Volum 2

Kapitlu 10

PREDIKATUR IM}E{{E{ TAL-KELMA T'ALLA

 

Reba] I-impedimenti ta' \g]o\itu

{u\eppi De Piro ma kienx ta' sa]]a kbira. F'\g]o\itu, hu bata minn infjammazzjoni li kienet qed tikka[unalu I-u[ig] u to]loqlu diffikulta' biex jitkellem. L-ispe`jalista li kien qed imur g]andu kellu ja]raqlu gri\mejh bin-nar. L-istess mard tas-sider li ntmiss bih kien ukoll b]al impediment ie]or g]aliex i[ib mieg]u eg]ja u qtug] tan-nifs.[1] Fi\-\mien tal-mistrie] fil-Qrendi (1904-1907), Dun {u\epp De Piro kien g]adu xi ftit imba\\a' milli jintafa' fuq il-predikazzjoni. Fis-26 ta' Novembru, 1906, De Piro nnifsu kiteb li Mons. Dun Manwel Debono, id-Direttur ta' l-Opra tal-Missjoni, staqsieh jekk ja``ettax li jid]ol fost dawk is-sa`erdoti li jintefg]u fuq il-predikazzjoni fost il-poplu. L-Opra Missjunarja kienet torganizza missjonijiet popolari fid-diversi parro``i ta' Malta. De Piro kiteb hekk: "Jiena we[ibtu li a``etta minn qalbi. Imma, billi min]abba l-marda tieg]i, g]andi xi diffikulta' biex nippriedka, qatt ma kelli l-kura[[ li noffri l-opra tieg]i"?[2]

Minkejja dawk id-diffikultajiet tal-bidu. Dun {u\epp De Piro ssa]]ah sewwa. Kultant \mien, hu kien jintlaqat minn xi marda ]afifa; imma ma jidhirx li hu qatt marad fit-tul. Dun {u\epp De Piro kien mitfug] kollu kemm hu fuq I-appostolat, u nafu tajjeb li din il-]idma te]tie[ is-sa]]a. F'\g]o\itu, Mons. Coselli, ir-Rettur tieg]u tal-Capranica, kien feta]lu g]ajnejh dwar dan bil-kelmiet li [ejjin: "Is-sa]]a hi te\or prezzju\ g]alkul]add; hi b'mod spe`jali prezzju\a g]al wie]ed li qed jixxennaq g]as-sa`erdozju sabiex biha jkun jista' jinqeda ]alli mbag]ad ja]dem fil-g]alqa mistika tal-Knisja".[3]

Fil-fatt, kollox juri li, spe`jalment minn meta kien la]aq Monsinjur tal-Katidral ta' Malta, fis-sena 1911, Mons. De Piro ma sab xejn xi jwaqqfu mill-appostolat tal-predikazzjoni. II-priedki tieg]u kienu ta' kull xorta. B]ala sa`erdot, hu kien jag]mel I-omelija ta' kull nhar ta' }add. B]ala wie]ed li kul]add kien jara fih Direttur Spiritwali tajjeb, hu kien imfittex ]afna biex ikellem lil dawk li kienu mog]tijin ‘l Alla f’]ajja kkonsagrata. Mons. De Piro tkellem ta' sikwit ma' sorijiet. Lilhom g]amlilhom, mhux biss xi omelija f'okka\jonijiet partikulari, imma wkoll irtiri s]a] g]at-tul ta' [img]a.

Mons. De Piro kien jissejja] ukoll biex jag]ti korsijiet ta' e\er`izzi. Noti ta' priedki li waslu f'idejna huma adatti ]afna g]al priedki ta' din il-g]amla. Missirijietna, minbarra li kienu jmorru bi ][arhom g]all-e\er`izzi tar-Randan, kienu jistennew ukoll li l-predikatur jag]tihom il-barka papali fl-a]]ar ta' l-e\er`izzi. Mons. De Piro, b]all-predikaturi ta' \mienu, g]amel supplika lill-Papa Benedittu XV biex hu wkoll ikollu s-setg]a li jag]ti I-barka papali. Twe[iba ming]and il-Kardinal Penitenzier waslitlu fit-3 ta' Frar, 1919. Skond dik il-fakolta’, hu sata' jag]ti I-barka papali billi jrodd is-salib g]al darba bil-Kur`ifiss fi tmiem I-a]]ar priedka ta' l-e\er`izzi tar-randan jew ta' I-avvent, jew fi \mien ta' xi missjoni jew ta' xi e\er`izzi spiritwali ta' xi komunita’ reli[ju\a. Imma, biex I-insara kienu jaqilg]u I-indulgenza plenarja, minbarra li jkunu ]adu dik il-barka, huma riedu jkunu semg]u g]allanqas ]ames priedki, ikunu talbu skond il-fehma tal-Papa, u resqu g]as-sagrament tal-qrar u tqarbnu. L-o]rajn kienu jaqilg]u indulgenza parzjali.[4]

Mons. De Piro [ie li kien mistieden ukoll g]al xi okka\jonijiet ta' solennita’. Fost il-priedki tieg]u hemm dik li hu g]amel lejn l-eg]luq tal-Kungress Ewkaristiku. Hu [ie li ppriedka fil-Quddiesa Solenni ta' xi sa`erdot novell. Hemm ukoll o]rajn ta' okka\joni ta' `entinarju: b]alma kienu dawk tal-mewt ta' San Frangisk t'Assisi u ta' Sant'Antnin ta' Padova, jew ta`-`entinarju mit-twaqqif tat-Terz Ordni Fran[iskan. Ma' dawn, ji\diedu wkoll xi pani[ierki fil-festa ewlenija ta' xi belt jew ra]al.

