Volum 2

SA~ERDOT IKKONSAGRAT G}AS-SERVIZZ TAD-DJO~ESI

Bniedem li jispira fidu`ja

ll-]atra ta' lsqof [did g]al Malta fil-persuna ta' Dom Mawru Caruana xejn ma kienet ta' ser]an g]al Mons. De Piro. Hu baqa' mg]obbi bl-uffi``ji kollha li kellu fi\-\mien ta' qabel: Direttur g]all-lstitut Fra Diegu, Monsinjur tal-Katidral, u bil-]idma li [[ib So`jeta’ li tag]ha kien il-Fundatur. Imma, ma' dawn, minn \mien g]al \mien, bdew ji\diedu ]idmiet o]rajn.

Jekk a]na ma nne]]u qatt minn quddiem g]ajnejna li Mons. De Piro ried dejjem i[ib ru]u ta' sa`erdot ta' Kristu, kull ]idma tieg]u f’isem l-lsqof ta' Malta tista' titqies li kienet b]ala servizz g]ad-djo`esi. Imma, billi I-opra ta' Mons. De Piro kienet wa]da mifruxa ]afna, hu me]tie[ li xi argumenti ji[u ttrattati g]al rashom, u ji[u mog]tijin it-tul li jist]oqqilhom. Kull ]idma ta' Mons. De Piro li kienet g]as-servizz tal-poplu malti b'mod dirett sejra ti[i \viluppata aktar 'il quddiem.

lt-tliet argumenti li bihom sejjer jibda dan il-volum juru kemm Mons. De Piro kien bniedem li jispira fidu`ja fil-mexxej tad-djo`esi ta' Malta. Huma juru wkoll kemm kienet kbira I-istima lejh minn dawk li ntlaqtu mill-]idma tieg]u.

Tliet uffi``ji ta' responsabbilta’ fdati f'idejn Mons. De Piro kienu dawn: a) Segretarju {enerali ta' I-Ar`isqof Caruana, b) Rettur tas-Seminarju Ma[[uri ta' Malta u `) Dekan tal-Kapitlu tal-Katidral ta' Malta.

ll-]idma ta' Mons. De Piro b]ala Segretarju {enerali ta' l-Ar`isqof u b]ala Dekan tal-Kapitlu Metropolitan sejra ti[i ttrattata fil-qasir. Imma importanza akbar jixraq li ting]ata g]all-]idma ta' De Piro b]ala Rettur tas-Seminarju Ma[[uri ta' Malta.

1915: Segretarju {enerali ta' I-Ar`isqof:

Fil-bidunett tat-tmexxija tad-djo`esi ta' Malta, I-Ar`isqof Mawru Caruana tafa' g]ajnejh fuq Mons. De Piro, u g]a\lu b]ala s-Segretarju {enerali tieg]u. ll-volumi tal-korrispondenza ta' l-Ar`isqof Caruana jift]u b'tag]rif dwar din l-g]azla. Fit-3 ta' Marzu, 1915, Dom Mawru Caruana bag]at jinforma lill-Gvernatur {enerali Lord Methuen biex ig]arrfu bil-g]a\la ta' l-lsqof Anglu Portelli b]ala Vigarju {enerali u ta' Mons. De Piro D'Amico b]ala Segretarju. ll-Gvernatur, fil-5 ta' Marzu, informa lill-Ar`isqof li kien ir`ieva dik I-ittra.[1]

Mons. De Piro kien adattat ]afna g]all-uffi``ju ta' segretarju {enerali ta' I-Ar`isqof g]aliex kien e\att f’kollox. L-ewwel ittra tieg]u b]ala Segretarju hi tas-16 ta' Marzu, 1915. Fiha, hu g]arraf lil Mons. Dun Vin`enz Vassallo, id-Dekan tal-K-apitlu Metropolitan, li I-ingress ta' I-Ar`isqof fil-Katidral kien sejjer ikun it-Tnejn, 19 ta' April.[2] Ittra dwar I-istess argument inkitbet ukoll lis-Segretarju Prin`ipali tal-Gvern.[3]

ll-]idma ta' De Piro b]ala Segretarju {enerali hi wa]da impersonali g]aliex hu jwassal dejjem id-de`I\jonijiet ta' l-Ar`isqof. ll-kwalitajiet personali ta' dan il-bniedem ta' merti kbar ma jidhrux bi\\ejjed. Hawn, jidhru biss l-e\attezza u d-dedikazzjoni tieg]u g]as-servizz ta' I-Ar`isqof. lttri awtografi ta' De Piro jidhru kontinwament. Skond id-drawwa tieg]u, hu ma naqas qatt milli j\omm kopja ta' kull ittra importanti li bag]at. Barra minn hekk, ittri uffi`jali [ew miktubin kompletament minn Mons. De Piro ; imma, imbag]ad, huma j[ibu I-firma ta' l-Ar`isqof Caruana. G]alhekk, Mons. De Piro kien qed jag]mel ix-xog]ol kollu ta' Segretarju, u tant drabi ma jidher assolutament xejn. Hu kien I-id il-leminija ta' I-Ar`isqof Caruana, mhux biss g]aliex dan il-Benedittin kien [did g]al Malta, imma wkoll g]aliex kien hemm id-drawwa li I-korrispondenza uffi`jali tinkiteb bit-taijan: ilsien li I-Ar`isqof [did ma tantx kien im]arre[ fih.

L-Ar`isqof Caruana kien qed josserva, mhux biss l-e\attezza, imma wkoll it-tjubija ta' Mons. De Piro. G]alhekk, hu tafa' g]ajnejh fuqu b'mod spe`jali, meta kellu b\onn I-g]ajnuna ta' sa`erdoti ta' spiritwalita’ kbira. Wa]da mill-problemi ta' l-Ar`isqof Caruana, f'dak i\-\mien diffi`li ta' l-ewwel gwerra dinjija, kienet dwar is-sa`erdoti \g]a\ag]. Kien hemm b\onn li s-sa`erdoti li jkunu g]adhom ]er[in mis-seminarju jsibu sa`erdoti o]rajn li jg]hinuhom, biex imexxuhom fl-ewwel kuntatti li jkollhom mad-dinja fil-]hajja appostolika. L-Ar`isqof ried ja]tar kummissjoni ta' sa`erdoti esperti u ta' e\empju tajjeb biex jag]tu din I-g]ajnuna lil ]uthom is-sa`erdoti \g]a\ag]. G]alhekk, fid-19 ta' Lulju, 1915, ]are[ digriet biex t]abbret din ix-xewqa ta' l-Ar`isqof. Mons. Caruana \amm it-tmexxija tal-kummissjoni ta]t idejh. Imma, fost il-membri, fl-ewwel post, tni\\el I-isem ta' Mons. {u\eppi De Piro.[4]

Mons. De Piro baqa' j\omm l-uffi``ju ta' Segretarju {enerali g]at-tul ta' tliet snin: bejn 1915 u 1918. Tul dawk it-tliet snin, l-Ar`isqof inteba] li Mons. De Piro kien adattat ]afna g]al ]idma fost sa`erdoti \g]a\ag]. Min-na]a I-o]ra, I-uffi``ju ta' segretarju lil Mons. De Piro ma tantx kien jentu\jasmah. G]alhekk, g]a\la g]al ]idma wisq i\jed importanti kienet I-okka\joni biex Mons. De Piro j]alli minn Segretarju.

