F'PALAZZO XARA U STRADA DEI CELSI FL-IMDINA

B'}ARSA LEJN SANT'AGATA FIR-RABAT

B\onn ur[enti ta' Dar o]ra

L-lmdina, il-belt I-aktar qadima ta' Malta, ma tistax ma tkunx g]a\i\a g]all-qalb ta' kull membru tas-So`jeta' Missjunarja ta' San Pawl. Inkunu g]idna ftit jekk in]arsu lejn l-lmdina b]ala I-belt fejn twieled il-Fundatur. L-irndina hi doppjament il-benniena tas-So`jeta'. Mhux biss [ara li s-So`jeta' twieldet fiha I-istess kif kien twieled il-Fundatur: u tant fil-qrib ta' I-istess dar tieg]u, imma wkoll kellu ji[ri li, malli huma ma setg]ux i\ommu i\jed l-ewwel dar tag]hom, il-Mulej provizorjament ipprovdielhom \ew[t idjar o]rajn fl-irndina stess.

ls-sena 1921 bdiet b'kotra ta' problemi g]al Mons. De Piro. Waqt li hu kien qed jittama b'xi kelma ta' kura[[ min-na]a ta' I-Awtoritajiet tal-Knisja, inqalg]u diffikultajiet min]abba l-ewwel dar tas-So`jeta' fl-lmdina. Hu minnu li d-dar ta' Triq San Rokku kienet `ejkna; imma g]as-So`jeta' kienet g]a\i\a g]aliex ma kellhiex ]liefha. Miet sid id-dar li kien Mons. Dun Alfred Mifsud, u dak il-post waqa' f'idejn is-Sorijiet ta' Santa Dorotea.[1] ll-b\onn ta' dar o]ra kien ur[enti ]afna. Kien me]tie[ li jinstab g]allanqas xi post provi\orju. G]alhekk, fix-xahar ta' Jannar 1921, Mons, De Piro kiteb lil Dun {wann Micallef, kanonku tal-Grotta ta' San Pawl fir-Rabat, u li kien ukoll ir-Rettur ta' dik il-kolle[[jata. Hu xtaq ming]andu li jipproponi lill-kanonki biex jag]tu g]allanqas parti mill-kulle[[, u g]al \mien provi\orju biss, lill-membri tas-So`jeta' tieg]u: kif ]afna aktar tard, fis-sena 1976, kellu jing]ata g]al \mien qasir lill-mona`i benedittini. Imma r-Rettur wie[bu b'mod negattiv. Is-sagristan kellu b\onn i\omm il-kamra tieg]u min]abba x-xog]ol li kellu, u I-bi``a I-kbira tal-kanonki kolle[[jali ma ]assewx li setg]u ji``a]]du mill-kamra g]aliex kellhom fiha tant affarijiet li ma kenux jafu fejn jaqbdu jqeg]duhom.[2]

Mons. De Piro ma xtaqx li s-So`jeta' tieg]u tispi``a fix-xejn. Dik I-a]]ar sena li matulha s-So`jeta' g]exet fid-dar ta' triq San Rokku kienet [iebet ftit fara[ fil-qalb tal-Fundatur u nisslet ukoll tamiet g]all-[ejjieni. L-Ar`isqof Mawru Caruana mhux biss kien qed jg]inu ]alli jasal il-jum ta' I-approvazjoni tal-Knisja, imma wera wkoll apprezzament lejn is-So`jeta' anki b'xi \jara f'dik l-ewwel dar tag]ha. L-Ar`isqof Caruana, sa mis-sena 1916, meta kien g]adu fil-bidunett tat-tmexxija tad-djo`esi, \ar 'il dik id-dar, u g]amel il-qalb lil dawk i\-\g]a\ag] li kienu g]a\lu li jaqdu 'l Alla fis-So`jeta' ta' De Piro. Bejn is-snin 1916-1920, il-mexxej tad-djo`esi kien a``etta li jmur g]all-festa ta' San Pawl, il-patrun tas-So`jeta', g]al darbtejn u wriehom kemm kien qed japprezza dak li huma kienu qed jag]mlu: g]alkemm fi`-`okon u fil-faqar.[3]

Imbag]ad, is-sena 1921 [iebet mag]ha I-problema tad-dar. ll-Fundatur qatt ma [[arraf quddiem il-problemi. ll-problema tal-post waslet meta hu kien beda jittama. B]ala Fundatur Mons. De Piro kellu xewqa mo]bija fil-qalb tieg]u. Billi kien konvint li s-So`jeta' `ejkna tieg]u setg]et tkun ta' [id g]all-Knisja, hu xtaq li ma jkollhiex tieqaf lanqas g]al \mien qasir. Hu ried jo]lom ukoll b'xi ]a[a biex lis-So`jeta' jag]milha mag]rufa a]jar.