Barra minn dawn, I-opri li kellu f'idejh kienu j[ibu mag]hom li hu kien ikollu jag]mel bosta diskorsi ta' okka\jonijiet spe`jali. Fl-inawgurazzjoni ta' l-ewwel dar tas-So`jeta’ ta' San Pawl fl-lmdina jew fit-tqeg]id ta' l-ewwel [ebla ta' Sant'Agata, li kellha tkun id-dar `entrali tas-So`jeta’, hu tkellem quddiem I-Ar`isqfijiet Pietru Pa`e u Mawru Caruana biex ippre\enta quddiem l-Awtorita’ tal-Knisja I-opra li kienet sejra tibda.[5] Hu tkellem ukoll b'diskorsi li jqanqlu u ppreparati tajjeb ]afna fl-okka\jonijiet kollha li kienu jintrabtu ma' I-lstituti li kienu jag]mlu minnu. Xi wie]ed minn dawn id-diskorsi, b]alma hu dak ta' I-inawgurazzjoni ta' I-lstitut {esu’ Nazzarenu ta\-|ejtun, wasal f'idejna kelma b ‘kelma.[6]

 

ll-kelma t'Alla miktuba

Minn qaddisu, Mons. De Piro kien il-bniedem li ma jag]mel xejn ming]ajr ma jipprepara tajjeb. G]alhekk, kif wie]ed jistenna minn bniedem ta' dix-xorta, hu \gur li pprepara bir-reqqa kollha I-priedki importanti li kellu. Madankollu, il-bi``a I-kbira tal-pani[ierki tieg]u ma waslux f'idejna. G]andu mnejn [ara li dawn intalbu minn dan jew dak il-kappillan, u g]alhekk jistg]u jinstabu f'rokna ta' xi arkivju parrokkjali jew f'xi dar privata. |gur li bosta minn dawn il-priedki llum huma mitlufin g]al kollox. Minn dawk il-priedki li hu ddedika ]afna ]in biex kitibhom, f'idejna ma waslux ]lief affarijiet \g]ar. Bi``a pani[ierku li wasal f'idejna hu dak li g]amel f'[ieh Marija Immakulata. G]alkemm ma humiex pani[ierki, x'u]ud minn dawk li g]amel f'xi kungress jew xi `entinarju n\ammu minnu stess, u g]adna nistg]u narawhom b'g]ajnejna.

B'xorti tajba g]al dawk li jixtiequ jixorbu mill-ispiritwalita’ ta' Mons. De Piro, g]ad g]andna I-ori[inal ta' ]afna mill-priedki jew omeliji pastorali tieg]u. X'u]ud, spe`jalment meta huma rtiri, ma ji[brux fihom ]lief xi ideat [enerali. Minn dawn, naraw li hu kien jippjana tajjeb I-irtir kollu u, ma' l-argumenti tal-priedki, kien jipproponi wkoll xi qari mill-Bibbja jew minn xi ktieb spiritwali: b]alma hu l-lmitazzjoni ta' Kristu ta' Kempis.

Bosta omeliji nkitbu kelma b’kelma. Fin-na]a ta' fuq ta' ]afna minnhom, insibu mni\\el il-post jew postijiet fejn saru, x’kienet I-okka\joni, u d-data pre`i\a.

{eneralment, Mons. De Piro ni\\el il-]sebijiet tieg]u bit-taljan: li kien I-ilsien li kien jafu tajjeb aktar minn kull ie]or. Kultant xi priedka hi bi-ingli\; imma dan [ara g]aliex hu kien se jag]milha b'dan I-ilsien: b]al fl-okkazjoni ta' xi tie[ li fih I-g]arus jew I-g]arusa kienu jkunu ta' nisel ingli\. F'xi ka\ rari, priedka s]i]a hi miktuba bil-malti: b]alma hi wa]da dwar id-Duluri tal-Ver[ni Marija. Nafu li I-a]]ar priedka li hu g]amel kienet proprju dwar id-Duluri. Hu \gur li ma kienx jikteb priedka [dida kull darba g]aliex, fil-predikazzjoni, I-istess argument ji[i ripetut kemm-il darba. G]alhekk, din il-priedka bil-malti jew o]ra dwar l-istess argument miktuba bit-taljan g]andha mnejn tixbah lil dik l-istess wa]da li hu g]amel il-}amrun, fil-[urnata tal-mewt tieg]u.

G]alkemm ]afna mill-priedki ta' Mons. De Piro waslu f'idejna bit-taljan, a]na nafu li hu g]amilhom bil-malti. F'dak i\-\mien, [ie li kienu jsiru xi priedki bit-taljan; imma dawn kienu ta' xi okka\jonijiet solenni biss. Madankollu, il-kuntatt ta' Mons. De Piro mal-poplu malti kien kontinwu. G]alhekk, g]al skopijiet i\jed pratti`i, filwaqt li hu kien jikteb priedka bit-taljan, u kien jaf li kien se jag]milha bil-malti, Mons. De Piro, ma[enb il-kelmiet taljani I-i\jed diffi`li, kemm-il darba qieg]ed it-traduzzjoni tag]hom bil-malti.

Fl-i\vilupp ta' din il-]ajja, ma hux il-ka\ li nin\lu f’]afna dettaiji dwar il-kontenut tal-predikazzjoni ta' Mons. De Piro. Imma, billi mill-abbundanza tal-qalb jitkellem il-fomm, in]arsu lejn ftit aspetti partikulari biex naraw dwar xiex kien jitkellem dan il-bniedem qaddis. Aktar milli t-titlu [enerali, lilna jinteressana l-kontenut tal-priedka. A]na nafu tajjeb li predikatur jitkellem f'dawk i`-`irkustanzi li jsej]ulu g]alihom. G]alhekk, it-titlu [enerali ma jkunx mag]\ul minnu, imma minn dak li jsejja]lu.

L-argument `entrali tal-priedki ta' Mons. De Piro hu dejjem pastorali. Kull priedka tieg]u g]andha I-iskop li tressaq il-bniedem lejn Alla. Imma Mons. De Piro, skond i`-`irkustanzi, jaf jin\el ukoll fil-profondita’ tat-Teolo[ija. ll-kelma t'Alla, kif naqrawha fil-Bibbja, u b'mod spe`jali fil-Van[elu, insibuha dejjem fuq fommu. Skond id-drawwa ta\-\mien, hu kien i]obb ida]]al test bibliku fil-priedki kollha tieg]u; u dan kien jag]mlu wkoll fl-omeliji sempli`i tal-}dud. Mons. De Piro kien i]obb I-istorja wkoll. G]alhekk, spe`jalment meta kien jitkellem dwar xi qaddis, hu ma kienx jonqos milli jda]]al xi dettaiji mill-]ajja tieg]u. L-istorja tal-Knisja wkoll tid]ol fil-priedki tieg]u. Hemm ]afna modi kif wie]ed ji[bor il-kontenut tal-priedki tieg]u. Ftit ]sebijiet sejrin jin[abru hawn skond ]ames argumenti importanti: a) {esu’ Kristu, b) il-Ver[ni Marija, `) il-Qaddisin, d) il-]ajja nisranija, u e) il-]ajja reli[ju\a.

 

Min jifridna minn Kristu?

