li kienu qrib il-knisja ta' Sant'Agata. Xi artijiet kellhom rabta ma' "patrimonio sacro" kif jidher f'kuntratt li kien sar fis-26 ta' Ottubru, 1859, quddiem in-nutar Pietru Muscat. B'dak il-kuntratt, Margerita (miz\ew[a lil Feli` Muscat), Gejtana, u Salvu Camilleri kienu qasmu bejniethom il-wirt tal-[enituri tag]hom, Mikiel u Katarina Camilleri. Dawk I-artijiet kienu saru "patrimonio sacro" meta, permezz ta' kuntratt quddiem in-Nutar {u\eppi Rossi, fid-9 ta' Jannar, 1885, g]addew f'idejn Dun Saver Vassallo. Kien hemm l-obbligu li mid-d]ul ta' I-artijiet jibbenefikaw \ew[ xbejbiet foqra li jkunu jridu ji\\ew[u. Dik il-proprjeta, fis-sena 1919, kienet f'idejn xi a]wa, ir[iel u nisa, bil-kunjom Vassallo. Dik I-art kienet re[istrata b]ala Klawsura Sant'Agata. Marjetta Vassallo, wa]da min-nisa li kellha s-sehem tag]ha f'dik il-bi``a art, xtaqet tg]in lil Mons. De Piro ]alli hu jkun jista' jibni l-kulle[[ mixtieq. Marjetta weg]det li tag]mel ]ilitha biex tixtri ming]and ]utha dawk l-artijiet, u tbig] kollox bi prezz baxx lil Mons. De Piro, bil-kondizzjoni li \-\ew[ xbejbiet li kellhom jibbenefikaw mill-art jibqg]u jibbenefikaw b]al fl-img]oddi. Dawn it-trattattivi saru bejn 27 ta' Jannar 1919 u 13 ta' Jannar 1920.[31]

Fid-19 ta' Jannar, 1920, il-perit Ugo Mallia kiteb lil Mons. De Piro biex, il-}amis ta' wara, 22 tax-xahar, jiltaqa' mieg]u I-Belt, fl-uffi``ju tieg]u ta' 106 Triq l-lsqof, biex fil-pre\enza ta' l-imsemmija Marjetta Vassallo, jaraw jaslux g]all-ftehim tax-xiri. Konfidenzjalment, il-perit feta] g]ajnejn Mons. De Piro, u wissieh li s-somma li kienet sejra tintalab kienet g]olja g]aliex ix-xbejbiet Vassallo kienu qed jippretendu ]afna. Il-perit qallu dan biex hu jkun jaf li kellu jnaqqsilhom mis-somma mitluba.[32] Imma g]addew ftit xhur o]rajn sakemm in[abru I-firem ta' I-a]wa Vassallo kollha kemm huma. Fl-14 ta' Lulju, 1920, Mons. De Piro r`ieva ittra ming]and Dun {wann Karlu Muscat, fejn dan g]arrfu li I-firem in[abru, u setg]u jiftiehmu biex isir il-kuntratt.[33] Dan il-qassis kellu f'idejh I-arblu tar-razza ta' dawk I-a]wa Vassallo, u b'hekk kien jaf minn kienu dawk li kellhom xijedd fuq il-klawsura Sant'Agata. Sad-19 ta' Settembru, 1920, il-prezz mitlub kien g]adu ma [iex iffissat; imma donnu kollox kien lest biex isir il-kuntratt.[34]

Madankollu, il-ftehim ma ntla]aqx malajr. G]addiet i\jed minn sena. F'ittra tal-11 ta' Novembru, 1921, il-perit Mallia g]arraf lil De Piro li ma kien se jie]u xejn tal-]idma professjonali tieg]u. Hu qallu hekk: "ll-]idma professjonali tieg]i tmur g]all-[id ta' din l-opra li int qed tibda, u li g]aliha nawguralek tant su``ess".[35] Imma I-perit fissirlu kemm ]tie[lu jag]mel spejje\. Hu tala' kemm-il darba r-Rabat b'xi karrozzin jew bil-ferrovija biex ]a l-qisien kollha; kellu wkoll jag]mel diversi pjanti li swewlu l-flus. Hu ma kienx sejjer jie]u ming]and il-proprjetarji u ming]and il-Monsinjur ]lief sempli`ement I-ispejje\ li g]amel.[36]

Mons. De Piro kien qed i]ossu obbligat lejn dak il-perit Mallia. G]alhekk, g]al dak li kien qed jag]mel, hu ried jurih sens ta' apprezzament billi jibg]atlu rigal. Il-perit raddlu ]ajr b'ittra tas-17 ta' Novembru, 1921, u fost I-o]rajn qallu: "Jalla l-Mulej ibierek l-opra qaddisa li inti bdejt u li g]aliha qed tag]mel sagrifi``ju kbir ta' flus. Jalla l-Mulej i\ommok ]aj g]al ]afna snin o]rajn g]all-[id ta' l-Opra g]all-Missjonijiet ta' Barra, kif ukoll g]all-[id ta 'l-lstituti li inti qed tmexxi b'tant dedikazzjoni u m]abba".[37]

Jidher ukoll li Mons. De Piro sab diffikulta' biex jixtri dik l-art kollha li ried. B'rabta ma' dan. Dun {wann Vella, f'wa]da mill-intervisti li sarulu, qal hekk: "Kien ilu jipprova u jit]abat biex jakkwista l-art ta' Sant'Agata g]aliex l-eredita' kienet tinfirex fuq diversi nies".[38]

Fil-fatt, I-artijiet ta' I-a]wa Vassallo ma kenux bi\\ejjed. Kien hemm strixxa ta' art li kienet tan-nobbli Testaferrata De Noto. F'ittra tal-21 ta' Di`embru, 1921, il-perit Mallia pproponielu pro[ett. Minflok ma jixtri I-art, hu sata' jpartat. Hu kitiblu hekk: "Jekk inti ta``etta dan il-pro[ett tieg]i, tiffranka xog]ol u spejje\. lkun hemm bzonn li jsir biss bdil ta' dawk i\-\ew[ klawsuri li rajna flimkien meta morna fuq il-post".[39]

Il-ftit ittri li g]andna f'idejna juruna wkoll li, fil-21 ta' Di`embru, 1925, permezz tan-nutar {iovanni Mifsud (ta' 43 Triq |akkarija, Valletta), Mons. De Piro xtara bi``a art (li kienet 2/ 38 mill-klawsura Ta' Sant'Agata, ir-Rabat) ming]and Inno`enz Bor[ u o]rajn.[40]

Nafu wkoll li I-bdil ta' \ew[ bi``iet ta' art, skond kif kien propost mill-perit Mallia, kien se jsir. Tant hu hekk li I-perit Lwi[i Bor[, fil-31 ta' Marzu, 1928, bag]at il-kont lill-Kurja Djo`esana ta\-\ew[ pjanti li kien g]amel. Imma, fil-fatt, il-kont t]allas fis-26 ta' Lulju, 1928, minn Mons. De Piro.[41] L-Avukat Alessandro Stilon De Piro, neputi ta' I-istess Monsinjur, f'ittra tat-12 ta' Novembru, 1927, tah ukoll I-g]ajnuna tieg]u f'dak il-bdil. Dak kien ka\ ta' bdil ma' bi``a art li kienet tas-Sorijiet Benedittini; jissemma wkoll is-sensal Navarro li kien il-medjatur g]all-bejg] ta' bi``iet ta' art, li wa]da minnhom kienet i\-|urrieq, in-na]iet tan-Nigret.[42]