Sabiex i]ejjih g]all-uffi``ju li kellu jaghtih i\jed tard, sa mis-sena 1916, I-Ar`isqof Caruana ried iressqu Iejn is-Seminarju. Fil-5 ta' Lulju, 1916, I-Ar`isqof kitiblu hekk: “Billi Mons. Lwi[i M. Camilleri ta d-dimissjoni tieg]u,...A]na ninnominawk b]ala Deputat tal-Kummissjoni g]all-amministrazzjoni tas-Seminarju.”[5]

1918: In-Nomina ta' Rettur tas-Seminarju

L-apprezzament ta' I-Ar`isqof Caruana lejn Mons. De Piro deher ]afna f'digriet tat-30 ta' Settembru, 1918. L-Ar`isqof kitibIu hekk: "A]na nafu tajjeb kemm inti bniedem ta' skola, ta’ ]ajja tajba, u ta' tant merti fid-djo`esi, spe`jalment fl-uffi``ju tieg]ek ta’ Segretarju {enerali tag]na: uffi``ju li inti qdejtu billi g]o[obt mhux biss lilna, imma wkoll lil dawk kollha li kellhom b\onn tas-servizz tieg]ek. G]alhekk, lilek, Illustrissmu u Reverendissmu Dun {u\epp mill-Marke\at De Piro Navarra, Dekan Ko[itur tal-Knisja Katidrali tag]na, nag]\luk u ninnominawk Rettur tas-Seminarju Ma[[uri ta' San Pawl fl-lmdina."[6]

Dan [ara g]aliex Dun Vin`enz Bu[eja kien g]adu kif ]alla minn Rettur.[7] Dan in-nhar stess, Mons. De Piro ta d-dimissjoni tieg]u minn Segretarju {enerali ta' I-Ar`isqof. ls-su``essur tieg]u b]ala Segretarju kien Mons. Dun Manwel Vassallo.[8] Skond kIiem Mons. De Piro nnifsu, fil-mi\erja tieg]u b]ala bniedem, hu fera] b'dawk il-kelmiet ta' tif]ir li I-Ar`isqof Caruana g]o[bu jg]id dwaru fid-digriet tan-nomina; imma stqarr li kellu wkoll g]ax irodd ]ar lil Alla. Sabiex ma jintefa]x bil-frug]a tat-tif]ir tad-dinja, il-Mulej ippermetta li Mons. De Piro jigi m`anfar pubblikament mill-Monsinjur Rettur li kien il-prede`essur tieg]u.[9]

Mal-bidu ta' Ottubru 1918, Mons. De Piro da]al g]all-]idma [dida tieg]u. Dik il-]idma [iebet quddiem g]ajnejh i\-\mien ta’ meta hu nnifsu f'\g]o\itu kien fil-Kulle[[ Capranica ta' Ruma. Fil-25 ta' Ottubru, 1918, hu kiteb hekk lil Mons. Alfonso Carinci, ir-Rettur ta' dak il-Kulle[[: "Dak l-uffi``ju [did tieg]i ta' sikwit i[ibli quddiem mo]]i \-\mien tal-Kulle[[ u tas-Superjuri tieg]u. Bla dubju ta' xejn, Mons. Coselli (ir-Rettur ta' dak I\-\mien) hu g]alija b]ala mudell biex nag]raf kif g]andi mmexxi."[10]

Missier fl-lspiritwal u t-Temporal

Dawk li wasslulna xi tag]rif dwar Mons. De Piro b]ala Rettur tas-Seminarju ta' I-lmdina juruna l-venerazzjoni kbira Ii huma kellhom lejh. Fih huma raw missier ]anin li g]enhom fit-t]ejjija tag]hom g]all-ministeru sa`erdotali billi ]abbhom, g]allimhom, ]arri[hom fl-appostolat, wissiehom meta naqsu, u sa]ansitra patta g]al xi nuqqas tag]hom.

Mons. De Piro feta] g]ajnejn is-seminaristi biex huma jifhmu sewwa li ma setg]ux jaqdu dmirhom quddiem Alla u quddiem il-bnedmin jekk ma jkunux sa`erdoti qaddisin.[11] Fih, is-seminaristi kienu jaraw mudell ta' qdusija. Meta kienu jmorru j]abbtulu bieb il-kamra, kemm-il darba sabuh jirre`ta r-ru\arju jew jag]mel il-meditazzjoni. ll-]sebijiet tieg]u tant kienu jkunu merfug]in lejn Alla li [ie li kien ig]id lis-seminaristi biex imorru jkellmuh wara ftit tal-]in ie]or, sakemm jispi``a mit-talb tieg]u.[12]

B]ala Superjur tajjeb, Mons. De Piro kien iwiddeb lis-seminaristi f’xi \ball li kienu jag]mlu. Imma, meta kien isejja] lil xihadd, hu kien l-ewwelnett jitbissimlu; imbag]ad, hu kien iwissi billi joqg]od attent ]alli ma ju\ax it-ton ta' superjur imma sempli`ement ta' wie]ed li jrid il-[id ta' dak li jkun. lt-tbissima kienet dejjem fuq xufftejh kull meta Itaqa' ma' xihadd.[13] Mons. De Piro qatt ma qies b]ala ]tija n-nuqqasijiet ta' dawk li g]amlu xi]a[a mhux f'postha sempli`ement g]aliex kienu distratti. Min kien je]odlu ]sieb il-kamra tieg]u, kien iqeg]idlu ta' kuljum buqar mimli bi-ilma u, jekk ikun hemm b\onn, xugaman ukoll. Imma, darba minnhom, dan nesa jpo[[ilu xugaman, u ma ftakarx ]lief I-g]ada filg]odu. G]alhekk, malli stenbah, hu mar ji[ri bix-xugaman u skuza ru]u. Madankollu, ir-Rettur wie[bu: "Ma [ara xejn; tikkonfondix. Illum, ixxuttajt wi``i kif stajt fil-li\ar.”[14]

Mons. De Piro kien jag]ti I-impressjoni li hu kien `ert li Alla jisma' t-talb tieg]u. Darba wa]da, wie]ed mis-seminaristi baqa' mistag][eb bl-im[iba tieg]u ma' San {u\epp. Ir-Rettur kellu kwadru ta' San {u\epp li s-seminaristi bdew jarawh wi``u mdawwar lejn il-]ajt; u dam hekk g]al xi \mien. Lil wie]ed minnhom li da]al f'kamartu, g]elbitu I-kur\ita u staqsieh g]aliex lil San {u\epp ]allieh hekk. De Piro wie[eb li dak kien qieg]ed penitenza. "Mela x'g]amel?", staqsieh b'da]ka s-seminarista. Ir-Rettur qallu: "Dak jibqa' hekk sakemm jaqlag]li l-grazzja li g]andi b\onn". Meta, imbag]ad, lil San {u\epp kienu jarawh wi``u ‘I barra, is-seminaristi kienu jinteb]u li l-grazzja De Piro kien ikun qalag]ha.[15]

Mons. De Piro xtaq ukoll li s-seminaristi jkunu kapa`i jxandru I-kelma t'Alla bla ma jisthu. G]alhekk, sabiex jit]ejjew g]all-appostolat tax-xandir tal-kelma t'Alla, hu kien i]obb jibg]athom fl-lstituti tat-tfal biex jidraw ikellmuhom u jg]allmuhom.[16]