{esu’ Kristu ma jistax ma jkunx i`-`entru tal-predikazzjoni kollha ta’ Mons. De Piro. Hu x’inhu l-argument, kull kelma tal-predikazzjoni tieg]u hi mimlija bi tqanqil ta’ m]abba lejn Kristu.

Filwaqt li kien qed jitfa’ g]ajnejh fuq il-fdal tal-martri San Kal`idonju, fl-okka\joni tal-festa tieg]u fis-Seminarju, il-Furjana, fis-sena 1924, De Piro beda minnufih b’kelmiet ta’ San Pawl: “Min se jifridna mill-im]abba ta’ Kristu?[7] Dan it-test kien l-aktar wie]ed g]a\i\ g]al Mons. De Piro g]aliex hu wkoll kien konvint li ta]bit, dwejjaq, persekuzzjoni, [u], g]era, ti[rib, jew xabla, qatt ma jistg]u jifirduh mill-im]abba ta’ Kristu. Dan it-test kien l-aktar wie]ed g]a\i\ g]al De Piro fil-predikazzjoni tieg]u dwar Kristu. F’solennita’ ta’ dak il-martri, lil De Piro nisimg]uh ig]id: “Quddiem g]ajnejna, ma narawx xabla lesta biex tinfidna. Imma ]arsa madwarna turina [ibdiet tad-dinja li jqarrqu bina, it-tqanqil tax-xitan, u l-inklinazzjonijiet tag]na nfusna. Dawn kollha j]ajruna biex nag]\lu lilhom minflok ‘il {esu’”.[8]

De Piro juri li xejn ma jista’ jifridna minn Kristu, g]aliex ]add ]liefu ma hu l-Feddej tag]na. Kif ig]id San Pawl: “Kristu {esu’ [ie fid-diinja biex isalva l-midinbin u, fosthom, lili l-ewwel wie]ed”.[9] G]alhekk, lill-bniedem ma jaqbillux li jinfired minn Kristu. Omelija ta’ De Piro turi, b’kumment tal-parabola ta’ l-Iben il-}ali, kif a]na wkoll, meta nfittxu l-istima tad-dinja u meta nixxennqu g]as-setg]a b]al dak l-iben i\-\g]ir, inkunu tlabna sehemna u tlaqna ‘l Alla. Alla j]allina, u b’]ajja wara l-pja`iri tad-dinja, ti``ajpar fina x-xbiha tal-Mulej. Imma a]na ma niddisprawx g]aliex nafu li nsibuh jistenniena biex jilqag]na mill-[did g]andu.[10]

Bosta huma l-]sibijiet ta’ De Piro biex juri ‘l {esu’ mimli m]abba lejn il-bnedmin. Dan jidher b’mod spe`jali fil-priedki tieg]u f’[ie] il-Qalb Imqaddsa ta’ {esu’ u f’dawk ta’ qima lejn l-Ewkaristija. Meta kien mistieden biex jitkellem fl-okka\joni tal-festa tal-Qalb ta’ {esu’, De Piro donnu kien isib l-argument li kien g]al qalbu aktar minn kull ie]or. Hu biddel ta’ sikwit il-priedka tieg]u; imma ma satax ma jis]aqx dejjem dwar il-kobor ta’ l-im]abba ta' Kristu lejna, u dwar I-ingratitudni tal-bnedmin. lr-rakkont tad-dehra ta' {esu’ lil Santa Margerita M. Alacoque [ie mxandar minnu diversi drabi b'ilwien ]ajjin. Minn kwantita’ ta' priedki dwar il-Qalb ta' {esu’, nie]du silta minn wa]da biss li, f’Santa Marija ta' {esu’, ir-Rabat, fil-11 ta' Jannar, 1920, hu g]amilha lit-Terzjarji Fran[iskani, fl-okka\joni tat-ti[did tal-konsagrazzjoni tag]hom lil din il-Qalb Divina. "Tistg]u tg]idulu 'I {esu’ li hu sata ' ma twelidx [ewwa g]ar fil-ksie] tax-xitwa. Tistg]u tg]idulu li Hu sata' ma batiex g]alina. Tistg]u tg]idulu li sata’ ma g]amilx daqshekk mag]na. Tistg]u tg]idulu li ma kellux g]alfejn ixerred demmu kollu g]alina. Imma Hu jwe[ibkom li Hu ma satax ma jag]milx dan kollu g]alina. Il-Qalb tieg]u ma setg]etx ma t]obbx daqshekk. Hu ma satax ma j[eg]ilniex nifhmu u n]ossu li m]abbtu g]alina hi ta’ kobor infinit. 'Hawn hi l-Qalb li tant ]abbet lill-bnedmin’”.[11]

G]al sa`erdot, I-okka\jonijiet I-i\jed spissi biex jitkellem huma dwar {esu’ fl-Ewkaristija. Dwar dan I-argument ukoll, De Piro kellu bosta okka\jonijiet. Hu tkellem waqt Kungress Ewkaristiku, f'okka\jonijiet ta' Kwaranturi (li huma tlitt ijiem ta' qima lil {esu’ Ewkaristija), fl-Ewwel Tqarbina tat-tfal, u f'tant festi ta' l-Ewkaristija. Hawn ukoll, ma nni\\lux ]lief silta ta' priedka f'eg]luq il-kwaranturi f'wa]da mill-parro``i ta' Malta. Hi silta li turi xi xtaq De Piro minn {esu’ Ewkaristija g]all-Maltin: "Wara din il-pur`issjoni sabi]a, wara dan it-trijonf li tajna lil {esu’ tul it-toroq ta' dan il-post, naslu g]at-tmiem ta' din is-solennita’. Imma, qabel ma n]allu 'I din il-knisja, li hi b]al monument tad-devozzjoni tag]kom, g]ad jonqosna li nag]mlu xi]a[a o]ra. G]ad jonqosna li nqieg]du umilment f'ri[lejn it-tron ta' {esu’ talba o]ra li to]ro[ minn qieg] qalbna. Hi t-talba, O {esu’, li inti nnifsek, b'tant ]erqa g]allimtna. Nitolbuk li 'Ti[I Saltnatek'. Ti[i saltnatek fl-im]u] tag]na, u, bid-dawl li [[ib mag]ha, t]oll i`-`par kollu sabiex kul]add jara bid-dieher it-triq tal-verita’ u tal-[ustizzja".[12]

 