1921: Id-Dar ta' Palazzo Xara

Filwaqt li I-Fundatur kien di[a' b']arstu mitfug]a lejn Sant Agata, il-problemi wrew li dar ma' dik il-knisja kellha tit]alla g]al aktar tard. Waqt li hu kien di[a' qed jinqeda biha g]al xi funzjoni, kien hemm b\onn ur[enti li jsib post [did. Fit-2 ta' Awissu, 1920, fil-knisja fqira ta' Sant Agata, saret il-vestizjoni tal-katekist Oreste Debono, u ng]ata I-isem ta' {erardu.[4]

Sadanittant instabet dar fl-irndina stess. Aktar milli dar, din kienet bi``a minn Palazzo Xara. Dan hu palazz ta' familji nobbli li kellhom sehem fl-istorja ta' Malta sa minn qabel ma [ew fostna I-Kavallieri ta' San {wann. G]al ]afna \mien, f'dak il-palazz g]exet il-familja Xara, li tatu I-isem, u x'u]ud minn nisilha, b]al Gregorio Xara, kellhom po\izjonijiet importanti fit-tmexxija ta' Malta. l\jed tard, il-palazz, g]adda f'idejn il-familja Moscati-Parisio li ]afna mill-membri tag]ha kellhom sehem importanti fl-istorja ta' Malta, specjalment tul is-sekli tmintax u dsatax. Imma l-ewwel membri tas-So`jeta' ta' San Pawl xejn ma ]assew ru]hom imkabbrin g]all-fatt li da]lu jg]ixu f'palazz ta' storja kbira. Huma ma [ewx mog]tijin ]lief bi``a `ejkna minn dik id-dar kbira. ld-da]la tag]hom kienet mill-bieb tal-[enb, li kien ji[i fi Strada San Paolo, numru 10. Dik id-da]Ia kienet quddiem in-na]a ta' wara tal-monasteru tas-sorijiet benedittini. Aktar tard, in-numru tal-bieb, minn "10" sar "9". Mons De Piro qatt ma ried jag]ti xi isem lil dik id-dar. Dan il-post tas-So`jeta' qatt ma ssejja] "Palazzo Xara" g]aliex, fil-fatt, huma ma kellhomx il-palazz f'idejhom. Kienet biss rokna `ejkna tal-palazz, u lanqas ma kienet mill-a]jar parti li I-palazz sata' joffri. Meta De Piro kiteb dwar dik id-dar li kellhom f'idejhom, hu qieghed biss in-numru u t-triq fejn kien jinsab dak il-bieb `kejken li minnu kienu jid]lu.[5]

ll-fundatur stieden lill-Ar`isqof Mawru Caruana biex ibierek dak il-post li ]adu f'idejhom. L-Ar`isqof, mhux biss a``etta, imma ]a wkoll id-de`i\joni li jag]mel I-okkazjoni aktar solenni billi fiha jag]ti t-tonsura klerikali lil \ew[ membri tas-So`jeta'. Dik il-[urnata g]a\i\a kienet is-26 ta' April, 1921. Bla dubju ta' xejn, De Piro kien jixtieq xi]a[a a]jar g]as-So`jeta' tieg]u g]ax dak il-post kien `kejken u fqir. Imma dak in-nhar hu kellu qalbu mfawra bil-hena g]aliex ra 'l \ew[ \g]a\ag] minn tieg]u telg]in l-ewwel tar[a lejn I-artal. Dawk it-tnejn kellhom isiru g]e\ie\ b'mod spe`jali g]all-qalb tal-Fundatur g]aliex huma kienu l-ewwel \ew[ sa`erdoti li kkonsagraw ]ajjithom kollha g]al Alla u g]all-bnedmin fi ]dan is-So`jeta' ta' San Pawl. Isimhom kien Mikiel Callus (li, aktar tard, kellu jkun l-ewwel membru tas-So`jeta' li jsir il-mexxej tag]ha) u {u\eppi Spiteri (l-ewwel sacerdot li miet fis-So`jeta').[6] Mons. Dom Mawru Caruana, lsqof ta' Malta, g]amel I-Ordinazjoni waqt il-quddiesa li dak in-nhar g]o[bu ji``elebra f'dik il-kappella ta' Palazzo Xara.[7]