Xi nuqqas kien isir mis-seminaristi ta' dak i\-\mien ukoll. Meta kienu jkunu waslu l-e\amijiet, is-seminaristi, fi \mien ta' s]ana u g]omma, minflok ma kienu jmorru passi[[ata, kienu jintefg]u [o g]alqa ta]t is-Saqqajja tar-Rabat. Huma kienu joqog]du jistudjaw g]ad-dell tas-sigar. Darba wa]da, {amri, sid il-g]alqa, kien g]adu kif mela xi mezez bil-frott, u, ta' [entlom li kien, qalilhom li, jekk riedu jie]du xi frotta, setg]u je]duha. Is-seminaristi ]atfuh fil-kelma u, fi ftit ]in, battlulu I-mezez kollha. Imma, meta re[g]u lura lejn is-seminarju, huma sabu li dak {amri, bir-ra[un, kien mar juri I-ilment tieg]u mar-Rettur. Qalbhom g]amlet tikk! B'ton ta' serjeta’, Mons. De Piro qalilhom: "Hawn, {amri [ie jg]idli x'mortu g]amiltu wara li kien tant [entili mag]kom". Huma ma kenux jafu x'jaqbdu jwie[bu, u ftiehmu li jpattu billi jo]or[u xi]a[a bejniethom; imma r-Rettur bag]athom, u ma' {amri rranga hu. Fil-fatt, I-g]ada, meta s-seminaristi re[g]u marru l-g]alqa, u Itaqg]u ma' {amri, dan qalilhom: "}udu kemm tridu g]ax morna tajjeb mar-Rettur. Hu tani d-doppju ta' kemm kien jiswa dak il-frott".[17]

Li hu ]are[ minn butu g]as-seminaristi u g]al tant o]rajn ma kenitx xi ]a[a ta' darba. Darba wa]da, ommu, is-Sinjura Ursola, marret tinkorla mieg]u fis-seminarju: Wie]ed mis-seminaristi qalilha b'ton ta' familjarita’: "Sinjura, tinkwitahx lir-Rettur tag]na". Hi we[bitu: "lbni faqqarni; dejjem jitlobni l-flus biex jag]tihom lil ]addie]or". U r-Rettur, waqt li semag]ha tg]id dak il-kliem, beda jid]ak g]ax kien jaf li hi kienet tag]tih bil-qalb.[18]

Mons. De Piro kien jaf jitkellem b'ton ta' perswa\joni mas-seminaristi tieg]u g]aliex kliemu kien ]iere[ tassew minn qalbu. Xi sa`erdoti novelli kienu waslu biex jitilqu mis-seminarju ]alli jmorru ja]dmu f’xi parro``a. Dak in-nhar tat-tluq, qassis kien nie\el ma' dawn in-novelli sal-bieb tas-seminarju. Huma u ne\lin, iltaqg]u mar-Rettur, u Ikoll marru biex ibusulu idejh. Dak il-qassis qallu: "Monsinjur, dawn ta' I-a]]ar li qed jarawk; jixraq, g]alhekk, li, qabel ma jitilqu, tg]idilhom kelmtejn". lr-Rettur qalilhom dawn il-kelmiet: "Oqog]du attenti ]afna mill-vizzju tal-g]ira g]aliex, spe`jalment fil-Maltin, tid]ol malajr. L-g]ira hi difett komuni tal-kleru malti g]aliex, billi ng]ixu fi g\ira \g]ira, nafu lil xulxin wisq, u g]alhekk hu fa`li li ng]iru".[19]

ls-Seminarju fi \mien De Piro

Mons. De Piro ma damx ]lief sentejn b]ala Rettur tas-Seminarju ta' I-lmdina. Il-ftit tag]rif li waslilna mis-seminaristi ta' \mienu di[a tana idea `kejkna dwar il-mod kif hu kien imexxi. Imma g]andna wkoll f'idejna relazzjoni ta' importanza kbira miktuba minnu nnifsu fis-27 ta' Awissu, 1920. Hi miktuba f’g]amla ta' ittra lill-Ar`isqof Caruana. Fiha, ir-Rettur, fi tmiem it-tieni sena skolastika ta' \mienu u wara li kienu ]ar[u r-ri\ultati, wassal I-impressjonijiet tieg]u dwar il-mod kif is-seminarju kien sejjer. Hu ma naqas mir-rispett lejn ]add. Imma tkellem ukoll b'mod `ar u, fejn kien hemm b\onn ta' kritika, hu g]amilha lill-Ar`isqof ukoll. lx-xewqa tieg]u ma kenitx ]lief wa]da: dik li s-seminarju jg]addi g]all-a]jar, kemm fl-ispiritwal kif ukoll fit-temporal. G]alhekk, lil Mons. De Piro ma ]arablu xejn. Dan ir-rapport importanti hu konservat fl-Arkivju tas-Seminarju.[20]

F'rapport ta' 11-il pagna, Mons. De Piro ma kiteb xejn direttament fuqu nnifsu. Imma I-personalita’ tieg]u, xorta wa]da to]ro[ qawwija, u jidhru wkoll il-problemi kollha li hu kien qed jiltaqa' mag]hom fit-tmexxija tas-Seminarju.

Ir-Rettur kiteb xi]a[a dwar il-persuni kollha li kienu s-Seminarju. Il-Vi`i-Rettur, Dun Anton Galea, qeda I-uffi``ju tieg]u tajjeb ]afna. Hu da]al ukoll b'mod ta' min ifa]]ru biex ig]allem it-Teolo[ija Axxetka, billi sa dak i\-\mien, wara r-ri\enja tad-Dumnikan Patri Antonin Gatt, baqa' ma kien hemm ]add min ig]allimha.[21]

Fil-fehma ta' Mons. De Piro, it-tag]lim tal-Filosofija u t-Teolo[ija g]amel pass 'il quddiem min]abba I-fatt li I-Ar`isqof ]oloq I-uffi``ju [did ta' Prefett ta' l-lstudju. ll-Professur Dun Nerik Dandria kien wie]ed jinqala' ]afna g]al dik il-kariga fdata fidejh. L-Ar`isqof kien a``etta dik il-proposta ming]and Mons. De Piro, u sewa ta' [id. Imma r-Rettur xtaq i\id proposta o]ra. Fis-seminarju, kien qed jin]ass ]afna n-nuqqas ta' Direttur Spiritwali li jg]ix fil-post. G]all-bi``a I-kbira tas-seminaristi, dak li kien qed jag]milha ta' Direttur Spiritwali u Konfessur kien Mons. Dun Frangisk Magri. Imma I-ka\ g]al Mons. De Piro kien qed jo]loq problema. Hu kien konvint li seminarista ma g]andux jittraskura I-meditazzjoni. Imma, tant drabi, is-seminaristi ma setg]ux imorru jfittxu ‘l-konfessur tag]hom ]lief filg]odu, waqt il-]in tal-meditazzjoni, meta I-imsemmi Monsinjur kien jitla' l-Katidral. X'u]ud kienu qed imorru g]and il-Karmelitan Patri Avertan Fenech, sa`erdot ta' ]ajja qaddisa, u numru inqas kien imur g]and Dun Anton Cachia.[22]

Mons. De Piro ppre\enta b'`erta gravita’ I-kaz ta' l-Ekonomu. ll-]ajja g]as-seminaristi kienet wa]da fqira. F'dak i\-\mien, li I-konsegwenzi ta' l-ewwel gwerra dinjija kienu g]adhom qed jin]assu ]afna, kollox kien qieg]ed jog]la minn [urnata g]all-o]ra. L-Ekonomu ma kienx qed ig]ix fis-seminarju. ln-nuqqas ta' pre\enza tieg]u u wisq i\jed I-iskarsezza ta' l-ikel [iebu mag]hom li kemm ir-Rettur kif ukoll is-Seminaristi kienu qed i]arsu ftit bi-ikrah lejn l-Ekonomu. Fi \mien il-G]id tas-sena 1920, ir-Rettur g]afas fuq l-Ar`isqof li kien hemm b\onn ur[enti li jinstab xi rimedju. Mons. De Piro wasal biex sa]ansitra ppropona lill-Ar`isqof li, jekk ma jsibx soluzzjoni dwar il-b\onnijiet materjali, ikun a]jar li jag]laq is-seminarju.[23]

Fis-sena 1920, l-g]alliema fil-kors tal-filosofija, letteratura, u Teolo[ija kienu dawn li gejjin:

Teolo[ija Dommatka:                               Patri Danjel Callus, Dumnikan

Teolo[gija Morali:                                     Mons. Dun Anton Vella

Sagra Skrittura:                                         Dun Mikiel Gonzi

Li[i tal-Knisja:                                           Mons. Dun Manwel Vassallo

Arkeolo[ija u Storja tal-Knisja:               Dun Karm Psaila

Elokwenza Sagra:                                    Dun Mikiel Barbara

Litur[ija:                                                     Dun {wann Vella

Filosofija:                                                   Dun Nerik Dandria

Letteratura Latina:                                     Dun Mikiel Gonzi

Letteratura Taijana:                                  Dun Karm Psaila

Letteratura Ingli\a:                                    Dun Nerik Dandria

Xjenzi Naturali:                                         Dun Antonin Genovese.