L-Avukat Stilon De Piro baqa' jg]inu b'mod legali. Il-Fundatur \amm kull ittra li r`ieva ming]andu. Hu beda jahdem id f'id mal-perit Mallia. G]alhekk, it-tnejn flimkien g]amlu wkoll ir-ri`erki me]tie[a biex ikunu \guri minn dak li kien qed isir.[43] Persuni o]rajn bdew i]ossu li g]andhom jag]tu s-sehem tag]hom. ~erta Olga Pa`e, minn Tas-Sliema, b'ittra tal-25 ta' {unju, 1928, billi semg]et li Mons. De Piro kien qed jibni dar g]all-qassisin, qaltlu li sejra tibg]atlu xi g]amara li kienet fi stat tajjeb ]afna.[44]

Fid-29 ta' Novembru, 1928, Mons. De Piro ]allas £1-6-2 (madwar Lm1.30) lill-Kurja ta' l-lsqof b]ala d-drittijiet dovuti g]all-bdil propost ma' l-artijiet tal-Monasteru ta' San Benedittu.[45]

Sadanittant, bil-kunsens ta' I-Ar`isqof Caruana, Mons. De Piro kien ifforma l-ewwel Kunsill tas-So`jeta' ta' San Pawl. Mill-5 ta' April, 1927, hu beda jiltaqa', flimkien ma' Dun Mikiel Callus u Dun {u\epp Spiteri, u jittratta I-problemi tas-So`jeta' . Imma Mons. De Piro ma g]abbiex lis-So`jeta' tieg]u bil-pi\ ta' l-artijiet qrib Sant'Agata. Hu ]a kollox fuq spallejh b'mod li I-komunitajiet tas-So`jeta' ta' San Pawl qatt ma [ew mitlubin biex ig]inu f'dawn il-problemi. L-unika darba li tissemma Sant'Agata, f'dak i\-\mien tant diffi`li g]all-Fundatur, kienet fil-Kongregazzjoni tat-3 ta' Ottubru, 1928. Dan kien biex iffissa I-professjoni temporanja tan-novizzi Wistin Grech, Nazju Pisani, Lwi[i Gatt, u tal-fratell Konsolat Bu[eja g]at-tieni }add ta' Ottubru, fil-knisja ta' Sant'Agata.[46]

Madankollu, dawk li kellhom xi kuntatti ma' Mons. De Piro kienu jafu bil-pro[ett tieg]u. G]alhekk, kif kien hemm min beda jibg]atlu offerti g]all-missjoni u g]all-opri I-o]rajn tieg]u, kien hemm ukoll dawk li bdew ig]inuh ]alli jkun jista' jibni l-lstitut tar-Rabat: kif issejja] dan il-pro[ett fil-qoxra ta' I-Almanakk San Pawl tas-sena 1929. G]al dan I-iskop partikulari, I-offerti [ewh kollha minn Detroit fl-Istat ta' Michigan fl-Amerka ta' Fuq; imma f'Malta kien hemm ukoll min beda ji[bor il-bolol u\ati g]al dan il-g]an.[47]

Ming]ajr ma noqog]du nin\lu fid-dettalji tal-kontenut tal-kuntratti, inni\\lu biss meta saru, min kien in-Nutar, u g]alfejn saru: jekk hux xiri jew bdil. Fi \mien Mons. De Piro, il-kuntratti dwar I-artijiet ta' ma[enb Sant'Agata kienu bejn 8 ta' Marzu, 1921, u 21 ta' Novembru, 1932. Fit-8 ta' Marzu, 1921, bis-sa]]a ta' kuntratt quddiem in-Nutar Fran`esco Catania, Mons. De Piro xtara bi``a art mill-Klawsura msej]a Sant'Agata, ming]and diversi proprjetarji.[48] Quddiem I-istess Nutar, b'kuntratti tas-7 ta' Awissu u 5 ta' Novembru, 1921, De Piro xtara bi``iet o]rajn mill-Klawsura Sant'Agata.[49] B'kuntratt tal-21 ta' Di`embru, 1925, quddiem in-Nutar {iovanni Mifsud, mill-istess klawsura, hu xtara bi``a o]ra, li kienu jid]lu g]aliha minn \ew[ bibien fi Triq }al Bajjada.[50] B'kuntratt ie]or, tal-20 ta' Frar, 1926, quddiem in-Nutar Fran`esco Catania, Mons. De Piro xtara ming]and diversi "bi``a art fl-in]awi tar-Rabat, imsej]in Ta' }al Bajjada, fil-qrib tal-knisja ta' Sant'Agata".[51] B'kuntratt ie]or tal-20 ta' Di`embru, 1928, li ra[a' kien quddiem I-istess Nutar Catania, sar bdil ta' xi artijiet bejn Mons. De Piro u s-Sorijiet Benedittini tal-Monasteru ta' San Pietru fl-lmdina, biex hu akkwista bi``a art li tmiss mal-knisja ta' Sant'Agata, mag]rufa b]ala Ta' }abel Demer.[52] L-a]]ar kuntratt ta' De Piro dwar Sant'Agata kien fil-21 ta' Novembru, 1932, quddiem in-Nutar Emmanuele A[ius, biex xtara bi``a mill-klawsura msejha Ta' }al Bajjada.[53]

Qabel ma akkwista dawn I-artijiet kollha, Mons. De Piro di[a' sata' jibda jippro[etta I-bini li tant kien ilu jixtieq li jag]ti bidu g]alih.

Ta' min ifakkar hawn li, waqt li kien qed jit]abat g]all-artijiet ta' qrib il-knisja ta' Sant'Agata, Mons. De Piro kien qed ja]seb ukoll biex is-So`jeta' ta' San Pawl ikollha xi post mikri g]andha ]alli I-membri jkollhom fejn imorru g]al ftit mistrieh fis-sajf. Minbarra d-dar li kienet inkriet f'G]awdex fi Sqaq il-Balliju, qrib I-Orfanatrofju ta' San {u\epp, Mons. De Piro kera wkoll dar imsejha "Cavallerizza" f'Marsaxlokk, fit-triq li tag]ti lejn it-Torri ta' San Lu`jan. Il-Fundatur u I-Kunsill iddiskutew dwar il-kiri ta' din id-dar f'laqg]a tal-Kunsill fit-3 ta' Lulju, 1930. Imma l-membri kienu jmorru fiha g]allanqas mis-sena ta' qabel. ld-dar ma n\ammitx g]al \mien twil g]aliex, wara I-mewt tal-Fundatur, is-So`jeta' ta' San Pawl telqitha. Imma I-pre\enza tal-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl f'Marsaxlokk swiet biex \ew[ \g]a\ag] ta' 14-il sena, bl-isem Salvu Gafa' u Toni Attard t]ajru biex jid]lu fis-So`jeta' . Dan jidher mill-Atti tal-Kunsill tat-30 ta' Settembru, 1930. Wie]ed minn dawn ippersevera b]ala fratell katekista. Dan hu Fra Manwel Gafa'.[54]

 