Marija, 0mm tal-}niena, Tama tag]na

L-isem ta' Marija, li fiha kien jara I-Omm tal-]niena u t-tama tag]na, kien kontinwament fuq il-fomm ta' De Piro. B]alma g]amel kull Istitut Reli[ju\, De Piro wkoll ried ja]tarha b]ala l-patruna tas-So`jeta’ mwaqqfa minnu. Hu g]a\el it-titlu tant g]a\i\ ta' Marija Assunta li, sa minn tant mijiet ta' snin, kien minn dejjem marbut ma' qalb il-Maltin. Fir-rabta tieg]u ma' dan it-titlu, fis-sena 1931, meta l-Knisja Universali kienet qed ti``elebra eg]luq l-1500 sena mill-Kon`ilju ta' Efesu, fejn Marija [iet solennement dikjarata b]ala "0mm Alla", Mons. De Piro u s-So`jeta’ `kejkna tieg]u riedu jwasslu t-talba umli tag]hom lill-Awtoritajiet tal-Knisja. Huma xtaqu li [awhra o]ra titqieg]ed fil-kuruna ta' Marija billi Hi ti[i solennement dikjarata mill-Knisja b]ala "Mtellg]a s-sema bir-ru] u l-[isem".[13] Dik ix-xewqa ta' m]abba qaddisa se]]et ftit anqas minn g]oxrin sena wara.

Mons. De Piro, li tant kien jitkellem minn qalbu, ma satax ma jkollux I-isem ta' Marija fuq fommu bla waqfien, waqt il-predikazzjoni tieg]u. Inkunu g]edna ftit jekk infakkru li I-priedki tieg]u ddedikati lil xi titlu ta' Marija kienu ta' sikwit. L-isem ta' Marija da]al f'tant u tant argumenti. Test tant g]a\i\ g]alih, g]aliex kien jarah ji[bor ]afna tag]lim, kien dak li bih tibda t-talba tas-Sliem g]alik Sultana. Hu, li ried jis]aq biex ifiehem li Marija hi I-Omm ]anina tag]na I-bnedmin, ta' sikwit beda l-priedki tieg]u bil-kelmiet: "Sliem g]alik. Sultana, 0mm tal-}niena, tama tag]na". Huma kelmiet li juru s-setg]a ta' Marija b]ala Re[ina tal-]olqien, imqieg]da minn Binha {esu', u juru wkoll kemm a]na, b]ala nsara, nistennew ]afna ming]andha g]aliex nafu li, b]ala Omm mog]tija lilna, ma tistax ma t]obbniex u ma tg]inniex f'kull b\onn.

Mons. De Piro tkellem dwar Marija f'pani[ierki, f'bosta okka\jonijiet ta' festi, f'devozzjonijiet b]alma huma dawk tax-xahar ta' Mejju, u f'tant okka\jonijiet o]rajn. Ma wasalx f'idejna I-pani[ierku f'[ieh Santa Marija li, fis-sena 1923, hu g]amel fil-festa titulari tal-parro``a tal-Gudja.[14] Imma kien ukoll nhar Santa Marija ta' sena o]ra meta hu mar f'wa]da mill-parro``i ta' Malta biex, waqt il-quddiesa solenni ta' sa`erdot novell, hu g]amel il-priedka ta' l-okkazjoni. Kien sa`erdot li, g]al sentejn, bejn 1918 u 1920, g]ex fis-seminarju ma[[uri, ta]t it-tmexxija g]aqlija ta' Mons. De Piro.[15] Dak in-nhar, il-ferh tal-Knisja, fit-tifkira solenni ta' l-Assunzjoni ta' Marija, sar ]a[a wa]da mal-fer] l-ie]or li jimla 'l qlubna, meta niftakru li sa`erdot ie]or beda I-missjoni tieg]u ta' bniedem ta' kul]add. De Piro, lil dak is-sa`erdot novell, fakkru li f'Malta wkoll hu g]andu I-mudelli tieg]u. Hu fakkru f'Mons. Dun Fran[isk Bonni`i, li waqqaf I-lstitut ta' San {u\epp, f'Santa Venera, g]at-tfal iltiema.[16]

Filwaqt li lil Marija jsellmilha u jg]idilha "Tama tag]na, Sliem g]alik", Mons. De Piro, f'kelmtejn iddedikati kollha kemm huma g]al Marija, jurina li Hi tassew il-kenn tal-midinbin, imma, jissokta jg]id, ta' dawk il-midinbin li jridu jintrefg]u minn ]tijiethom, u jbiddlu ]ajjithom.[17] F'okka\joni o]ra li, matulha, Mons. De Piro lil Marija kontinwament itennilha: "Sliem g]alik, Sultana, Omm tal-]niena", hu [abar [rajjiet il-Knisja, im\ewqin bil-kitbiet tal-g]orrief, bid-devozzjonijiet tal-poplu sempli`i, u bl-istonaturi wkoll ta' xi wie]ed b]al Nestorju li `a]dilha I-[ieh tag]ha b]ala Omm Alla. Min sama' I-]sebijiet tieg]u, ma kienx jonqsu ]lief li hu wkoll, flimkien ma' Mons. De Piro, jerfa' ]sebijietu lejn Marija, b'dawn il-kelmiet: "lppermettili, o Marija, li jiena ng]idlek kelma f'isem dawn uliedek, li b'tant attenzjoni u qima semg]uni, waqt li kellimthom dwar il-]niena tieg]ek. Meta huma jersqu f'ri[lejn l-artal tieg]ek, ftakar li inti g]alihom l-Omm tal-]niena. Meta dawn uliedek, mag]fusin mit-ti[rib u t-taqlib tad-dinja, ji[u jfittxu l-kenn tieg]ek, b]al dik il-]amiema li tkun ]elset minn tempesta, ift]ilhom, f'dak il-waqt, id-dirg]ajn tieg]ek. Issokta ifrex fuqhom il-mant tieg]ek, u ilqag]hom fil-]arsien tieg]ek g]aliex huma wliedek. Meta ji[u jift]u qalbhom mieg]ek, u jolfqu g]an-niket tag]hom li ma j]ossux li g]andhom jaqsmuh ma' ]addie]or: lanqas ma' missierhom, ommhom jew ]uthom, ilqag]hom, o Marija, ]addanhom mieg]ek, u imliehom mill-[did bl-im]abba ta' lbnek {esu'. Ag]mel li a]na dejjem ikollna g]ax insellmulek ilkoll flimkien, u ng]idulek: 'Sliem g]alik, Sultana, Omm tal-]niena'".[18]