Kien hemm b\onn li I-Ar`isqof jipprovdi g]alliema g]at-Teolo[ija Axxetka u g]all-Kant Gregorjan g]ax ma kienx hemm min ig]allimhom.[24]

Mons. De Piro wassal il-[udizzju tieg]u dwar I-g]alliema wkoll. Huma ma tantx kienu jfallu. ld-Dumnikan Patri Callus kien a``etta I-proposta li lis-seminaristi jag]tihom f'idejhom test li jg]inhom flimkien man-noti li kien qed jiddettalhom hu nnifsu. G]alkemm kien ta' skomdu g]alih, hu a``etta wkoll li ma jiddettax noti fil-]in ta' I-iskola, imma f’]in ie]or biex b’hekk ma jintilifx \mien. Imma I-problema dwar it-Teolo[ija Morali kienet akbar. In-noti ta' Mons. Vella kienu twal wisq, u I-istudenti ]assew li ma kellhomx \mien bi\\ejjed biex jistudjawhom. Ma kenitx irnexxiet lanqas l-g]a\la tat-test ta' Tanquerey g]aliex kien test li nkiteb qabel il-pubblikazzjoni tal-Kodi`i tas-sena 1917.[25]

Mons. De Piro wera wkoll kemm kien a[[ornat u modern g]al \mienu. ll-Maltin, immexxijin mit-Tabib Filippo Sceberras kienu qed jit]abtu biex igawdu liberta akbar. ll-Gvernatur Lord Plumer (1919-1924) kien qed ja]dem id f’id mag]hom, u g]alhekk kien sar popolari ]afna fost il-Maltin. Kien qed joqrob i\-\mien meta Malta kellha ti[i mog]tija I-Kostituzzjoni tas-sena 1921 li, permezz tag]ha, il-Maltin bdew imexxu lilhom infushom ]afna i\jed minn qabel.[26]

lr-Rettur tas-Seminarju ried jifta] g]ajnejn I-Ar`isqof biex jurih li I-Kleru Malti wkoll kellu b\onn li jkun im]ejji tajjeb g]al dak it-tibdil fil-Kostituzzjoni. Inni\\lu hawn I-istess kelmiet ta’ Mons. De Piro: "G]al artna qed ti[i pro[ettata tmexxija pulitka [dida. G]andna wkoll G]aqdiet ta' |g]a\ag] Kattoli`i u xi opri o]rajn ta' natura so`jali li mexjin dejjem 'il quddiem. G]alhekk in]oss li g]andi nipproponi li, fis-seminarju, jing]ataw xi lezzjonijiet ta' so`jologija nisranija".[27]

Mons. De Piro ma nesiex lanqas lil dawk il-persuni li kellhom sehem tant kbir fit-tmexxija tas-Seminarju. ls-Sorijiet Terzjarji Fran[iskani (illum "Fran[iskani tal-Qalb ta' {esu") qdew dmirhom tajjeb fil-k`ina. L-opra tag]hom kienet apprezzata ]afna spe`jalment meta wie]ed ikun jaf minn kemm diffikultajiet kbar kienu g]addejjin. lr-Rettur stqarr li I-problemi ta' I-a]]ar sena kienu akbar minn dawk li kellhom fis-sena ta' qabel. L-akbar diffikultajiet tas-Sorijiet kienu li huma riedu jippreparaw ikel bnin g]al \g]a\ag] fl-a]jar tag]hom, u l-Ekonomu ma kienx qed jipprovdilhom il-]a\niet li huma xtaqu li jkollhom. ll-faqar kien g]adu jin]ass ]afna.[28]

ls-Seminarju kien moqdi wkoll minn xi laj`i. lr-Rettur kien kuntent bis-servizz li huma kienu qed jag]tu; imma hu xtaq li I-Ar`isqof i\idilhom il-paga g]aliex, billi I-]ajja kienet g]oliet ]afna, huma ma kenux qed ila]]qu mag]ha.[29] F'dak i\-\mien, I-onorarju (jew ]las) tar-Rettur kien ta' £15 fis-sena.[30]

F'dik is-sena 1920, is-seminaristi kienu 35 wie]ed. }ames teolo[i kienu jiffrekwentaw I-Universita’, waqt li tmintax o]rajn kienu fil-kors seminaristiku. Kien hemm, imbag]ad, tnax fil-kors filosofiku. Mons. De Piro xejn ma kien qed isibha ]a[a ]afifa biex imexxi skond kif kien jixtieq. lr-ra[unijiet kienu ta' kull xorta. Kien hemm xi tgergir fost is-seminaristi g]all-mod kif kienu jsiru l-e\amijiet; ir-Rettur, f’dan, qabel mas-seminaristi, u xtaq li jsiru statuti cari skond kif jitolbu I-li[ijiet tal-Knisja. Kien hemm ukoll il-fatt li I-ikel ta' filg]axija kien batut ]afna; u dan ma kienx qed jog][ob, mhux biss lis-seminaristi, imma lanqas lir-Rettur innifsu g]aliex ]assu li kien fid-dmir li jipprovdilhom xi]a[a a]jar. Imbag]ad, Mons. De Piro stqarr ukoll li I-ispirtu rivoluzzjonarju mifrux mad-dinja kollha da]al xi ftit fis-seminarju wkoll. Dawn il-kaw\i kollha flimkien kienu I-]tija li I-formazzjoni ma kenitx kif hu kien jixtieqha. Imma hu ]ass li kellu jkun gust mas-seminaristi fil-[udizzju tieg]u; g]alhekk, ammetta ma' I-Ar`isqof li, f’dawk l-a]]ar xhur, hu kien qed jara bidla g]all-a]kar.[31]

Mons. De Piro ]ass li I-kappillani ma kenux qed ig]inuh bi\\ejjed lir-Rettur. Kien hemm I-u\anza li s-seminaristi jmorru fil-familja fi \mien il-vaganzi tas-sajf, u jag]tu s-servizz tag]hom fil-parro``a fejn ikunu joqog]du. Imbag]ad, meta huma kienu jer[g]u lura lejn is-seminarju, il-kappillan kien jibg]at kumment dwarhom lir-Rettur. Bosta kappillani kienu qed i]arbxu sempli`ement xi]a[a b'mod [enerali biex taparsi kitbu. Imma lil Mons. De Piro deherlu li I-kappillani kellhom jin\lu fid-dettalji partikulari. Hu kiteb hekk: "Meta s-seminaristi jkunu liberi, ming]ajr l-g]assa tas-superjuri fuqhom, jidhru a]jar x'inhuma l-inklinazzjonijiet tag]hom.”[32] G]alhekk, ftit dettaiji dwar I-im[iba tag]hom u x-xog]ol li jkunu g]amlu setg]u jg]inu ]afna lir-Rettur fil-formazzjoni tag]hom.