Lejn l-ewwel [ebla

ls-sena 1929 kienet b'xaqq ta' dawl g]al Mons. De Piro. Hu ra li kellu f'idejh artijiet bi\\ejjed, u g]alhekk sata' jibda jipprepara g]all-permessi. Saret il-pjanta tal-bini, u bdew jintalbu I-permessi me]tie[a. Fost I-o]rajn, A. ~esareo, b]ala uffi`jal kap mediku u soprintendent g]as-sa]]a pubblika, wie[eb g]all-avvi\ mibg]ut lilu minn Mons. De Piro fit-18 ta' Lulju, 1929. ~esareo, fit-22 ta' Awissu, 1929, g]arrfu li dak id-Dipartiment tas-Sa]]a ma jsib l-ebda obbjezzjoni g]all-opra proposta minn Mons. De Piro. Min-na]a tieg]u, id-Dipartiment tah il-permess biex jinbdew ix-xog]lijiet f'Sant'Agata, bil-kondizzjoni li hu jkollu f'idejh il-permessi me]tie[a mill-pulizija.[55]

Fit-13 ta' Ottubru, 1930, il-perit Vassallo informa lil Mons. De Piro li `ertu Piju Cuschieri, li f'}al Bajjada kellu bi``a art tmiss mal-Klawsura Sant'Agata, idde`ieda li jag]tih setg]a s]i]a u illimitata biex jag]mel li kellu b\onn. G]alhekk, il-perit qal lil De Piro li hu sata' jibni I-]ajt mixtieq biex jifred dak li hu kien akkwista mill-proprjeta ta' ]addie]or.[56]

B'mo]]u i\jed mistrieh, Mons. De Piro, fit-8 ta' Frar, 1932, sata' ja]seb biex ifassal it-testment tieg]u. Wara erbatax-il sena ta' ta]bit, deher li t-tqeg]id ta' l-ewwel [ebla g]all-bini ta' ma[enb Sant'Agata kien fil-qrib. G]alhekk, is-So`jeta' ta' San Pawl sata' jkollha futur i\jed konkret billi sserra] rasha fuq xi]a[a li hi tassew tag]ha. Hu ried li jinkiteb hekk fit-testment tieg]u: "Norbot ma' l-Istitut imsemmi l-oqsma kollha ta' l-art flimkien mal-bini li jkun hemm fuqhom, u li jkunu jmissu mal-knisja ta' Sant'Agata, li qieg]da fir-Rabat ta' l-Imdina, f'}al Bajjada, u li mill-Awtorita' tal-Knisja [iet `eduta lill-imsemmi Istitut g]all-Missjonijiet ta' Barra. Jiena qieg]ed in]alli dawk l-oqsma, flimkien ma' l-o]rajn li jmissu mag]hom u li jiena nkun akkwistajt sal-mewt tieg]i sabiex fuqhom tinbena dar g]all-imsemmija So`jeta' ta' San Pawl, ]alli fiha jin\ammu \-\g]a\ag] fi \mien in-novizzjat tag]hom, u fi \mien l-istudji tal-filosofija u t-teolo[ija".[57]

Wara li g]amel it-Testment, De Piro ma xtarax ]lief bi``a art o]ra, li kienet parti mill-klawsura ta' }al Bajjada.[58] Kollox juri li, [eneralment, hu ma g]amilx bdil, imma xtara bi``iet differenti biex ikabbar dejjem I-artijiet li kellu b\onn. Imma ma kienx bi\\ejjed li hu jkollu I-art f'idejh. Hu beda ja]seb biex ikollu wkoll somma mhux ]a\in ]alli I-bini jkun jista' jibda tiela' bla ma jieqaf. Fil-fatt, fis-sena 1932, hu beda re[istru li sejja]lu "Piccola Casa di San Paolo: Sant'Agata, Rabato: Fondo Fabbrica". G]alkemm ir-re[istru hu tas-sena 1932, l-ewwel somom ta' flus depositati g]all-bini j[ibu mni\\la s-sena 1931. ll-benefattur wa]dieni kien Mons. De Piro nnifsu; bejn Mejju u Di`embru, 1931, il-Fundatur ]are[ g]al Sant'Agata s-somma ta' £400 li, g]al dak i\-\mien, hi kbira ]afna. Fis-sena 1931, kien g]ad ma hemm ebda ]ru[.[59]

I\-\mien li titqieg]ed l-ewwel [ebla kien qed joqrob. L-Avukat Alessandro Stilon De Piro baqa' jg]inu sa I-a]]ar. F'ittra tal-25 ta' April, 1932, hu nnotalu li I-pjanta mibg]uta lill-Loktenent-Gvernatur u dik li kellu f'idejh I-Avukat innifsu ma kenux jaqblu g]al kollox. Kien hemm b\onn li I-Perit Ugo Mallia jara li ma jkunx hemm varjazzjonijiet lanqas fid-dettaiji \g]ar biex jevitaw il-komplikazzjonijiet.[60]

Mons. De Piro beda jfittex ukoll il-proprjetarji tal-barrieri fl-in]awi tal-Qrendi u l-lmqabba bit-tama li jakkwista I-[ebel li kien sejjer iservih g]all-bini. Minn ittra li kitiblu I-kappillan tal-Qrendi Dun Manwel Micallef, nafu li `ertu {anni I-Bofni kien sejjer jibda j]affer g]al barriera [dida, u weg]du li, jekk jinstab [ebel tajjeb, ikun jista' jag]tih b'xejn. O]rajn li offrewlu l-[ebel g]aliex [ew avvi`inati mill-kappillan tal-Qrendi kienu Rajmond Ellul, imlaqqam "Ta' I-lmg]allem", u {u\epp Callus, imlaqqam "Ta' Sardella". Kien hemm it-tama li jinstabu o]rajn fl-in]awi ta' l-lmqabba.[61]

lx-xog]ol kien fdat f'idejn I-img]allem {u\eppi Sapiano mir-Rabat. Imma, qabel ma bdew jit]allsu I-ispejje\ tal-pedamenti, Mons. De Piro, flimkien ma' dawk l-£400 tas-sena 1931, \ied £600. Lill-img]allem Sapiano, minn Lulju 1932, hu beda jag]tih £50 fix-xahar. Imma, sakemm ma tqeg]ditx l-ewwel [ebla, kien g]ad ma hemmx benefatturi o]rajn.[62]

 

3 ta' Ottubru 1932: lt-Tberik ta' l-Ewwel {ebla

lt-Tnejn, 3 ta' Ottubru, 1932, kienet [urnata ta' fer] kbir g]al Mons. De Piro. L-a]]ar Almanakk li kellu jit]ejja minn Mons. De Piro hu mimli bir-rakkont tal-[rajja ta' dik il-[urnata. Nisimg]u r-rakkont minn fomm Mons. De Piro: "It-3 ta' Ottubru, infatti, li ]are[ (1932), il-Missjunarji n[abru lkoll fil-knisja ta' Sant'Agata, ir-Rabat, u tnejn tnejn, lebsin bl-ispellizza, ]ar[u jistennew l-Isqof ]dejn is-Salib ta' Strada }al Bajjada, fejn, flimkien mag]hom, g]all-istess fini, kienu di[a' jinsabu l-membri tal-Kumitat P.I.M. U, hekk kif wasal l-Isqof Mons. Dom Mauro Caruana O.S.B. u s-Superjur bieslu idu, il-pur`issjoni bdiet riesqa lejn il-knisja; u, malli flimkien wasalna ]dejn il-bieb, it-tfal tad-Dar ta' San {u\epp sellmulu bl-innu Pontifi`ju. U, wara li l-Isqof uriehom is-sodisfazzjon tieg]u u berikhom, baqa' die]el [ewwa l-knisja, im\ejna g]a`-`irkustanza u mimlija bil-mistednin. U, malli kul]add ]a postu, is-Superjur ra[a' resaq ibus idejn l-Isqof u ta bidu g]al erba' kelmiet biex bihom jistieden 'l-Isqof g]a`-`erimonja".[63]