F'eg]luq ix-xahar ta' Mejju, Mons. De Piro wera kemm il-qalb mimlija m]abba ta' Marija tressaqna dejjem i\jed lejn il-qalb ]anina ta' {esu'.[19] Kull mezz li tag]tina I-Knisja, ig]idilna Mons. De Piro, qieg]ed hemm biex ig]inna ]alli {esu' jismag]na. L-artali ta' knisja ddedikati lil Marija, ix-xbihat tag]ha, xi labtu li nilbsu fuqna, u xi talba b]alma hi r-Ru\arju huma I-mezzi li jqanqluna u jfakkruna li ma g]andniex naqtghu qalbna, ukoll jekk na]sbu li donnu ma wasalx il-waqt li {esu' jismag]na, ji[ifieri li s-sieg]a tkun g]adha ma waslitx, b]alma qal {esu' lil Marija waqt it-tie[ ta' Kana.[20]

L-omeliji ta' Mons. De Piro f'[ieh Marija, waqt li jqimha f'tant titli tag]ha, huma kollha mimlijin im]abba, u mi\g]uda wkoll bit-tag]lim awtentiku tal-Knisja. Nisimg]u silta minn pani[ierku dwar Marija Immakulata: "{esu' Kristu reba] g]aliha il-glorja ta' Feddej l-i\jed perfett meta ma ]alliex li l-Omm g]a\i\a tieg]u tkun b]all-kumplament tal-bnedmin. Dan g]amlu permezz tal-privile[[ li ta lilha biss. Hu ma stenniex li Hi, l-istess b]all-bnedmin l-o]rajn kollha, taqa' fil-]tija tad-dnub tan-nisel, biex, imbag]ad, jerfag]ha. G]aliha, Alla ried japplika l-merti tieg]u qabel i\-\mien. Hi [iet mag]\ula mill-bnedmin l-o]rajn b'g]amla ta' fidwa perfetta g]al kollox. Hi dik il-fidwa li t-Teolo[i jsej]ulha 'preservattiva'. B'hekk, Alla ried juri fil-bera], mhux biss l-g]erf u s-setg]a tieg]u, imma wkoll l-im]abba mqanqla ta' iben lejn ommu".[21] Din hi t-teolo[ija [enwina tal-Knisja, mg]allma g]all-ewwel darba mid-duttur fran[iskan {wanni Duns Skotu.

De Piro kien ig]aqqad ukoll it-tag]lim mad-devozzjonijiet. Fi priedka mibdija bit-taljan, u li minn nofsha titkompla bil-malti, De Piro, fis-sena 1924, waqt li kien il-}amrun fil-festa tal-Madonna tar-Ru\arju, g]aqqad flimkien id-domma ta' l-Immakulata mill-Papa Piju IX u I-konferma min-na]a ta' Marija fid-dehriet mag]rufin ta' Lourdes, u fakkar ukoll li I-Madonna dehret bil-kuruna tar-Ru\arju f'idejha.[22]

Mons. De Piro juri li jixraq li kull bniedem ikun ikkonsagrat lil Marija. Hu sab okkazjoni adattata mill-i\jed biex tkellem dwar dan meta, fil-31 ta'Jannar, 1919, libbes il-midaija mirakulu\a lil tfal bniet tal-Kongregazzjoni tal-Figlie di Maria, fid-dar ta' Sant'OrsIa, il-Qrendi, li kienet twaqqfet sena qabel. Konsagrazzjoni, fuq kollox, tfisser im]abba. Nisimg]u hawn lil Mons. De Piro jin\el g]al-livell ta' tfal `kejknin biex lilhom jerfg]alhom ]sebijiethom 'il fuq. "Meta bint bla qalb tkasbar 'I ommha, u[[ib ru]ha ]a\in mag]ha, x'jag]mlu ]utha l-o]rajn li jkunu j]obbu 'I ommhom? Huma jmorru qrib tag]ha, u jaraw kif isabbruha bit-tmellis tag]hom. Huma jixxuttawlha d-dmug] tag]ha waqt li jg]idulha: 'G]a\i\a ommna, tinfeniex fin-niket, u la tibkix g]aliex a]na n]obbuk'. Hekk ukoll g]andkom tag]lu intom mal-Madonna. Xi tfal, bl-im[iba mhux tajba tag]hom, jinsultaw lill-Madonna, u bi dnubiethom isallbu mill-[did 'il {esu’. Intom g]andkom toqog]du qrib il-Madonna, tixxuttawlha d-dmug] tag]ha, u te]ilsuha minn dak is-sejf ta' niket li l-]\iena jkunu qasmulha qalbha bih. Fi ftit kelmiet, intom g]andkom tfarr[uha bit-tmellis ta' l-im]abba tag]kom’.”[23]

"Li kieku jkollna nwarrbu minn quddiem g]ajnejna", ig]id Mons. De Piro f'okka\joni o]ra, "il-velu li ja]bilna l-Omm tag]na Marija, a]na nilmhuha b'wi`` hieni lesta biex tilqag]na fi tmiem dan il-pellegrina[[ tag]na. G]alhekk, nisimg]uha tistedinna nersqu lejha bil-kelmiet: lbni, ag]tini qalbek'.”[24]

Din ma hix ]lief stedina o]ra g]all-konsagrazzjoni tag]na. Mons. De Piro kien jaf li l-qalb tan-nisrani tin[ibed I\jed lejn Marija fi\-\menijiet I-i\jed diffi`li. Fis-Santwarju g]a\i\ tal-Mellie]a, fil-21 ta' Marzu, 1920, wara li fisser in-niket ta' missirijietna tul erba' snin ta' gwerra, meta numru sewwa ta' Maltin kienu mbieg]da minn arthom u mitfug]in fil-qilla tat-taqbid, Mons. De Piro fakkar il-pellegrina[[i li I-Maltin g]amlu biex jitolbu f'ri[lejn il-Madonna. "A]na ]assejna li Hi kienet qed t]ares lejna b]ala wliedha. A]na ttamajna li l-Madonna tal-Mellie]a tkun g]alina l-fara[ tag]na. Dan kien il-]sieb tag]na. Kelmiet b]aldawn kienu fuq fommna. Immorra, immorru, konna ng]idu, f'ri[lejn l-Omm tag]na, il-Ver[ni tal-Mellie]a".[25]