1921: Almanakk ta' l-Istitut tal-Missjoni

Lejn tmiem dik is-sena 1921, fl-ewwel sena tal-Palazzo Xara, Mons. De Piro ]are[ g]all-ewwel darba Almanakk li sejja]lu hekk: San Paul: Almanacc ta' l'lstitut tal Missioni. Kollox juri li I-iskop tal-Fundatur kien li s-So`jeta' tieg]u ssir mag]rufa xi ftit.[8] Kien g]ad hawn min qatt ma kien sama' bi-e\istenza tag]ha. Hu ma riedx sempli`ement jaghmilha mag]ufa; imma xtaq ukoll li jnissel im]abba lejn I-ideal missjunarju. Lill-lstitut tieg]u, hu ma sejja]lux bi-isern uffi`jali li kellu: li kien So`jeta' ta' San Pawl. Madankollu, il-kelmiet li tqieg]du fil-qoxra ta' dak I-Almanakk: "l'lstitut tal Missioni" ma kenux ifissru ]lief g]ias-So`jeta' tieg]u. Fil-pubblikazjoni ta' dak l-Almanakk, De Piro, ried ja]seb fuq kollox f'\ew[ affarijiet. Hu kiteb kontinwament fuq id-dmir li g]andu kull nisrani li j]obb il-missjonijiet u jg]inhom bit-talb u bl-offerti tieg]u. Hu ]ataf ukoll kull okka\joni biex jitkellem fuq is-So`jeta' `kejkna tieg]u. Kull kitba li kienet issir f'dak I-Almanakk [eneralment kienet ta' Mons. De Piro nnifsu.[9]

Fl-ewwel snin tal-pubblikazjoni ta' I-Almanakk, u e\attament minn dak tas-sena 1922 sa dak tas-sena 1927, fuq il-qoxra ta' barra ma deher l-ebda indirizz ta' dar tas-So`jeta'. Hemm insibu li [ie stampat fid-Dar ta' San {u\epp, il-Hamrun. Donnu De Piro ma riedx jag]ti importanza lil dar li kienet provizorja. Imma, mis-sena 1927 'il quddiem, meta l-]ajja tas-So`jeta' fid-dar ta' Palazzo Xara kienet wisq itwal milli kien mistenni, il-Fundatur ]aseb li kien xieraq li I-indirizz tag]ha jibda jidher fuq il-qoxra ta' barra ta' I-Almanakk. G]alhekk, fis-sena 1928, meta s-So`jeta' kienet sejra tag]laq seba' snin fid-dar ta' Palazzo Xara, il-Fundatur qieg]ed dawn il-kelmiet fil-qoxra ta' l-Almanakk: "Superjur Mons. {. De Piro, Str. S. Paolo, 9, Notabile - Malta".

1921: |jara ta' lsqof Missjunarju

Fil-15 ta' Novembru, 1921, I-g]ada stess li s-So`jeta' kellha I-approvazjoni djo`cesana tag]ha, il-Fundatur kellu s-sodisfazjon li jara lsqof missjunarju malti j\ur id-dar `ejkna ta' Palazzo Xara. L-Isqof {org Caruana kien g]adu kif [ie mag]\ul g]ad-djo`esi ta' Puerto Rico: g\ira `ejkna ta' I-lstati Mag]qudin ta' I-Amerka, li m'hix imbieg]da wisq minn Kuba. Wara l-konsagrazjoni tieg]u f'Ruma, hu [ie Malta, u \ar ukoll din id-dar ta' Palazzo Xara, fejn ta I-barka sagramentali. De Piro fisser lil dak l-isqof x'kien I-iskop tas-So`jeta' tieg]u. L-Isqof {org Caruana g]amlilhom il-qalb, u kompla sa]]a]hom fil-vokazjoni missjunarja tag]hom g]aliex f'bosta artijiet il-b\onn tas-sa`erdoti kien tassew kbir. ll-membri pre\enti intlaqtu mill-]lewwa ta' dak l-isqof, u 'l dik i\-\jara baqg]u jiftakruha.[10]

Dak l-isqof ma nesiex is-So`jeta' ta' San Pawl. Hu kiteb lil Mons. De Piro fis-6 ta' {unju, 1922. L-ittra tieg]u g]andha interess g]al bosta ra[unijiet, imma prin`ipalment g]aliex turi I-b\onn tas-sa`erdoti u I-apprezzament kbir g]as-So`jeta' ta' San Pawl li kellha g]anijiet missjunarji. In[ibu silta wa]da minn din I-ittra:

"G]a\i\ Monsinjur, hawn qieg]ed nikkumbatti wa]di. M'g]andniex sa`erdoti. Biex ma ji\didux il-parro``i li huma bla rag]aj, jiena g]a\ilt li nissagrifika ru]i u nibqa' ming]ajr segretarju, u nista' ng]id anki ming]ajr Vigarju {enerali. Jiena ktibt lil Mons. Ar`isqof biex nara jekk jibg]atlix x'u]ud minn Malta. Imma min jaf jekk dan ikunx possibbli?...... Ni\gurak li jiena ta' sikwit nitlob g]alik, g]all-opra tant nobbli tieg]ek u g]al uliedek f'{esu' Kristu. Jiena qieg]ed nibg]atlek offerta `kejkna g]all-lstituti li huma ta]t il-]arsien u t-tmexxija g]aqlija tieg]ek. F'dan il-pajji\, a]na foqra; imma l-ammirazjoni tieg]i g]all-]e[[a tieg]ek hi tant kbira b'mod li, kieku kien possibbli, kont nag]tik il-Bank ta' l-lstati Uniti".[11]

G]alhekk, I-offerta generu\a ta' l-lsqof {org Caruana [iet mog]tija lis-So`jeta' ta' San Pawl, lid-Dar ta' San {u\epp, u lill-lstitut ta' Fra Diegu. Meta, fis-sena 1923, De Piro [ie biex jippubblika I-Almanakk tieg]u, bir-ra[un lill-Isqof {org Caruana qiesu fost il-benefatturi. Minn dak I-Almanakk nafu li I-offerta kienet ta' 50 dollaru amerikan.[12] De Piro ppubblika wkoll ritratt ta' dak l-lsqof.[13] ll-Fundatur ma satax ma jin[ibidx lejh meta sar jaf ukoll li l-lsqof {org Caruana tkellem fuq is-So`jeta' anki f'xi diskorsi li hu g]amel lis-seminaristi amerikani. Naturalment, il-[ibda tieg]u lejha kienet g]aliex din kienet So`jeta' missjunarja.[14]

Fil-faqar qalb palazzi tal-g]onja

ld-dar li kienet bi``a minn Palazzo Xara ma offriet l-ebda garanzija g]al Mons. De Piro u s-So`jeta' tieg]u. Kienet ]a[a `ara li huma kellhom jibqg]u hemm sakemm jinstab post ie]or. Tama fil-[ejjieni ma naqsitx lanqas f'dak iz-\mien diffi`li ta' Palazzo Xara. ls-So`jeta' ta' San Pawl, lis-sena 1923 bdietha b'sa`erdot wie]ed u erba' studenti. Kien hemm ukoll numru `kejken ta' fratelli katekisti; dawn kien jag]tu s-sehem tag]hom fix-xog]ol ta' kuljum: b]alma hu x-xiri tal-b\onnijiet, it-t]ejjija g]all-ikel, u t-tindif. Madankollu, lanqas I-istudenti ma kienu e\enti minn dan ix-xog]ol. Imma, kif jg]id isimhom stess, il-fratelli katekisti kienu jg]allmu wkoll il-kateki\mu lit-tfal. Di[a' fakkarna li, sa ]afna snin wara, nies fl-lmdina kien g]ad fadlilhom tifkira g]a\i\a ta' wie]ed minn dawk il-fratelli g]aliex kienu rawh iddedikat g]alihom b'tant entu\ja\mu u tjubija.[15] ll-pre\enza ta' kjer`i teolo[i u t-tama li ma jdumx ma jkollu o]rajn kienu I-kaw\a ta' problema gravi g]all-fundatur. Kien qed jin]ass b'mod ur[enti li hu jkollu sa`erdot li jista' jafdalu f'idejh il-[awhar I-i\jed prezzju\ li kellu. Kien hemm b\onn ta' sa`erdot li f'idejh sata' jafda I-istess \g]a\ag] tieg]u biex jag]tihom dik il-formazjoni li kienet me]tie[a f'min Alla sejja]lu biex jaqdih fil-]ajja reli[ju\a. Kif snin wara kellu jinkiteb fl-atti tal-kunsill tas-So`jeta', Mons. De Piro ma kellux 'il min iqieg]ed ma\-\g]a\ag]. Hu kien nieqes g]al kollox mis-sa`erdoti, u g]alhekk kellu jirrikorri g]al wie]ed barrani.[16] Fil-fatt, De Piro kellu sa`erdot wie]ed minn tieg]u. Dan kien Dun {wann Vella. Imma, f'dak i\-\mien, hu xejn ma kien sod fil-vokazjoni tieg]u g]all-]ajja reli[ju\a g]aliex di[a' kienu qed jin]olqulu l-ewwel diffikultajiet; g]alhekk, ma kienx il-ka\ li jitqieg]ed ma\-\g]a\ag].[17]