Kif kienet id-drawwa ta\-\mien g]all-okka\jonijiet solenni, id-diskors sar bit-taljan. G]adu je\isti I-ori[inal tieg]u, miktub minn Mons. De Piro. G]all-okka\joni, Mons. De Piro stampa, b]ala tifkira tat-tqeg]id ta' l-ewwel [ebla, it-test kollu tad-diskors. F'din I-g]amla ta' invit bid-diskors, insibu wkoll ritratt tal-pro[ett ta' dak il-bini kbir. L-idea kienet ta' Mons. De Piro; imma I-pjanta hi tal-perit Ugo Mallia, li rajnieh fil-qrib ta' De Piro, sa mill-bidunett ta' din I-opra. ll-pro[ett juri li [ie sostanzjalment segwit; imma, bi\-\mien, il-bini kellu jitkabbar ]afna i\jed.[64]

It-test li qieg]ed fil-bidu juri tajjeb li, kienet x'kienet l-g]ajnuna tal-bnedmin, il-fidu`ja tieg]u kienet fil-Mulej: "Jekk il-Mulej ma jibnix id-dar, g]alxejn jit]abtu l-bennejja".[65] Dan kien versett g]a\i\ g]al Mons. De Piro b]ala Fundatur ta' So`jeta' . Hu ried iqieg]du wkoll fil-bidunett tal-Kostituzzjonijiet tieg]u. Naqilbu g]all-Malti mill-ori[inal bit-taljan. Dak in-nhar, hu ried ifakkar kemm kienu kbar id-diffikultajiet tieg]u biex wasal g]al dak li kien jixtieq. Id-diffikultajiet di[a' kienu kbar ]afna fit-twaqqif u t-tkabbir ta' I-istess So`jeta' ta' San Pawl. Imma, g]al min ma kienx jaf bi\\ejjed, De Piro ried ifisser li dak il-bini ta' ma[enb Sant'Agata kellu hu wkoll diffikultajiet li bniedem, bis-sa]]a tieg]u we]idha, ma jasalx biex jirba]hom. Nisimg]u silta `kejkna: "Hu mag]ruf minn kul]add li dawk l-opri li ma humiex tag]na, imma huma tal-Mulej, g]andhom distintiv li jag]rafhom minn o]rajn. Huma ji\\ejnu bi\-\ina tat-tfixkil. Din l-opra li g]andna quddiemna u f'idejna tant kellha tfixkil, u kuntrarjetajiet li nqalg]u wa]da fuq o]ra g]at-tul ta' erbatax-il sena, b'mod li kull bniedem kien ikollu tabilfors jaqta' qalbu. Imma, billi kien Alla nnifsu li midd idu g]all-opra, lill-qaddejja tieg]u qatt ma naqsithom il-]e[[a. L-ispirtu ta' Alla kien isie]eb dejjem kull kontrarjeta', u, b]al \iffa soda u ]elwa, kien jonfo] fil-qala ta' l-imsejkna dg]ajsa tag]na, im]abbta mill-mew[".[66]

ll-kelmiet ta' De Piro riedu juru b'mod `ar li s-So`jeta' tieg]u kienet wa]da ta' g]an missjunarju. Billi I-iskop ewlieni ta' Sant'Agata kien li jinbena mag]ha kulle[[ ta' formazzjoni, il-Fundatur qal dawn il-kelmiet: "Hawn ji[u dawn i\-\g]a\ag] im]ejjija sabiex ikunu jistg]u jobdu g]all-kmand tas-Sid tal-]sad: 'Morru u g]allmu. Xandru l-Van[elu lill-]lejjaq kollha' ".[67]

Sabiex juri kemm dik is-So`jeta' ta' San Pawl g]andha qasam kbir fejn ta]dem, Mons. De Piro fisser kemm hu immens il-qasam missjunarju. ll-kelmiet ewlenin ta' Mons. De Piro f'dan id-diskors ta' mer]ba lill-Ar`isqof kienu dawn: "ls-sinjal tas-salib li l-E``ellenza Tieg]ek Reverendissma, b]ala rappre\entant tal-Vigarju ta' Kristu, b]ala Kristu fostna, li int sejjer tqieg]ed illum fuq din l-EWWEL {EBLA jin\el ukoll b]ala balzmu fuq il-membri kollha ta' l-lstitut Missjunarju tag]na, ikabbarhom fl-ispirtu tal-missier tag]hom Pawlu, ixebbhilhom qalbhom ma' tieg]u...jag]mel li jikbru fin-numru, sabiex huma wkoll, fil-]idma kbira fil-missjonijiet, fl-opra ta' bla qies tad-dinja pagana, ikollhom mill-aktar fis is-sehem tag]hom ukoll".

Kif kiteb il-Fundatur, malli temm id-diskors tieg]u, il-membri tal-Kumitat Pro Instituto Missionario ]adu ]sieb jag]mlu sinjal lil dawk kollha li kienu fil-knisja biex jo]or[u ming]ajr dewmien u jsibu posthom wara I-]bula li kien hemm im]ejjija. L-Ar`isqof Caruana, imsie]eb mill-Kanon`i tal-Katidral, flimkien ma' \ew[ parrinijiet ta' I-okka\joni li kienu Sir Ugo Mifsud, Prim Ministru ta' Malta, u Sir Arturo Mer`ie`a, President tal-Qorti, ]are[ pro`essjonalment mill-knisja flimkien mal-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl, u Ikoll baqg]u sejrin sa ]dejn l-ewwel [ebla.[68]

Kien hemm numru sewwa ta' mistednin, u x'u]ud minnhom kienu [ew mill-bog]od. Kif soltu jsir f'okka\jonijiet b]al dawn, il-pedamenti tal-bini kienu di[a' lesti. }afna nies kienu mi[burin fer]ana madwar dawk il-pedamenti. De Piro stqarr li dak il-poplu n[abar fuq kollox g]aliex kien jaf li dak il-bini kien sejjer ikun biex i]ejji I-missjunarji, u "il-kelma Missjoni u Missjunarji, b]alma fid-dinja kollha, hekk ukoll f'Malta, tfarra[ il-qalb ta' kull nisrani, g]ax kul]add f'ru]u g]andu tg]ammar l-im]abba ta' {esu' Kristu, u din l-im]abba [[ib mag]ha x-xewqa li Kristu jkun mag]ruf minn kul]add g]albiex kul]add isir i]obbu".[69]

Kif wasal fuq il-post, l-Ar`isqof Caruana g]amel it-talb litur[iku ta' I-okka\joni, raxx I-ilma mbierek f'g]amla ta' salib, u tbaxxa biex beda jwitti s-sodda tal-[ebla bit-tajn li kellu m]ejji. Malli ra[a' qam, il-[ebla, sostnuta minnu u mi\-\ew[ parrinijiet, bdiet nie\la bil-mod il-mod u, bl-a]]ar daqqa ta' l-img]allem {u\eppi Sapiano, qag]det f'postha g]al kollox.