ll-qalb ta' Mons. De Piro kienet mu[ug]a b]al dik ta' ]afna maltin fi \mien l-ewwel gwerra dinjija. Kien \mien meta lill-Madonna hu mma[ina li kien qed jaraha tibki mag]na fuq is-slaleb tal-]ajja. Kienet is-sena 1916, meta, b'qalb imnikkta aktar minn \menijiet o]rajn, il-poplu malti sej]ilha "Madonna tal-Pa`i", b'xewqa ]erqana li tisimg]u malajr. Nisimg]u silta minn priedka f’jum id-Duluri fi \mien il-gwerra I-kbira. "Omm tag]na Marija, ftakar li l-grazzji kollha jridu jg]addu minn idejk. G]alhekk, o Mania, itfa 'l-]arsa tieg]ek fuq l-imsejkna Ewropa, li ntlaqtet mill-isfortuna l-i\jed kbira. G]al kwa\i sentejn, ilha milquta minn gwerra li l-istorja ma tiftakarx o]ra kiefra daqsha. Ikollok ]niena, g]alhekk, mill-Ewropa. Ag]mel lil-qalb ta’ Ibnek {esu’ ma tibqax imberrna g]ad-dinja, u tilqa’ s-sagrifi``ju li tant \g]a\ag] taw b']ajjithom stess f'xi kamp ta' battalja. Ag]mel li {esu’ ma je]odhiex i\jed mad-dinja, u jilqa 'l-offerta ta’ tant demm li, b]al gelgul, qed ji[ri mad-dinja. O Marija, inti, li darba f’]ajtek bkejt l-Iben wa]dieni tieg]ek, ara b'g]ajnejk id-dmug] li qed igelben ma' ]addejn tant ommijiet, tant xbejbiet, tant nisa mi\\ew[in, u tant ulied inno`enti. Ag]mel, o Marija, li din il-]sara hekk kbira tieqaf. Ming]andek, o Re[ina tal-pa`i, a]na nistennew li naqilg]u l-grazzja mixtieqa. G]alhekk, id]ol g]alina, u itlob g]alina. Re[ina tal-Pa`i, itlob g]alina".[26]

Kien nhar festa o]ra tad-Duluri, snin i\jed tard; wara li Mons. De Piro ``elebra I-festa tag]ha, il-Madonna sej]itlu g]al ]dejha. Nag]alqu I-]sebijiet tag]na dwar Marija billi nuru li Mons. De Piro g]amel kemm sata' biex juri li l-"[id kollu li r`evejna wasal g]andna permezz ta' Marija".[27] Bil-g]ajnuna li tag]ti Marija, il-bniedem isir b]al santwarju. Marija hi tassew il-ma]buba tag]na g]aliex nafu li Hi tridilna kull [id. Marija trid taqlag]lna I-aqwa grazzja: dik li nag]mlu mewta tajba. G]alhekk, Marija hi tassew it-tama kollha tag]na.[28] Kien g]alhekk li Mons. De Piro, b’fara[ kbir, kien i]obb isej]ilha flimkien mal-Knisja bl-invokazzjoni tas-Salve Re[ina: "Sliem g]alik. Sultana, Omm tal-]niena, tama tag]na, Sliem g]alik”.

 

Qaddisin, b]alma Qaddis huwa I-Mulej

ll-kelmiet ta' tif]ir ta' Mons. De Piro f'[ieh il-qaddisin ma kenux i]allu ‘l-bniedem kif kien. Hu ma jintilifx fi kliem bombastiku. Hu juri li a]na nippridkaw il-qaddisin biex nitg]allmu nkunu b]alhom. Hawnhekk ukoll hu g]andu test bibliku li g]alih hu g]al qalbu i\jed minn kull ie]or. Hu dak il-vers tal-ktieb tal-Levitiku fejn Alla jg]id lill-poplu tieg]u: "Kunu g]alija Qaddisin, b]alma qaddis huwa Jien”.[29]

Mons. De Piro, fundatur ta' So`jeta’ Maltija msemmija g]al San Pawl, ma satax ma jda]]alx lill-Appostlu tal-[nus tant drabi fil-kelmiet tieg]u. San Pawl hu b]al xmara ta' g]erf g]al kull predikatur. Imma, fost il-kwantita’ ta' priedki li waslulna, ma [ietx f'idejna wa]da li hi ddedikata kollha kemm hi 'l San Pawl. Flimkien mat-test bibliku fuq imsemmi, De Piro jara tant adattat g]all-qaddisin dak ta' San Pawl li di[a’ tfakkar: "Min se jifridna mill-im]abba ta' Kristu?"[30] Dan hu ]sieb adattat b'mod partikulari g]all-martri.[31]

Kif inhu mag]ruf, il-qaddisin jiddu dejjem b'kull xorta ta' virtujiet. Imma De Piro aktarx li jibni I-kelmiet tieg]u b'rabta ma' virtu wa]da li kienet karatteristika fil-qaddis jew li setg]et tolqot i\jed lis-semmieg]a tieg]u f'xi okka\joni spe`jali. F’kelmiet lil \g]a\ag] laj`i, De Piro ried jag]fas fuq l-e\empju li ]allielhom San {wann Berchmans. Lilhom uriehom li I-kelmiet tal-Bibbja li jistiednu ‘l-bniedem g]all-qdusija huma g]al kul]add: hu x'inhu ‘l-istat tal-]ajja taghna. San Gwann Ber`hmans tqaddes fl-istat tal-]ajja reli[ju\a permezz ta' I-ubbidjenza billi qag]ad g]all-obbligi kollha tal-]ajja komuni. BI-istess mod, i\-\g]a\ag] tad-dinja jitqaddsu billi joqog]du g]al dawk li huma fuqhom.[32] Hu wera wkoll xi tfisser kanonizzazzjoni meta, fis-sena 1920, tkellem fl-okka\joni ta' meta Margerita M. Alacoque [iet iddikjarata qaddisa. A]na nibnu tempji f'[ie]ha u nirre`itawlha I-Uffi``ju Divin g]aliex kienet mudell g]al ]ajjitna wkoll.[33]

Lit-tfal tal-Kulle[[ San Alwi[i f'Birkirkara, De Piro wriehom li Alla ming]andhom ukoll jitlob li jkunu safjin, b]alma kien San Alwi[i, il-patrun tag]hom. Imma t-test li fuqu bena I-kelmiet kollha tieg]u juri li min ji[[arraf ukoll g]andu x'jimita f'San Alwi[i: "Jekk a]na tlifna s-safa tag]na, nimitawh g]allanqas fil-penitenza tieg]u".[34]