Meta kien g]adu b'sa`erdot wie]ed, Mons. De Piro kien baqa' mixtieq ]afna li s-So`jeta' `ejkna tieg]u tkun missjunarja fil-veru sens tal-kelma. Imma r-rabtiet diretti li beda jkollu f'dak i\-\mien aktar kienu ma' emigranti maltin milli ma' dawk ta' artijiet o]rajn. ll-fundatur kien donnu qieg]ed jipprevedi li l-ewwel passi ta' ]idma missjunarja kienu sejrin ikunu qalb l-emigranti. Minkejja dan, l-ewwel membru tas-So`jeta' kellu jmur lejn I-Abbissinja. Imma t-triq tul il-]ajja kollha tal-fundatur baqg]et iebsa ]afna biex imorru missjunarji o]rajn. Fl-istess xewqa tieg]u li jkollu missjunarji li ja]dmu barra minn Malta, fl-Almanakk li kien jippubblika ta' kull sena, De Piro kien qed jag]mel ]iltu biex juri kemm kien kbir il-b\onn ta' ]addiema-sacerdoti f'dawk I-artijiet. Fost l-o]rajn, hu kiteb biex juri kemm fer]u I-maltin ta' Tunes meta l-lsqof An[lu Portelli, hu nnifsu, u g]add ta' maltin o]rajn marru fosthom biex f'Mejju tas-sena 1922 i``elebraw il-festa ta' San Pawl.[18] Hu fisser ukoll it-tama li s-So`jeta' tieg]u setg]et tag]ti sehemha fil-]idma fost il-maltin anki [ol-belt amerikana ta' Detroit: minfejn l-ewwel kappillan tag]hom, Dun {or[ Caruana, b'tant [ieh g]alihom intag]\el lsqof.[19]

Minkejja kull entu\jasmu li sata' j]e[[e[ il-qalb ta' De Piro, hu ma sata' jag]mel l-ebda pass lejn ]idma missjunarja sakemm ma jibdiex jara \-\g]a\ag] tieg]u telg]in it-tara[ ta' I-artal. Fl-24 ta' Awissu, 1922, hu kien di[a' talab lill-Papa Piju XI biex jag]tih il-fakolta li I-kjer`i {u\eppi Spiteri u Mikiel Callus jordnaw qabel I`-\mien. Kien ta' fer] kbir g]all-fundatur meta sar jaf li I-grazzja tant mixtieqa [iet maqlug]a.[20]

Qabel ma waslet il-[urnata ta' I-Ordinazjoni tant mistennija, b'sorpri\a u b'fer] g]al Mons. De Piro, qassis g]awdxi mill-Qala, li kien qieg]ed ja]dem fil-parro``a ta' }al G]arg]ur f'Malta talab biex ji[i milqug] fis-So`jeta'. Dan kien Dun Mikiel Bartolo. Fis-27 ta' Frar, 1923, hu nnifsu g]amel talba bil-miktub lil Mons. De Piro. Madankollu, Mons. De Piro, bniedem li tant kien jemmen fil-b\onn ta' formazjoni reli[ju\a, ]assu fid-dmir li ma jaqbadx u jibdielu n-novizzjat mill-ewwel. G]alkemm [ie a``ettat fid-dar ta' Palazzo Xara sa mis-17 ta' Marzu, 1923, Dun Mikiel Bartolo t]alla fi t]ejjija ta' aktar minn sena qabel ma beda n-novizzjat tieg]u.[21] ll-pre\enza ta' dan is-sa`erdot fid-dar ta' I-lmdina aktar \iedet il-preokkupazjoni tal-fundatur g]all-fatt li ma kellux 'il min iqieg]ed b]ala surmast tan-novizzi.