Mons. De Piro lmenta wkoll li, min]abba n-nuqqas ta' flus, lis-seminaristi ne]]ewlhom wkoll xi ]ar[iet li kienu jag]mlu flimkien. Hu kien `ert li I-passi[[ati twal u ikliet barra fil-kampanja jg]inu, mhux biss biex huma jkunu i\jed fer]ana, imma wkoll biex i]obbu i\jed lis-Superjuri tag]hom; fdawk il-passi[[ati, superjuri u seminaristi setg]u jitkellmu flimkien b’i\jed liberta’ u b'mod i\jed familjari. Sa ftit \mien qabel, is-seminaristi kien ikollhom merfug]a nofs lira kull wie]ed g]and ir-Rettur biex tintefaq g]ar-rikreazzjonijiet komunitarji. Ir-Rettur ra tant importanza f’dawk ir-rikreazzjonijiet 'il barra mill-ambjent tas-seminarju, b'mod li hu ni\\el kelmiet li, forsi lil x'u]ud, mad-daqqa t'g]ajn, jistg]u jidhrulhom esa[erati: "Minn mindu ma humiex jo]or[u minn ambjent li hu dejjem l-istess, u li g]alhekk i[ib mieg]u `erta monotonija, i\-\g]a\ag] b'di\appunt kbir tieg]i, waqg]u fl-indifferenza lejn xulxin: meta sa]ansitra ma jaslux biex jiddisprezzaw lil xulxin." Hu xtaq li I-Ar`isqof lir-Rettur jag]tih i`-`ans li jo]loq rikreazzjonijiet li \-\g]a\ag] ikunu jixtequhom.[33]

Madankollu, kienu x'kienu d-diffikultajiet li minnhom is-seminarju kien g]addej, is-seminaristi kienu qed jistudjaw. G]alkemm kienu mbe\\g]in mill-e\amijiet, kollha g]addew. Mons. De Piro kien di[a’ wera x-xewqa li I-Ar`isqof lill-a]jar li jmorru jippremjahom billi jiddispensahom mill-e\amijiet tal-Kurja g]all-Ordinazzjonijiet. Imma ma kenux tawh widen; f’din l-ittra, ir-Rettur tenna li s-seminaristi kienu mixtieqa li ji[u ddispensati; dan kien ifisser inkora[[iment biex huma jistudjaw i\jed.[34] Hawn, Mons. De Piro \ied jikteb li kien hemm b\onn ur[enti li s-seminaristi jkollhom it-test ta' kull materja li jistudjaw. B'dan il-mod, huma jistudjaw b'metodu a]jar. Imma r-Rettur innifsu kien konvint li x-xiri ta' kotba g]al kull materja sata' jo]loq problema g]aliex il-bi``a I-kbira tas-seminaristi kienu [ejjin minn familji foqra, u g]alhekk ma kellhomx il-possibilta’ li jitg]abbew bi spi\a kbira ta' kull sena. Soluzzjoni setg]et tinstab billi I-professuri jie]du ]sieb li jag]tu n-noti ta' dak li jg]allmu f'g]amla ta' faxxikii litografi`i; il-vanta[[ ta' dan kien doppju: il-professur sata' jwassal a]jar I-ideat tieg]u u I-ispi\a kienet tkun aktar `kejkna. Imma kien hemm b\onn li ma jirrepetix ru]u l-ka\ li xi professur joqg]od jiddetta lis-seminaristi n-noti tal-lezzjonijiet tieg]u.[35]

Dawn il-kummenti ta' Mons. De Piro, mibg]uta lill-Ar`isqof Caruana fl-a]]ar \mien tieg]u b]ala Rettur, juru kemm hu kien ]a bis-serjeta’ I-]idma tieg]u fost i\-\g]a\ag] li kienu qed jit]ejjew g]as-sa`erdozju. Hu kien b'g]ajnejh miftu]in fuq kulma kien qed ji[ri, u ma ried ja]bi xejn lanqas mill-Ar`isqof. G]alhekk, bil-prudenza, ir-Rettur wassal b'mod `ar il-kritika kollha tieg]u dwar kull aspett tal-]ajja tas-seminarju. Waqt li ma naqasx li juri fejn ma kienx jaqbel ma' I-Ar`isqof innifsu, hu fisser ukoll x'kien ja]seb dwar il-professuri, is-seminaristi, u dwar kull persuna li kellha xi rabta mas-seminarju ma[[uri ta' I-lmdina.

1920: l]alli minn Rettur

L-istess stima kbira li Mons. De Piro kien qieg]ed igawdi fost il-Maltin kollha kemm huma kienet g]alih il-kaw\a li hu ]assu li ma satax jibqa' jokkupa postijiet ta' tant importanza u ta' tant dedikazzjoni. Kemm-il darba [ara li hu a``etta uffi``ju [did ming]ajr ma j]alli xejn minn dawk li kellu qabel.

F'dik is-sena 1920, g]alkemm ma kienx imda]]al b'mod dirett fil-pulitka, lil Mons. De Piro ]afna kienu qed ifittxuh biex jisimg]u I-pariri tieg]u g]all-formazzjoni ta' l-ewwel Gvern responsabbli tassew ta' Malta. Hu kien membru fl-Assemblea Nazzjonali.[36] G]alhekk, hu, ]afna drabi, kien qed ikun imbieg]ed mis-Seminarju.[37] Imma I-]sieb prin`ipali ta' Mons. De Piro kien fuq is-So`jeta’ Missjunarja ta' San Pawl li hu kien il-Fundatur tag]ha, u kienet g]alih I-opra ewlenija ta' ]ajtu. Meta fisser lill-Ar`isqof Caruana kemm kien qed isibha diffi`li biex jibqa' mg]obbi bil-]idma ta' Rettur tas-seminarju, hu ma semmiex ]lief lil din is-So`jeta’. Dawn kienu I-kelmiet ta' De Piro lill-Ar`isqof, fis-27 ta' Awissu, 1920: "Jiena, id-Dekan Ko[itur {u\eppi De Piro, hawn ta]t iffirmat, temmejt it-tieni sena tieg]i b]ala Rettur. Imma jiena g]andi wkoll ta]t it-tmexxija tieg]i l-lstitut g]all-Missjonijiet Barranin, li ma ilux li twieled; dan l-lstitut b]alissa qieg]ed miexi 'I quddiem sewwa. G]alhekk, aktar ma jg]addi \-\mien, aktar qed in]oss li l-]idma tieg]i g]al dan l-lstitut qed tkun me]tie[a dejjem i\jed. G]al din ir-ra[uni, jekk l-E``ellenza Tieg]ek ma ta]sibhiex mod ie]or, nixtieq li ni[i mserra] mill-uffi``ju ta' Rettur ta' dan is-Seminarju. lx-xewqa tieg]i hi li nkun nista' nikkonsagra ru]i g]all-i\vilupp ta' din I-opra”.[38] L-lstitut g]all-Missjonijiet Barranin ma hux ]lief dak li llum hu mag]ruf b]ala s-So`jeta’ Missjunarja ta' San Pawl.