Mons. De Piro ddeskriva wkoll il-gebla fiha nnifisha. Kienet gebla maqtug]a minn barriera tal-qawwi, imdaqqsa [mielha, u, f'wa]da min-na]iet, g]andha fiha salib mag]mul mill-gebla g]a\i\a u mirakulu\a tal-g]ar ta' San Pawl tar-Rabat. L-Ar`isqof, imbag]ad, issokta jdur u jbierek il-pedamenti kollha mad-dawra tal-]ajt ta' barra li kien di[a' ppjanat. Kif ra[a' wasal ]dejn l-ewwel [ebla, I-Ar`isqof qal lis-Superjur biex jippubblika li, g]al dak in-nhar u g]al dik I-okka\joni, il-Papa Piju XI g]o[bu jag]ti I-barka tieg]u lil dawk kollha li kienu pre\enti; mal-barka tal-Papa, kien hemm ukoll marbuta I-indul[enza plenarja. G]alhekk, beda jitkanta l-'Confiteor' (Nistqarr 'l Alla), u g]arkubbtejhom in-nies irre`itaw I-att ta' l-indiema biex jaqilg]u dik I-indul[enza.[70]

Mons. De Piro ried ifakkar f'dik I-indul[enza plenarja billi kiteb dwarha fuq I-invit ta' I-okka\joni. Fih insibu hekk: "Il-Qdusija Tieg]u, il-Papa Piju Xl, fl-udjenza tal-15 ta' Settembru, 1932, ta lill-E``ellenza Tieg]u Reverendissma Mons. Ar`isqof-lsqof il-fakolta' li jag]ti lill-pre\enti kollha l-barka appostolika bl-indul[enza plenarja".[71]

Fl-a]]ar, I-Ar`isqof intona t-Te Deum b]ala radd il-]ajr 'l Alla, u re[g]u lura lejn il-Knisja ta' Sant'Agata, u, kif waslu, il-funzjoni ntemmet fl-antifna ta' San Pawl, il-qaddis patrun ta' dik is-So`jeta' .[72]

Dak in-nhar, Mons. De Piro kien tassew hieni. Hu nnifsu ma stenniex li kollox kien sej mur tant tajjeb. Dan hu kumment tieg]u g]all-okka\joni: "I`-`erimonja rnexxiet bil-bosta aktar solenni milli kellna f'rasna a]na, u milli kienu jistennew il-]bieb kollha tag]na, tant li, wara, damu qatig] jifir]ulna, u jg]idulna li qatt ma kienu jistennew festa hekk sabi]a u hekk devota".[73]

Mons. De Piro kiteb ukoll dwar il-kelmiet ta' awgurju u ta' inkora[[iment li bdew [ejjin minn hawn u minn hemm.[74] Dak in-nhar stess, x'u]ud riedu juru I-apprezzament konkret tag]hom biex jag]tu l-ewwel offerti g]al dak il-bini. Fost il-benefatturi tat-3 ta' Ottubru, 1932, insibu lil Mary Asphar li offriet £25 (u li nafu li minn ]afna snin kienet ilha tg]in I-opra missjunarja ta' Mons. De Piro). In-nobbli Ursola De Piro, omm il-Fundatur, waqt li min]abba sa]]itha ma setg]etx tkun pre\enti, riedet twassal l-offerta [eneru\a ta' £10 biex turi I-appo[[ tag]ha fl-opra ta' binha. Fost I-offerti kbar li waslu fix-xhur ta' wara, insibu dik ta' l-lsqof {or[ Caruana li bag]at 100 dollaru amerikan; il-valur ta' din I-offerta jikber ]afna meta nafu li hu kien qed jibg]at minn art ta' missjoni: minn Puerto Rico. Min-na]a I-o]ra, il-]lasijiet lill-img]allem Sapiano baqg]u jo]or[u bir-rata ta' £50 fix-xahar. Fil-fatt, il-]ru[ g]all-bini kien akbar mid-d]ul. ll-pi\ in]ass i\jed tard g]aliex mal-mewt tal-Fundatur li ma kenitx fil-bog]od kellu jinstab li kien hemm i\jed minn £700 dejn fuq il-blokk ta' Sant'Agata. Mal-£1000 li kien ]are[ Mons. De Piro nnifsu (minbarra I-ispejje\ biex akkwista I-art), kienu da]lu fuq £285 o]rajn. Imma s-somma li ntefqet f'affari ta' anqas minn sena kienet ta' i\jed minn £2000.[75]

 

1933: lt-Tberik tad-Dar il-{dida

G]as-So`jeta' ta' San Pawl, it-tqeg]id ta' l-ewwel [ebla tal-bini ta' ma[enb Sant'Agata [ieb mieg]u ]afna tamiet ta' [ejjieni bil-bosta a]jar. ld-Djar ta' Palazzo Xara u Strada Celsi fl-Imdina xejn ma kienu qed jissodisfaw il-b\onnijiet I-i\jed indispensabbli ta' komunita' li fiha kien hemm ukoll i\-\g]a\ag] li kienu qed jit]ejjew g]all-]ajja reli[ju\a u sa`erdotali. Kienet ittie]det ukoll id-de`i\joni li I-fratelli ma jit]allewx i\jed I-Imdina g]an-novizzjat tag]hom. Huma bdew ji[u fformati fid-Dar ta' San {u\epp, f'Santa Venera.[76]

Tant kien mixtieq li jibda jsir u\u minn Sant'Agata, b'mod li Mons. De Piro ma riedx li joqog]du jistennew li x-xog]ol jitlesta g]al kollox.

Ma kenux g]addew disa' xhur mit-tqeg]id ta' l-ewwel [ebla. Kien hemm lesti \ew[ kuruturi fuq xulxin: wie]ed isfel u ie]or fuq. Ma' dak ta' isfel, kien hemm il-parlatorju, u f'post prominenti kien sejjer jitqieg]ed Kur`ifiss kbir; kien hemm ukoll ir-refettorju, id-dispensa, u l-laboratorju. Fis-sular ta' fuq, kien hemm il-kmamar tal-membri tas-So`jeta' ta' San Pawl u I-bibljoteka.

ll-gurnata mag]\ula g]at-tberik tad-dar il-[dida kienet wa]da g]a\i\a g]as-So`jeta' ta' San Pawl: il-{img]a, 30 ta' {unju, 1933: meta I-istess So`jeta' kienet qed tfakkar it-23 anniversarju mit-twelid tag]ha, u I-Knisja universali kienet qed ti``elebra I-martirju ta' I-Appostlu San Pawl, il-patrun ta' I-istess So`jeta' . Mons. De Piro ried li I-[urnata ti[i solennizzata bil-pre\enza ta' Mons. Dom Mawru Caruana, l-Isqof ta' Malta. Minbarra I-membri tas-So`jeta' , in[abru fil-Knisja ta' Sant'Agata, I-benefatturi u I-ammiraturi kollha ta' dik is-So`jeta' . ll-[urnata bdiet b'quddiesa kmieni filg]odu mill-Isqof ta' Malta. Fi tmiem il-quddiesa, I-Ar`isqof bierek il-Kur`ifiss kbir li kien destinat g]all-kurutur t'isfel u, wara li tbierek, il-Kur`ifiss tqieg]ed fl-art fuq \ew[ im]addiet, u kul]add resaq quddiemu g]all-adorazzjoni, kif isir fil-{img]a I-Kbira. Imbag]ad, il-mexxej tad-djo`esi bierek kull na]a tad-dar il-[dida.