Fil-priedka tieg]u f'[ie] Santa {iovanna Antida Thouret, fi \mien meta hi kienet g]adha "Beata", De Piro, huwa u jitkellem mas-Sorijiet tal-Karita’ li huma wliedha, wera x'g]andu jfisser g]alihom il-ktieb tar-Regola li I-pitturi tag]ha jqieg]du f'idejha.[35] Bosta huma l-qaddisin I-o]rajn li dwarhom tkellem Mons. De Piro, u li I-]sebijiet ewlenin tal-priedki tieg]u waslu sa g]andna. Biex insemmu x'u]ud biss, ng]idu li g]andna priedki miktubin minn De Piro dwar San Fran[isk ta' Paola, Sant'OrsIa, San Vin`enz De Paoli, San Fran[isk Saverju, San Mikiel Arkan[lu, Sant’Antnin ta' Padova, u numru sewwa dwar San Fran[isk t'Assisi.[36]

Mons. De Piro [ie mitlub bosta drabi biex jitkellem f'[ie] San Fran[isk. Hu kellem b'mod spe`jali lil Sorijiet u Terzjarji Fran[iskani. Fi priedka tieg]u lit-Terzjarji, De Piro rrakkonta ‘l-]ajja kollha ta' San Fran[isk, u wriehom il-kobor tieg]u fix-xebh perfett ma' Kristu: I-aqwa karatteristika ta' San Fran[isk.[37] Ma' Reli[ju\i Fran[iskani, Mons. De Piro [eneralment tkellem dwar i`-`a]da mill-affarijiet tad-dinja.[38]

 

F'}ajja ta' xhieda akbar

B]ala Fundatur u Superjur ta' So`jeta’ Reli[ju\a, Mons. De Piro, g]alkemm qassis djo`esan, ma satax ma jitqiesx wie]ed li jaf tajjeb x'inhuma I-obbligi tal-]ajja reli[ju\a. Dawk li b’]ajjithom g]a\lu li jag]tu xhieda akbar ta' Kristu kemm-il darba stednuh g]al xi rtiri ta' [urnata jew ta' [img]a s]i]a. Hu kien mistieden ]afna drabi minn komunitajiet ta' sorijiet. Diversi drabi, De Piro kellem ukoll lil Superjuri ta' Istituti Reli[ju\i.

Ftit ]sebijiet ta' De Piro lil Superjuri tas-Sorijiet Terzjarji Fran[iskani, fis-sena 1924, juruna tajjeb x’kien g]alih is-Superjur ta' Komunita’. "Tiftakar is-Superjura li hi tissejja] 'Madre', li tfisser 'Omm', u g]alhekk ta' omm g]andha [[ib ru]ha. Tiftakar li hi g]andha tmexxi aktar bil-fatti, milli bil-kliem. Hi g]andha turi f'eg]milha li ma tag]milx dak kollu li tikkundanna f'uliedha. F'Istitut Reli[ju\.jekk is-Superjura t]obb wa]da i\jed minn o]ra, tag]mel hekk g]aliex taraha a]jar mill-o]rajn. ld-difetti u l-abbu\i kollha g]andhom jitra\\nu possibilment mill-eg]ruq, u minnufih malli jitfa``aw. Is-Superjura g]andha wkoll tiftakar li, fil-]aqq tal-bi\a' li jsirilha minn Alla, hi ti[i [[udikata dwar kif mexxiet".[39]

F’konferenza o]ra li saret fil-}ames }add tal-G]id tas-sena 1924, lill-istess Sorijiet Terzjarji Fran[iskani, il-Furjana, Mons. De Piro g]afas ]afna fuq I-ispiritwalita’ tas-Superjura. Fost tant twissijiet, De Piro fasslilhom g]axar kmandamenti li kull Superjur g]andu j\ommhom quddiem g]ajnejh qabel ma jikkorrie[i. ll-kmandamenti tas-Superjur huma dawn:

1.             Jag]\el il-]in adattat: biex kemm hu kif ukoll is-sudditu tieg]u jkunu kalmi.

2.             Jadatta ru]u g]an-natural tal-]ati.

3.             Ine]]I mimu kull sentiment ta' antipatija u stmerrija.

4.             ll-kastig ikun wie]ed zg]ir.

5.             Jag]mel il-qalb lil min \balja.

6.             Ja]fer malajr.

7.             Jinsa.

8.             8, Jikkorrie[i l-]tijiet mo]bija fil-]abi minn kul]add.

9.             Dwar affarijiet \g]ar, ma ja]tafx 'il dak li jkun minnufih.

10.        lqis l-eta u l-]ajja tajba ta' dak li jkun.[40]

'Il dawn il-kmandamenti, Mons. De Piro ji[gborhom kollha fi fra\i wa]da: "Tardus ad loquendum": li tfisser: "Ja]sibha fuq li ja]sibha qabel ma jitkellem". Din il-konferenza ]aqqha li ti[i apprezzata g]al kull sezzjoni tag]ha.

Meta, imbag]ad, tkellem ma' xi komunitajiet reli[ju\i, De Piro g]afas ta' sikwit fuq il-voti ta' I-ubbidjenza, safa u faqar.[41] Kelmtejn iqanqlu huma dawk ta' I-a]]ar tas-sena, fl-lstitut Nuzzo, il-}amrun, fis-sena 1919, fil-pre\enza ta' Madre Marija Tere\a Nuzzo, il-Fundatri`i tas-Sorijiet Ulied il-Qalb ta' {esu’. Dak in-nhar, Mons. De Piro g]afas dwar il-gratitudni li r-reli[ju\i g]andu jkollhom lejn Alla g]al dak kollu li g]amel mag]hom. F'eg]luq il-kelmiet tieg]u, hu qal: "G]e\ie\ Sorijiet, g]o\\u l-virtu’ tal-gratitudni. B’hekk, intom tkunu qdejtu d-dmirijiet li l-vokazzjoni tag]kom titlob minnkom”.[42]

 

ll-}ajja Nisranija

Il-kelmiet ta' Mons. De Piro li, b'mod jew ie]or, juru l-valur tal-]ajja nisranija huma dawk li ju\aw il-predikaturi kollha f'okka\jonijiet ta' omeliji jew e\er`izzi g]all-poplu, B]all-predikaturi kollha ta' l-img]oddi, De Piro jaghti importanza kbira lin-novissmi: mewt,[43] gudizzju, infern, u genna.[44] Bosta priedki huma dwar id-dnub u s-sagrament tar-rikon`iljazzjoni.[45] }afna o]rajn huma ta' argument li juri I-kobor ta' I-im]abba ta' Alla lejn il-bniedem.[46]