L-Ar`isqof Caruana ma we[ibx mill-ewwel. Kien hemm b\onn li hu jsib su``essur li jkun adattat g]al dak ix-xog]ol. Is-su``essur tieg]u kien Mons. {u\eppi Apap Bologna, im]allat ma l-istess Mons. De Piro. De Piro [ie nfurmat minn Mons. Dun Manwel Vassallo, is-Segretarju tad-djo`esi, b'ittra tad-19 ta' Ottubru, 1920. Fost I-o]rajn, is-Segretarju kitiblu hekk: "B'din l-ittra, inwassallek li Mons. {i\eppi Apap Bologna [ie nominat Rettur tas-Seminarju Ma[[uri minflokok, billi inti, min]abba l-]afna okkupazzjonijiet tieg]ek, irrinunzjajt g]al dan l-uffi``ju....Hu jid]ol g]al din il-]idma fl-1 ta' Novembru.”[39]

F'dak iz-\mien, kien hemm b\onn tassew li Mons. De Piro jiddedika ]afna ]in g]as-So`jeta’ mwaqqfa minnu. Proprju f'dawk I-a]]ar xhur tal-kariga tieg]u b]ala Rettur tas-Seminarju, il-Fundatur kien fi trattattivi kontinwi mas-Santa Sede u ma' l-Ar`isqof Caruana ]alli s-So`jeta’ ta' San Pawl ti[i approvata mill-Knisja b'mod uffi`jali.[40] Imma hawn je]tie[ li nag]mlu pass lura, u ner[g]u n[ibu quddiem mo]]na li, minn xi snin, {u\eppi De Piro kien Monsinjur tal-Katidral ta' Malta.

ld-Dekanat tal-Kapitlu Metropolitan ta' Malta

G]alkemm kontra qalbu, Mons. De Piro, mis-sena 1911 g]all-kumplament ta' ]ajtu, kien monsinjur tal-Kapitlu Metropolitan ta' Malta. Billi kien il-ko[itur ta' Mons. Dun Vin`enz Vassallo, id-Dekan, Mons. De Piro kien jaf li, bi\-\mien, hu kien sejjer ikun id-Dekan ta' dak il-Kapitlu Metropolitan.[41]

Bi\-\mien, sar tibdil importanti fil-g]a\la tal-persuna li tokkupa din il-kariga fil-Kapitlu. Fost I-o]rajn, in-nomina kellha tibda ssir mill-isqof ta' Malta u hu ma kellux jibqa' i\jed il-president tal-Kapitlu u dak li jirrappre\entah meta tidher persuna wa]da biss.

Fi\-\mien ta' De Piro wkoll, id-Dekanat kien it-tieni dinjita’ tal-Kapitlu. Sa minn mijiet ta' snin, tqies li d-dekanat twaqqaf ma' I-istess Katidral ta' Malta. G]alhekk, billi tradizzjonalment il-Katidral jitqies imwaqqaf mill-Konti Ruggieru, id-Dekanat ukoll in\amm li hu ta' I-istess ori[ni. Imma dan il-fatt qatt ma [ie kkonfermat bis-sa]]a ta' dokumenti li huma ta' min jorbot fuqhom. Jing]ad ukoll li I-fundatur tad-Dekanat ried li I-Awtorita’ `ivili jkollha d-dritt li tag]\el il-kandidat g]al dan I-uffi``ju. G]alhekk, sa minn \mien twil ilu, skond din it-tradizzjoni, is-Slaten ]akkiema fuq Malta bdew jipproponu I-persuna li jixtequha ssir Dekan. Fi \mien il-Kavalieri, l-g]a\la saret dejjem mill-Gran Mastru. L-a]]ar wie]ed li [ie nnominat mill-Kavalieri kien Mons. Ferdinandu Mattel li, aktar tard, kellu jkun lsqof ta' Malta. Fi \mien l-lngli\i, b]alma kien \mien De Piro, il-Gvernatur {enerali kien jag]\el il-persuna mixtieqa.[42] Fil-bi``a l-kbira tal-ka\ijiet, il-persuna kienet ti[i proposta, u I-Gvernatur kien, imbag]ad, jag]\ilha b'mod uffi`jali. Kien b'dan il-mod li saret l-g]a\la ta' Mons. De Piro. Imma, fir-realta’, l-g]a\la min-naha tal-Gvernatur kienet b]al proposta g]aliex il-vera nomina kienet riservata lis-Santa Sede.[43]

Id-Dekan tal-Kapitlu kien igawdi mill-beni marbutin ma' dan I-uffi``ju. Hu kellu xi artijiet li d-d]ul minn fuqhom kien g]alih. ld-Dekan kellu wkoll xi kontribuzzjonijiet kull sena. Dawn il-kontribuzzjonijiet kienu jvarjaw skond il-prezz tal-prodotti ta' l-eg]lieqi. Hu kellu wkoll ir-renti fuq xi proprjetajiet pubbli`i u privati. Dawn kienu jissej]u Die`mi Dekanali. L-artijiet kienu f'}'Attard u fl-in]awi ta' }ad-Dingli. ld-Dekan kellu I-obbligi komuni tal-Monsinjuri l-o]rajn. G]alhekk, hu kien obbligat li jkun pre\enti g]all-quddiesa konventwali u g]ar-re`itazzjoni korali ta' I-Uffi``ju Divin.[44]

1915: Pussess flok l-lsqof ta' Malta

Kull lsqof [did ta' Malta kien jaghmel I-ingress tieg]u billi, b'mod solenni, imur mill-knisja ta' S. Wistin tar-Rabat sa l-lmdina. Imma kien hemm distinzjoni bejn I-ingress u I-pussess. II-pussess kien isir qabel I-ingress, u g]alih l-lsqof il-[did kien jiddelega ‘l wie]ed mill-Monsinjuri tal-Katidral. L-isqof il-[did ta' Malta, Dom Mawru Caruana, iddelega ‘l Mons. De Piro g]al dan il-pussess. Dan kien jissejja] "Pussess Urban" g]aliex kien isir fil-"Belt" ta' I-lmdina. Id-data tal-pussess ta' Mons. De Piro, f’isern l-lsqof Caruana, kienet il-}add, 14 ta' Marzu, 1915, fl-4 ta' wara nofs in-nhar. ld-dokument ta' dan il-pussess urban hu mi\mum fil-Kurja Ar`iveskovili ]a[a wa]da ma' I-istess nomina ta' Dom Mawru Caruana b]ala lsqof ta' Malta. Fih ukoll dan it-titlu "Pussess Urban ta' Mons. Kan. Dekan Kogitur {u\eppi De Piro, f’isern Mons. Ar`isgof”.[45]

Fi ftit kelmiet, id-dokument tal-Kurja ji[bor fih dan li [ej: Mons. {u\eppi De Piro, b]ala Prokuratur ta' I-Ar`isqof Caruana, ha I-pussess urban ta' l-episkopat. G]al dan, sar att legali ta' prokura quddiem in-Nutar Pawlu Vassallo. Dan I-att legali nqara u [ie ppubblikat fl-Awla Kapitulari, u [ie ffirmat mix-xiehda. Mill-Awla Kapitulari, Mons. De Piro u I-Kapitlu kollu quddiemu, marru pro`essjonalment lejn il-Knisja. Dun Pawl Vella Mangion, b]ala Kan`illier ta' l-lsqof, tala' fuq il-pulptu, u qara l-bolli appostoli`i li bihom I-Ar`isqof Caruana gie ma]tur lsqof ta' din id-djo`esi. Imbag]ad, Mons. De Piro, b]ala prokuratur ta' l-lsqof, ]a I-[urament tas-soltu ta' fedelta’. Dan il-[urament ittie]ed f'idejn Mons. Ar`idjaknu Dun Vin`enz Caruana Gatto, li kien l-ewwel dinjita’ tal-Kapitlu. Imbag]ad, Mons. De Piro da]al fil-kor, u ]a I-pussess tas-Sedja Episkopali. Wara dan, hu tala' fuq it-tron, tlibbes bl-ilbies pontifikali, intona t-Te Deum, u, kif spi``a, tkantat ukoll I-antifna ta' San Pawl. Fl-a]]arnett, Mons. De Piro [ie mog]ti I-bewsa tal-pa`i minn kull Kanonku Kapitulari, u Ikoll weg]duh I-ubbidjenza. Wara I-Monsinjuri, I-istess att ta' ubbidjenza sar mill-membri kollha tal-kleru li kienu pre\enti.[46]

G]al ftit tal-]in, sakemm damet sejra dik i`-`erimonja tradizzjonali, Mons. De Piro kien qisu l-lsqof ta' Malta. Din id-drawwa saret g]all-a]]ar darba fil-g]a\la tas-su``essur ta' Caruana li kien I-Ar`isqof Mikiel Gonzi.