Wara li spi``a t-tberik tad-dar, mal-]ajt tal-pilastru li jpo[[i fuq l-ewwel [ebla, [ie mqieg]ed mill-Ar`isqof innifsu medaljun tar-ram li Mons. De Piro kien [ieb minn Ruma. Dan il-medaljun jirrappre\enta I-popli tad-dinja qeg]din jaduraw is-salib ta' Kristu. Dak is-Salib kien b]ala tifkira tas-sena mqaddsa tal-Fidwa g]aliex, f'[ublew spe`jali, il-Knisja kienet qieg]da tfakkar id-dsatax-il `entinarju mill-mewt ta' Kristu fuq is-Salib. G]alhekk, f'dak il-medaljun, fin-na]a ta' fuq tieg]u, naqraw il-kelmiet O CRUX, AVE SPES UNICA, li jfissru "Sliem g]alik, o Salib, tama tag]na wa]danija"; fuq in-na]a t'isfel, naqraw: ANNO JUBILAEI 1933: "fis-sena tal-{ublew: 1933".

Malli I-Ar`isqof qieg]ed dak il-medaljun, Mons. De Piro dendel ta]tu kwadru `kejken b'din I-iskrizzjoni:

M A U R U S C a r u a n a

AR~HIEP. EPISCOPUS MELITENSIUM

NOVAS HAS AEDES

SOLEMNI RITU LUSTRAVIT

SACRO REDEUNTE DIE

QUO MARTYRIO AFFECTUS EST

P A U L U S A P O S T O L U S

ET HOC REI MNEMOSYNON

MANU SUA POSUIT

li tfisser: L-Ar`isqof Mawru Caruana, Isqof tal-Maltin, bierek dan il-bini [did, f'`erimonja solenni, u fil-[urnata qaddisa li tfakkar il-martirju ta' Pawlu Appostlu, u b'idejh stess qieg]ed it-tifkira ta' din il-[rajja.

Din il-funzjoni g]alqet bil-kant tat-Te Deum, u Ikoll qabdu triqithom pro`essjonalment lejn il-knisja ta' Sant'Agata, fejn tkantat I-antifna ta' San Pawl.[77]

 

1933: ld-Dar fejn jitrawmu l-vokazzjonijiet

Mons. De Piro kien fuq ix-xwiek biex id-Dar ta' ma[enb Sant'Agata titlesta minn kollox. Fil-15 ta' {unju, 1933, ji[ifieri [img]atejn qabel l-inawgurazzjoni uffi`jali, fil-minuti tal-Kunsill tas-So`jeta' ta' San Pawl, insibu mni\\lin dawn il-kelmiet: "Waqt li konna fil-laqg]a tal-Kunsill, [ie stabbilit li a]na mmorru flimkien f'Sant'Agata ]alli nqanqlu l-]addiema biex i]affu fix-xog]ol, li nafu li wasal biex jitlesta".[78]

Madankollu, it-tberik tad-dar ma kienx ifisser li s-So`jeta' ta' San Pawl setg]et tid]ol f'dik id-dar. Tlitt ijiem biss wara t-tberik tad-Dar, il-Fundatur ra[a' laqqa' I-Kunsill tieg]u li, tul ]ajtu, baqa' dejjem iffurmat minn Dun Mikiel Callus u Dun {u\epp Spiteri. Fost id-de`i\jonijiet ta' dik il-laqg]a, insibu dan li [ej: "Billi fit-30 ta' {unju li g]adda, nhar il-festa ta' San Pawl, il-post il-[did li jmiss mal-knisja ta' Sant'Agala, ir-Rabat, [ie mbierek f'rit solenni mill-E``ellenza Tieg]u l-Isqof Caruana, il-Kunsill idde`ieda li jittrasferixxi f'dak il-lokal in-novizzjat u l-istudentat. Dan isir malli dak il-bini jkollu fih il-b\onnijiet tieg]u, u jkun tlesta l-]ajt kollu li jdawwar il-lokal. ls-Superjur innifsu, skond id-diskrezzjoni tieg]u, jidde`iedi meta jkun wasal il-waqt tat-trasferiment".[79]

Sa dak i\-\mien, l-Edukandat tas-So`jeta' ta' San Pawl kien g]adu fl-Oratorju ta' Birkirkara. Imma I-post ma kienx kbir bi\\ejjed biex jilqa' fih 'l dawk kollha li xtaqu jit]ejjew biex i]addnu s-So`jeta' ta' San Pawl. Mons. De Piro kien qed ja]seb li, provi\orjament, id-Dar [dida ta' Sant'Agata li kienet waslet biex tinfeta] setg]et tintu\a wkoll biex fiha jin\ammu xi aspiranti. Dan jidher minn laqg]a o]ra tal-Kunsill li saret fit-18 ta' Lulju, 1933. Il-Fundatur, dak in-nhar, ippropona wkoll li wie]ed mill-istudenti tat-Teolo[ija sata' jag]milha ta' prefett g]al dawk l-aspiranti li jmorru f'Sant'Agata.[80]

Din hi I-a]]ar darba li d-Dar ta' Sant'Agata tissemma fl-Atti Uffi`jali tas-So`jeta' ta' San Pawl. Qabel ma spi``a x-xahar ta' Lulju, id-Dar `kejkna u skomda ta' Strada Celsi fl-lmdina [iet mitluqa darba g]al dejjem. Il-Komunita' li kienet f'dik id-Dar ta' l-lmdina, fl-24 ta' Lulju, 1933, [arret g]ad-Dar ta' Sant'Agata. Dun Wistin Grech kien l-ewwel Superjur ta' din, li malajr saret id-Dar ~entrali tas-So`jeta' ta' San Pawl. Dak in-nhar, kemm Mons. De Piro kif ukoll kull membru tas-So`jeta' ta' San Pawl ]adu nifs qawwi. Hi ]a[a `erta li, kieku s-So`jeta' ta' San Pawl ma da]litx f'Sant'Agata qabel il-mewt tal-Fundatur (li kienet tant fil-qrib), id-diffikultajiet kienu jkunu wisq i\jed kbar.[81]

Minn dak i\-\mien 'il hawn, il-]sieb tas-So`jeta' ta' San Pawl ma kienx biss fid-Dar [dida li nbniet, imma wkoll fil-knisja ta' Sant'Agata. Filwaqt li I-bini baqa' jikber biex isir dejjem i\jed adattat g]all-iskop li g]alih inbena, il-knisja wkoll ]adet xejra o]ra. Kien xieraq li I-knisja tie]u dehra o]ra g]aliex fiha, fis-sena 1948, kellu ji[i trasferit il-fdal ta' Mons. De Piro. lx-xog]ol inbeda fis-sena 1951. Sas-sena 1960, il-]ajt tal-knisja [ie mibdul kollu, min-na]a ta' [ewwa. F'nofs il-korsija, fuq il-lemin, saret kappella li fiha, f'dik is-sena li tlesta x-xog]ol tqieg]ed il-kwadru tal-Qalb ta' Marija. Fuq I-istess na]a, saru wkoll \ew[ arkati \g]ar li jag]tu g]al spe`i ta' kripta fejn tqieg]ed il-fdal tal-Fundatur tas-So`jeta'. Fuq in-na]a I-o]ra tal-knisja, saret arkata kbira o]ra, u tqieg]ed fiha artal f'[ieh San Pawl, il-Patrun tas-So`jeta' . Fuq I-istess na]a, saret ukoll arkata o]ra li tag]ti g]as-sagristija.