F'dawn il-priedki, nimpressjonaw ru]na bil-kwantita’ kbira ta' qaddisin li jissemmew, u bir-rakkonti li jittie]du mill-]ajjiet tag]hom. Jidher li De Piro kien jara li hu ta' [id kbir g]as-semmieg]a tieg]u li jirrakkuntalhom ]afna e\empji mill-]ajjiet tal-qaddisin.[47]

Inda]]lu I-a]]ar \ew[ siltiet biex nuru r-radd ta' ]ajr tieg]u lill-Mulej {esu’ g]al dak kollu li a]na nir`ievu ming]andu, u x-xewqa li g]andu jkollna biex ng]ixu fl-im]abba ta' Alla.

"O Mulej li tag]ti l-]ajja u li g]andek il-mewt f'idejk; O Missier, Feddej, u M]allef tag]na, lejk titla' t-talba tag]na, u ag]mel li tkun l-espressjoni ta' l-indiema tag]na g]al ]tijietna. Ag]mel li t-talba tag]na tkun b]al innu ta' gratitudni g]al tant benefi``ji li r`evejna". [48]

"U Int, O Qalb lmqaddsa ta’ {esu’, O Qalb tal-]abib l-i\jed sin`ier, O Qalb tal-Missier tag]na l-i\jed ma]bub, O Qalb tal-ma]bub ta' qlubna, ag]mel li a]na ng]ixu mieg]ek, u li mmutu mag]qudin mieg]ek, g]aliex, f'rabta s]i]a mieg]ek, inkunu nistg]u nkantaw g]al dejjem l-innu ta' l-im]abba".[49]

Kull kelma ta' Mons. De Piro kienet tqanqal g]aliex hu kien konvint minn dak li kien ig]id. Hu kien ig]ix it-tag]lim nisrani. Inda]]lu kumment wie]ed biss dwar il-predikazzjoni tieg]u. Hu kumment tas-26 ta' Di`embru, 1918: ji[ifieri, meta De Piro kien g]adu fl-a]jar tieg]u g]aliex ma kellux hlief 41 sena. Soru tal-Kongregazzjoni ta' Ulied il-Qalb ta' {esu’, wara li Mons. De Piro kien ippriedka g]al sitt ijiem s]a] fl-lstitut Nuzzo tal-}amrun, kitbet dan il-kumment fil-Kronaka tal-Kongregazzjoni: "Nittamaw li r-rettitudni u l-karita’ ta' Mons. De Piro swew biex irabbu eg]ruq fil-qlub tag]na, u jkunu b]al pedament ta' virtu’ soda".[50] ll-kelma ta' Mons. De Piro tant laqtithom b'mod li dik il-komunita’ ta' sorijiet ]asset li kellu jkollha sens ta' gratitudni eterna lejn Mons. De Piro. G]all-kelma qaddisa u mimlija perswa\joni li hu wasslilhom, dawk is-Sorijiet Ulied il-Qalb ta' {esu’ ]assew li kellhom iqisuh b]ala benefattur tag]hom.[51] Imma \gur li huma ma kenux we]idhom. ll-kelma tieg]u ni\let fil-qalb ta' bosta bnedmin. ‘Il ]afna li ntlaqtu mill-kelma tieg]u, Mons. De Piro \gur li ressaqhom lejn Alla, jew issokta jkabbar fihom I-im]abba lejn il-Mulej.

 

 

 


 

[1] Alex. Bonni`i, Mons. {u\eppi De Piro, Vol. I pp-106-124.

[2] A.M.S.S.P., Djarju ta' Mons. De Piro, f.11 r-v.

[3] A. Bonni`I, o.c., Vol.1, p.111.

[4] Sacr. Penit. Apost., 1919, n.218, J.B. Colombo - Jos. De Piro, 3/2/1919.

[5] A. Bonni`i, o.c., p.157; San Paul: Almanak ta' l’Istitut tal-Missjoni, 1933, pp.5-13.

[6] A.M.S.S.P., Sorijiet Missjunarji ta' {esu’ Nazzarenu, Diskors Inawgurazzjoni Istitut |ejtun, 16/7/1930, ff.1-4.

[7] Rom., 8,35.

[8] A.M.S.S.P., Appunti di Predicazione di Mons. De Piro, n.46.

[9] 1 Tim., 1,15.

[10] A.M.S.S.P., Predicazione De Piro, n.133.

[11] lbid.,n.38.

[12] Ibid., n.8.

[13] San Paul Almanak ta’ l’Istitut tal-Missjoni, 1932, p.9.

[14] A.M.S.S.P., intervisti De Piro, Dun {wann Vella, f.104r.

[15] A.M.S.S.P., Predicazione De Piro, n.11, f.8.

[16] Ibid., f.5.

[17] Ibid., n.70.

[18] Ibid., n.47.

[19] lbid nn.108-109.

[20] Ibid., n.113.

[21] lbid., n.1A.

[22] lbid., n.10.

[23] lbid.,n.51.

[24] Ibid., n.99.

[25] Ibid., n.55.

[26] Ibid., n.65.

[27] Ibid., n.70.

[28] Ibid.

[29] Lev., 20,26.

[30] Rom., 8,35.

[31] A.M.S.S.P., Predicazione De Piro, n.46.

[32] Ibid., n.40A.

[33] lbid., n.37.

[34] Ibid., n.9.

[35] lbid., n.40.

[36] Ibid., nn. 4, 39, 42, 44, 53, 60, 92, 95, 97.

[37] Ibid., n.39.

[38] Ibid., n.95.

[39] Ibid., n.91.

[40] Ibid., n.13.

[41] Ibid., n.107.

[42] Ibid. n.56.

[43] lbid., nn. 4, 70, 121,129.

[44] lbid., nn. 110, 125, 132.

[45] Ibid., nn. 7, 8, 74, 111,112, 116, 118, 120.

[46] Ibid., nn. 73. 84, 102.

[47] B]ala e\empju, ara Ibid., n.17.

[48] Ibid., n.73.

[49] Ibid., n.62A.

[50] C.F.C.J., A.G., Cronaca, 26/ 12/ 1918, ff.2-3.

[51] Ibid.