1920: Minn Ko[itur g]al Dekan

Mons. Dun Vi`enz Vassallo, id-dekan tal-Kapitlu tal-Katidral li tieg]u Mons. De Piro kien ko[itur, miet fil-15 ta' Novembru, 1920, fl-eta’ ta' 85 sena.[47] Mal-mewt ta' Mons. Vassallo, Mons. De Piro la]aq Dekan bid-drittijiet kollha. Fl-24 ta' Novembru, 1920, hu ra[a' ]a pussess ie]or fil-Katidral ta' Malta. F'dak i\-\mien, il-pussess kien isir b'vera solennita’. Nafu li Mons. De Piro mar lejn il-Katidral b'karrozzella mi[buda mi\-\wiemel. Din [iet tiswieh £1.25, li hu ]allashom lil `ertu Manwel Camilleri.[48] {ew f'idejna I-kontijiet tas-servizz li sar fil-Katidral g]all-okka\joni. L-ispi\a kollha la\\qet g]al £2.50 li tqassmu bejn il-Monsinjuri pre\enti, il-kantanti, is-sagristani, I-abbatini, il-mazziera, u dawk li daqqew il-qniepen.[49]

Dak i\-\mien li la]aq Dekan bid-drittijiet kollha, kien hemm diskussjoni bejn il-membri tal-Kapitlu. ll-president tal-kapitlu kien id-Dekan, imma l-ewwel dinjita’ kienet dik ta' I-Ar`idjaknu. G]alhekk, I-Ar`idjaknu kien qed i]oss li d-dritt li jippresjiedi kellu jkun tieg]u. Fi \mien qasir, I-Ar`idjaknu, minn Mons. Caruana Gatto, sar Mons. {u\eppi Apap Bologna, li kien doppjament im]allat ma' Mons. De Piro: \ew[t a]wa De Piro kienu mi\\ew[in ma' \ew[t a]wa Apap Bologna.

Fil-po\izzjoni tieg]u ta’ Dekan, Mons. De Piro ]assu fid-dmir li jiddefendi d-drittijiet tradizzjonali tieg]u. G]alhekk, fit-8 ta’ April, 1922, hu kiteb hekk lill-Ar`isqof Caruana: “Id-Dekan, kif inhu mag]ruf, b]ala President tal-Kapitlu, g]andu l-pre`edenza fuq id-dinjitajiet kollha fil-laqg]a kapitulari. Barra minn hekk, meta fi`-`erimonji `ivili ji[i mistieden membru wie]ed biss mill-Kapitlu, il-mistieden dejjem kien id-Dekan. Billi b]alissa d-Dekan huwa jien, in]ossni fid-dmir li niddefendi l-po\izzjoni u l-jeddijiet tieg]i”.[50]

Korrispondenza min-na]a ta’ De Piro u Apap Bologna ma’ l-Ar`isqof baqg]et sejra sa l-a]]ar \mien. Wara ]amsin sena, bilkemm nemmnu li kien jintilef tant \mien f’diskussjonijiet ta’ dik ix-xorta. Imma min g]ex dawk i\-\menijiet jifhem tajjeb li dawk kienu frott ta\-\mien f'kull qasam tal-]ajja. Billi llum dawn ma g]andhom l-ebda importanza g]all-istorja, sejrin nitfg]uhom fil-[enb g]al kollox. Ng]idu biss li l-Kongregazzjoni tal-Kon`ilju, b'ittra lill-Ar`isqof Caruana, miktuba fil-11 ta' Mejju, 1931, fissret li hi tal-fehma li I-Ar`idjaknu g]andu jing]ata l-ewwel post fil-kapitlu tal-Katidral. Imma l-Kardinal Serafini, b]ala Prefett, stqarr ukoll li d-drawwa tal-Kapitlu Metropolitan ta' Malta setg]et ti[i tollerata. Ma kien hemm xejn ]a\in li d-Dekan jibqa' jiffissa d-data tal-laqg]at kapitulari u jmexxihom.[51] Fil-fatt, l-Ar`idjaknu baqa' jit]abat g]ad-drittijiet li qieshom tieg]u.[52] Bi\-\mien, hu kellu jie]u l-ewwel post fil-kapitlu, kif baqa' sa llum.

Dwar I-lskola tal-Katidral

Argument ta' interess akbar hu dak li jintrabat ma' I-iskola tal-Katidral. A]na nafu li, fil-qrib tal-Katidral, sa minn ]afna mijiet ta' snin, kienet ilha ssir skola g]at-tfal. Fis-sena 1921, kienu qed isiru pro[etti biex dik I-iskola jkollha riforma radikali ]alli til]aq I-iskop tag]ha a]jar. Ta]t il-presidenza ta' Mons. De Piro, il-Kapitlu tal-Katidral fassal il-pro[ett tieg]u u ressqu quddiem l-Ar`isqof Caruana. Il-pro[ett kien frott tal-kongregazzjoni kapitulari li tlaqqg]et fl-10 ta' Ottubru, 1921.

Il-pro[ett sostanzjalment kien ji[bor fih dan li gej:

1) L-iskop prin`ipali ta' dik I-iskola kien g]at-tfal subien li kienu jag]tu s-servizz tag]hom fil-Katidral ta' Malta. Kienet issir fil-kmamar ta' fuq is-sagristija tal-Katidral, u i\jed tard, meta s-seminarju [ie trasferit g]all-Furjana, bdiet issir fil-bini tas-seminarju ta' I-lmdina. L-ewwel ]sieb kien li I-iskola ma tibqax biss g]al dawk it-tfal li jag]tu s-servizz fil-Katidral, imma wkoll g]al dawk kollha li juru x-xewqa li jmorru fiha. Dik kienet skola bla ebda ]las.

2) L-iskola jkun fiha \ew[ klassijiet wa]da elementari u o]ra sekondarja.

3) Fi\-\ew[ klassijiet, jing]ataw lezzjonijiet tat-TaIjan, Ingli\, Aritmetka, {eografija, Kateki\mu, u Storja Sagra. Fil-klassi sekondarja, ji[i mg]allem il-Latin ukoll.

4) Dawk il-lezzjonijiet jing]ataw fil-[ranet kollha ta' I-iskola. Kull lezzjoni tie]u t-tul ta' tliet kwarti.

5) lkun hemm tliet g]alliema li, possibilment, jintag]\lu b'konkors. Wie]ed mill-g]alliema jag]ti l-lezzjonijiet tat-Taljan u I-Latin. Ie]or ig]allem l-lngli\ u l-lstorja ta' l-Ingilterra. Ie]or ig]allem I-Aritmetka, {eografija, Kateki\mu, u Storja Sagra.

6) L-g]alliem tat-TaIjan u I-Latin ikollu salarju ta' £16. Dak ta' l-Ingli\ u l-lstorja ta' l-lngilterra jkollu hu wkoll salarju ta' £16. L-ie]or ikollu salarju ta' £20. lt-tlieta li huma jkollhom id-dritt g]all-pensjoni.