Kul]add intebah li kienu bdew \menijiet li lill-knisja u lill-ambjent ta' madwarha tawhom bixra tassew [dida. Dan ma kienx biss bid-dar ta' formazzjoni li kienet pro[ettata mill-Fundatur innifsu, imma wkoll bi`-`entru g]a\-\g]a\ag], bid-dar tal-Moviment ta' Kana li hemm fiha, bil-mu\ew ta' attrazzjoni prin`ipalment arkeolo[ika, u, fuq kollox, bil-kulle[[ Missjunarju ta' San Pawl, li, b]ala skola ta' livell sekondarju, hu mag]ruf sewwa ma' Malta kollha.[82]


 

[1] Dan it-tag]rif kollu hu sostanzjalment mi[bur f'dawn il-kitbiet: G. Consoli, Sant'Agata, Vergine e Martire Catanese, Catania, 1951; G.F. Abela - G.A. Ciantar, Malta Illustrata, 1782, lib.l, not.lV, par.XII, pp.178-180; J. Bosio, Dell'lstoria della Sacra et Illustrissima Religione di S. Giovanni Gerosolimitano, Napoli 1621, parte III, lib. XV, p.301; V. Camilleri, Saint Agatha: An Archeological Study, MSSP, 1984, pp. 133. {abra qasira ta'

tag]rif dwar ir-rabta li g]andha I-kripta ma' Sant'Agata qieg]da fi skrizzjoni li hemm fl-istess kripta; ara g]aliha: Camilleri, o.c., p.5. Xi tag]rif je\isti wkoll fl-arkivji; ara: A.C.M., 180, (Vi\ta Past. Molina, 1680), ff.31-33; N.L.M., Libr., (mill-Vi\ta Appostolika ta' Dusina), ff.57-58. Tag]rif jinsab fil-vi\ti pastorali kollha: A.A.M., Visit. Past., passim.

[2] "L-Ewwel {ebla" San Paul: Almanacc. 1933, p.3

[3] Dwar l-eqdem \menijiet ta' Sant'Agata: A.M.S.S.P., Libro nel quale si deuono notare le Messe che si celebrano nella V. Chiesa di Sant 'Agata, fondata nei limiti del Borgo della Citta' Notabile ...per atti del Notaro Bernardo Azzopardi, li 27 maggio 1626. ll-firem huma bejn 1717 u 1937: imma f']afna snin ma ffirma ]add. Re[istru ie]or qadim hu dan: L.C., Conti Chiesa di S. Agata nel Rabbato, dal di' 19 ottobre 1708 al 11 decembre 1784: con volume di messe dal 1648 sino ad agosto 1650, piu' conti dal 1654 al 1686. Hemm re[istri o]rajn ukoll dwar l-amministrazzjonijiet. 'Il dawn id-dokumenti li huma qrib ta' I-amministrazzjoni f'idejn il-Barunijiet De Piro, jiena sibthom imxerrdin. G]alhekk, [bart kollox, u g]aqqadthom ma' dawk ta' \mien il-Baruni De Piro, u sejja]tilhom Sant 'Agata: Procura del Barone De Piro, dawn iwasslu g]al 59 folja numerati minn na]a wa]da. Din il-[abra tibda mis-sena 1812.

[4] A.M.S.S.P., S. Agata: Procura De Piro, ff.12r-13r.

[5] Ibid., ff.18r-36r.

[6] Ibid., Bilancio dell'Amministrazione, 27/5/1916, f.38r-v.

[7] lbid., f.44r.

[8] lbid., ff.48r-49r, G. Caruana Mamo - Bar. I. De Piro, 23/10/ 1916.

[9] lbid., f.39v.

[10] Ibid., ff.50r-52r.

[11] Ara din il-"}ajja", v.I, pp.226-227.

[12] Hawn tibda sezzjoni o]ra ta' dokumenti dwar Sant'Agata li Mons. De Piro nnifsu sej]ilha Cessione della Chiesa di S. Agata; g]alhekk, ara A. M.S.S. P., Cessione S. Agata, f.2r, D. Carm. Sammut - De Piro, 4/ 1/1921.

[13] Ibid., f.2r-v.

[14] A.A.M., Suppliche, 1923, n.124. De Piro - Caruana. 14/1/1921. ls-Supplika ma fihiex data; imma hemm id-dikjarazzjoni ta' Dun Pawl Vella Mangion li, b]ala Kan`illier tal-Kurja, ig]id meta [iet ippre\entata.

[15] Ibid., Nota del Parroco di Rabat, Carmelo Sammut, 21/1/1921.

[16] A.M.S.S.P., Cessione S. Agata, Card. Teodoro Valfre di Bonzo - Ar`. Caruana, 4/2/1921.

[17] A.A.M., Suppliche, 1923, n.124. Nota di Mons. I De Piro, 5/2/1921.

[18] Ibid., Nota del Parroco Sammut, 2/5/1921.

[19] A.M.S.S.P., Cessione S. Agata, ff.14r-15v.

[20] Ara din il-"}ajja", vol.I, pp. 244, 253.

[21] A.A.M., Suppliche, 1923. n.124. Inventario dei Beni di qualche rilievo appartenenti alla Chiesa di S. Agata nel Rabat, 26/11/1921.

[22] Ibid., Nota del Decano Gius. De Piro, 2/12/1921: A.M.S.S.P., Cessione S. Agata. f.8.

[23] A.A.M., Suppliche, 1923. n. 124, Camilleri - Mallia - Farru[ia lil Ar`. Caruana, 23/12/1921.

[24] Ibid., Nota del Parroco del Rabato, Enrico Bonnici, 28/4/1922. {iet imressqa dak in-nhar stess.

[25] ll-Kapitlu Metropolitan bag]at kopja ta' I-istess de`i\joni lil Mons. De Piro: A.M.S.S.P., Cessione S. Agata, f.10r. Dun Filipp Muscat, il-Kan`illier ta' l-istess Kapitlu, fl-14 ta' {unju, 1922, g]arraf bl-istess de`i\joni lill-Ar`isqof, u \ied: "Se abstinuit a votando praefatus R.mus D.nus Decanus": A.A.M., Suppliche, 1923,n.124. Extractum ex congregatione capitulari, die 12 Junii, 1922.

[26] A.A.M., Suppliche, 1923, n.124. Ar`. Caruana - Papa Pio XI, 31/10/1922.

[27] A.M,S.S.P., Cessione S. Agata, De Piro - A. Bruni, 1/11/1922, f.16r-v.

[28] A.S.V., Secr. S. Cong. Relig., 1922/Prot. n.6113, 1/12/1922. Ara wkoll A.A.M., Suppliche, 1923, n. 124, fejn insibu t-twe[iba: "Nihil obstat ex parte Congregationis".

[29] A.A.M., Suppliche, 1923, n. 124, Decreto di cessione di S. Agata, 24/4/1924.

[30] "L-Ewwel {ebla", S. Paul: Almanacc, 1933, p.3.

[31] A.M.S.S.P., Acquisto Siti attigui a Sant 'Agata - Rabat, ff.2r-7r: Ugo Mallia - De Piro, 27/1/1919, 13/1/1920.

[32] Ibid., ff.8r-9v; Mallia - De Piro, 19/1/1920.

[33] Ibid.. D. Gio. Carlo Muscat - De Piro, 14/7/1920.

[34] Ibid., ff.14r-15r: G. Caruana Mamo - De Piro. 19/9/1920.