7) ll-Purtinar, minbarra li jg]asses il-lokal, ikollu fi ]siebu t-tindif ta' I-iskola. Hu jie]u salarju ta' £3.

8) L-ispi\a g]all-iskola kienet sejra tkun ta' £54. Minn dawn, £36 jo]or[u mill-onorarju li jmiss lil Dun Filipp Genovese, li f'dak i\-\mien, kien ig]allem f’dik I-iskola. lt-£18 l-o]rajn jistg]u jo]or[ju mill-pensjoni li I-Kapitlu tal-Katidral kien jag]ti lil Dun {u\epp Farrugia li, meta kien g]adu ]aj, kien g]amel ]afna \mien ig]allem fdik I-iskola.

9) ll-programm ta' I-istudji li jsiru fil-klassi elementari jkun ji[bor fih dawk il-materji li huma me]tie[a biex wie]ed jag]mel l-e\ami tad-d]ul g]all-ewwel klassi tal-Li`eo. ll-programm ta' l-iskola sekondarja jkun jaqbel ma' dak li jsir fl-ewwel sena tal-Li`eo.[53]

Meta I-Monsinjur Penitenzier Dun Anton Vella ressaq dan il-pro[ett ta' riforma quddiem Mons. De Piro, dan, b'ittra tas-27 ta' Settembru, 1922, g]arrfu li kien ta' I-istess fehma tieg]u, u g]alhekk iffirmah minnufih. Madankollu, Mons. De Piro kellu l-osservazzjonijiet tieg]u. Hu ma kellu xejn kuntrarju li ti[i mg]allma I-istorja ta' l-Ingilterra. Imma hu ssokta jg]idlu: "Jag]ti fil-g]ajn wisq li t]alla barra g]al kollox ftit tag]lim dwar i-istorja ta' Malta. Fil-fehma tieg]i, din tista' tidhol bla diffikulta’ fil-klassi tat-TaIjan. L-g]alliem jista' jda]]alha billi lit-tfal i]arri[hom fil-memorja. Na]seb li l-ktieb ta' Lettrid jew ta' Debono huma aktar milli bi\\ejjed biex jintla]aq dan l-iskop”.[54]

'Il quddiem, g]ad naraw kemm Mons. De Piro kien bniedem ta' patrijottizmu [enwin. Dan jidher fdan il-ka\ ukoll g]aliex ]add ma jista' jg]id li j]obb lil art twelidu jekk ma jkunx jaf il-[rajjiet tag]ha. G]alhekk, hu ried li din I-iskola tal-Knisja tag]ti lill-istorja ta' Malta I-post li jist]oqqilha.

Mons. De Piro, li lil dik I-iskola jsej]ilha l-lskola tag]na, kellu affarijiet o]rajn x'jikkummenta. Ta' bniedem ordnat u metodiku li kien, hu kien jaf tajjeb x'hemm b\onn li jkollha skola biex timxi tajjeb. G]alhekk, lill-Monsinjur Penitenzier hu kitiblu hekk: "Hemm nuqqas ie]or fir-rapport tieg]ek. Inti ma ffissajtx xi laqg]at mad-Delegati li g]andhom f'idejhom it-tmexxija ta' l-lskola. Laqg]at jistg]u jsiru g]allanqas darba kull tliet xhur. O]rajn mhux tas-soltu jsiru kull meta jinqala' l-b\onn. Ming]ajr ebda dubju, hemm b\onn li dawk li jmexxu jiltaqg]u flimkien, u huma g]andhom b\onn li jiltaqg]u wkoll ma' dawk li jg]allmu. Jekk ma jkollniex direzzjoni tajba u stabbli, il-pro[ett kollu tag]na jispi``a fix-xejn fi \mien qasir, kif [ara g]all-pro[ett l-ie]or li kien hemm qablu."[55]

Il-Kummissjoni kienet qed tara li dik I-iskola ‘l quddiem setg]et forsi ti[i \viluppata a]jar. lmma kien hemm b\onn li g]aliha jinstabu flus i\jed. Il-Kapitlu tal-Katidral ma satax jitg]abba b'toqol akbar. Il-pro[ett g]al dik I-iskola kien qed jin]adem minn Mons. {u\eppi Apap Bologna u Mons. Dun Fran[isk Ferris b]ala Delegati ta' I-Ar`isqof Caruana, u minn Mons. De Piro u Mons. Anton Vella b]ala Delegati tal-Kapitlu tal-Katidral ta' Malta.[56]

Dawn il-ftit intietef ta' storja huma konferma o]ra ta' kemm il-Knisja f'Malta g]amlet ]ilitha biex tag]ti s-sehem tag]ha fl-edukazzjoni tat-tfal foqra tal-g\ejjer tag]na.

Bosta ittri ta' Mons. De Piro, b]ala Monsinjur u Dekan tal-Katidral ta' Malta, juru s-sehem li kellu fit-tfassil tal-Kostituzzjoni ta' Malta fis-sena 1921. Dawn I-ittri jinstabu qalb I-atti kapitulari g]aliex hu kien qed jidher f’isern il-Kapitlu Metropolitan. Imma dan is-sehem patrijottiku u nisrani tieg]u g]ad jidher aktar 'il quddiem.

Billi kien il-President tal-Kapitlu, isem Mons. De Piro jidher kontinwament. Fil-po\izzjoni tieg]u, hu jikteb ukoll ta' sikwit xi `irkulari lill-istess Monsinjuri.[57] L-e\attezza u r-responsabbilta ta’ Mons. De Piro jidhru wkoll fil-ka\ijiet rari meta hu ma satax ikun pre\enti g]al xi kapitlu. Hu, mhux bissjikteb li ma satax jattendi imma jfisser ukoll bil-kitba x'kienu I-ideat tieg]u dwar dawk il-ka\ijiet li kienu sejrin ji[u diskussi. Hu, naturalment, kien jaghmel dan minn fuq I-a[enda li kien ikollu f'idejh. Fost I-o]rajn, meta kien hemm ilment li x'u]ud ma kenux qed i\ommu s-sigriet tal-Kapitlu, hu ppropona li ma jing]atawx fl-idejn ]afna skedi li jkun fihom I-argumenti li jkunu se ji[u ttrattati.[58]

B]alma [ara f’kull uffi``ju ie]or li kellu f’idejh, Mons. De Piro [ibed lejh I-ammirazzjoni ta' kul]add g]all-e\attezza u r-rettitudni tieg]u. Mons. De Piro qatt ma mma[ina li kien la]aq xi]a[a kbira g]ax sar Monsinjur tal-Katidral ta' Malta. Imma f’dak i\-\mien, id-dinjita ta' Monsinjur kienet wa]da importanti. }afna mill-uffi``ji tal-Knisja ta' Malta ma kenux jing]ataw ]lief lil xi wie]ed li kien Monsinjur. G]al din ir-ra[uni, kien ta’ benefi``ju kbir g]all-Knisja meta De Piro [ie mog]ni b'dan il-[ieh, u ng]ata po\izzjoni g]olja ]afna fil-Kapitlu. Ma kienx Mons. De Piro li gawda mill-Monsinjorat. Kien il-poplu malti kollu li gawda mill-qalb kbira ta' Mons. De Piro. Bis-sa]]a tad-dinjita’ tieg]u, u bil-kapa`itajiet kbar li kellu, Mons. {u\eppi De Piro g]amel [id kbir lil kul]add. Hu, b]al Kristu, g]amel il-gid minn kulfejn g]adda, u l-[id li g]amel ma kienx spiritwali biss.