[35] Ibid., ff.17r-18v: Mallia - De Piro, 11/11/1921.

[36] Ibid.

[37] Ibid., f.21r: Mallia - De Piro, 17/11/1921.

[38] A.M.S.S.P., lntervisti De Piro, D. {w. Vella, 22/9/1965, f.21.

[39] L.C., Acquisto Siti S. Agata, f.22r-v: Mallia - De Piro, 21/12/1921.

[40] Ibid., f.24r: Ir`evuta ta' ]las ta' dan ix-xiri bid-data 4/1/ 1926.

[41] Ibid., f.25. Ara wkoll ittra ta' Kan. P. Butti[ie[ (Kan`illier-K.urja) dwar il-bdil: bid-data 3/4/1928.

[42] Ibid., f.26r: Av. A. Stilon De Piro - De Piro, 12/ 11/ 1927.

[43] Ibid., f.32r: Stilon De Piro - De Piro, 22/ 11/ 1928.

[44] Ibid., f.31r: Olga Pa`e - De Piro, 25/6/1928.

[45] Ibid., ff.33r-34r.

[46] A.M.S.S.P., Atti Consiglio, Cong. VII, 3/ 10/1928.

[47] S. Paul: Almanacc, 1929, qox.4.

[48] N.A.V., R 709/49, ff.483-493.

[49] lbid., R 709/50A. ff 1657-1660: R 709/50B. ff.2216-2244.

[50] Ibid., R963/33,ff.595-612. Billi Marija Back, wa]da mill-proprjetarji kienet toqg]od f’Lixandra ta' l-E[ittu, in-Nutar Francesco Catania, fit-8 ta' Settembru, 1922, kitbilha dwar il-ka\. Hi wie[bet fil-11 ta' Novembru, 1922, biex tat il-kunsens tag]ha g]all-bejg]. L-ittra tag]ha tqieg]det mal-kuntratt (ff.603-604), u [iet iffirmata minn kull min kien interessat fil-ka\. L-a]]ar firma hi "G. Dec. De Piro".

[51] Ibid., R 709/61, ff.181-197. Fil-f.197, insibu pjanta tal-''Clausura ta' Sant'Agata: Rabato della Notabile". ll-pjanta hi tal-perit Ugo Mallia, bid-data tal-1 ta' Frar, 1926. Fuq il-pjanta, hemm il-firem tad-diversi proprjetarji, u l-ewwel fosthom hi "G. Decano De Piro".

[52] Ibid., R 709/70, ff.1675-1690. Fost I-o]rajn, insibu hekk: "Si dichiara infine che scopo della presente permuta e’ la l'annessione della detta clausura all'opera erigenda dell'lstituto delle Missioni Esteri" (ff.1680-1681). B]ala xiehda kien hemm Fra Agostino Grech S.S.P. u Antonio Spiteri, probando in detto Istituto (f.1681). Hemm ukoll insibu pjanta tal-parti akkwistata, disinjata mill-Perit Ugo Mallia fl-4 ta' Di`embru, 1928 (f. 1690).

[53] Ibid., R 522/20, ff.2460-2471. Hawn ukoll insibu "pianta di porzione della Clausura Ta' }al Bajjada" bil-firma ta' min g]amilha li hu I-Perit A.P. Vassallo, u bid-data tas-27 ta' Awissu, 1930. ll-pjanta fiha wkoll il-firem: Can.co G. De Piro, {iuseppe Cuschieri, u Not. E. Agius.

[54] A.M.S.S.P., Atti Consiglio, Cong. IX, 3/7/ 1930; Cong. XI, 30/9/ 1930; L.C., Dokumenti Personali, n. 33, Fra Emmanuele Gafa.

[55] L.S., Acquisto Siti S. Agata, f.35r, ~esareo - De Piro, 22/8/1929.

[56] Ibid., A P Vassallo - De Piro. 13/ 10/ 1930.

[57] N.A.V., R 723/90, ff.3519-3520.

[58] lbid.,R 522/ 20, ff. 2460-2471.

[59] A.M.S.S.P., S. Agata - Rabato: Fondo Fabbrica, f.1v.

[60] L. C., Acquisto Siti S. Agata. f.37r. Stilon De Piro - De Piro. 25/4/ 1932.

[61] Ibid., ff.38r-39r: E. Micallef - De Piro, 29/4/1932.

[62] L.C., S. Agata: Fondo Fabbrica, f.1v.

[63] "L-Ewwel {ebla", S. Paul: Almanacc, 1933, pp.3-5.

[64] ll-kelmiet ewlenin tat-titlu ta' din it-tilkira huma dawn: Ricordo della Solenne Funzione celebrata da Mgr. Dom Mauro Caruana, Arcivescovo Vescovo di Malta, nella benedizione e posa della Prima Pietra dell'lstituto Missionario presso la Chiesa di S. Agata, Rabato - Malta: 3 ottobre 1932.

[65] Salm 125,1.

[66] "Parole d’invito" f’Ricordo Prima Pietra. Ara wkoll it-traduzzjoni tad-diskors: "L-Ewwel {ebla", San Paul: Almanacc, 1933, p.6. Possibilment jiena ma tbeg]idx mit-traduzzjoni ta' Mons. De Piro nnifsu.

[67] "L-Ewwel {ebla”, Ibid., p.8.

[68] Il-Kumitat Pro lstituto Missionario li jissemma hawn kien grupp ta' persuni li Mons. De Piro ried jag]mel minnhom il-]bieb spiritwali tas-Socjeta’ ta' San Pawl. Dawn I-ir[iel u nisa kienu qed jag]tu kull g]ajnuna lis-Socjeta’ tieg]u biex din til]aq a]jar I-g]anijiet tag]ha. Hu tah dak I-isem g]aliex kollox, fis-Socjeta’ tieg]u, ried li jkollu rabta mal-]idma missjunarja. L-istess membri tas-So`jeta’ ta' San Pawl dejem jissej]u Missjunarji. Ara dwar dan il-Kumitat: "ll-Fiera", Ibid., p.25; g]as-silta mid-diskors hawn mi[juba, ara: "L-Ewwel {ebla", Ibid., p.10; g]all-[rajja, ara Ibid., p.13.

[69] "L-Ewwel 6ebla", Ibid., p. 15.

[70] Ibid., pp.15-17.

[71] Ricordo Prima Pietra, p. 1.

[72] "L-Ewwel {ebla", San Paul: Almanacc, 1933, p. 17.

[73] Ibid., pp.3-5.

[74] "Xeuqat Tajba": Ibid., p. 18.

[75] A.M.S.S.P., S. Agata: Fondo Fabrica, ff.1v-3r.

[76] L.C., Atti Consiglio, Cong. V, 18/ 11/ 1927; Cong. II, 17/4/ 1928; Cong. Ill, 27/6/1928.

[77] "ld-Dberic tad-Dar il-{dida" San Paul: Almanacc, 1934, pp.13-15.

[78] A.M.S.S.P., Atti Consiglio, Cong. VII, 15/6/1933.

[79] Ibid., Cong. VIII, 3/7/1933.

[80] Ibid., Cong. X 18/7/1933.

[81] L.C., lntervisti De Piro, D. Wistin Grech: li kien l-ewwel Superjur.

[82] Inrodd ]ajr lil Dun Victor Camilleri MSSP tal-g]ajnuna li tani billi qara dan il-kapitlu kollu, u g]amilli I-osservazzjonijiet tieg]u dwaru.