Minbarra n-nuqqas ta' surmast tan-novizzi, in]ass ukoll kemm kien kbir il-faqar tas-So`jeta' nnifisha u kemm ma kienx adattat dak il-post ta' Palazzo Xara. Meta De Piro g]adda g]at-tieni dar ta' I-lmdina, f'din il-belt qadima ma kienx hemm joqog]du ]lief ftit nies. Kienet kollha djar kbar ta' sinjuri u nobbli. Dawn qatt ma ]allew 'l uliedhom ji[[errew mat-toroq; barra minn hekk, bosta minnhom kellhom ukoll djar o]rajn f'in]awi differenti ta' Malta, u [ie li kienu jmorru fihom anki g]at-tul. G]alhekk, I-lmdina kienet tassew il-belt tas-skiet. Imma nafu tajjeb li ma kienx is-skiet li ]ajjar lil Mons. De Piro biex ifittex 'il dik il-belt.[22]

Fid-dar ta' Palazzo Xara ma kien hemm xejn mill-kumditajiet li wie]ed jistenna. ll-fundatur kellu fiha kamra g]alih: din kienet bi travu wie]ed. Dan I-iben ta' familja nobbli kellu daru tant fil-qrib. ll-po\izjoni tieg]u kienet ti\gurah li, jekk ifittex kenn fid-dar tal-familja, \gur li ma jkun jonqsu xejn, u kien ikun imdawwar anki bil-qaddejja tal-familja. Imma, meta mar I-lmdina, hu g]a\el li jg]ix fdik il-kamra fqira fejn wie]ed kien jara tant ]wejje[ imdendlin 'l hawn u 'l hinn, u kotba mferrxin fuq is-si[[ijiet u s-sodda. ls-sodda tieg]u kienet wa]da fqira b'\ew[ serratizzi bi twavel u b'mitra] fuqhom.[23]

Mons. Dom Mawru Caruana, l-lsqof ta' Malta, kien jaf sewwa kemm De Piro kien qed jo]ro[ minn butu g]as-So`jeta' li waqqaf. G]alhekk, lil dik id-dar, li bl-approvazjoni djo`esana tas-So`jeta', setg]et titqies li kienet tad-djo`esi, l-lsqof ried jag]tiha kontribuzjoni personali. Fis-sena 1922, Mons. Mawru Caruana lill-fundatur tah is-somma ta' £14 biex bihom jg]inu j]allas I\-\ieda fil-kera tad-dar ta' Palazzo Xara.[24] Bhala sinjal ta' apprezzament, u inkora[[iment, Mons. De Piro ppubblika kemm kien qed ji[i meg]jun mill-benefatturi.[25] Madankollu, I-akbar benefatturi kienu hu nnifsu u ommu Ursola; imma isimhom ma jidhirx f'dik il-lista.

ll-perseveranza: grazzja rari

Kemm fl-ewwel dar ta' Triq San Rokku kif ukoll fit-tieni wa]da ta' Palazzo Xara, bosta kienu t-tfal jew \g]a\ag] li t]ajru jid]Iu fis-So`jeta' ta' Mons. De Piro. Li kieku g]allanqas nofs dawn il-postulanti baqg]u fis-So`jeta' ta' San Pawl, Mons. De Piro ma kienx ikollu g]alfejn jixtieq ]afna vokazjonijiet. Imma ]afna kienu dawk li re[g]u lura lejn djarhom. L-ismijiet ta' bosta minnhom ma humiex mi\mumin fid-dokumenti tas-So`jeta' g]aliex huma lanqas biss ma kienu bdew in-novizzjat. lt-tfal aspiranti g]as-So`jeta' kienu jintbag]tu fil-Kulle[[ San Alwi[i tal-[e\witi f'Birkirkara; sa llum, ta' dawk li g]amlu xi ftit snin fis-So`jeta', g]adna nistg]u naraw ir-ri\ultati ta' l-e\amijiet tag]hom. Dan jidher sa minn \mien l-ewwel student li kien Giovanni Vella.[26] ll-[e\witi kienu jg]inu lil Mons. De Piro billi \ammewlu I-istudenti tas-So`jeta' tieg]u bla ]las. Imma [ie li [ara li x'u]ud da]lu fis-So`jeta' biex jie]du I-iskola b'xejn u baqg]u mexjin 'il quddiem sakemm kisbu `-`ertifikat tal-matrikola; imbag]ad, telqu 'l barra. Ma naqsux dawk li lill-Monsinjur fet]ulu g]ajnejh dwar dan. Imma hu, ta' bniedem twajjeb li kien, ma tax widen g]al kliemhom. Fost dawk li kellmuh fuq dan, kien hemm Dun Anton Bu]a[iar, sacerdot ta' spiritwalita' kbira, li kellu jkun Kappillan ]abrieki tar-Rabat u Monsinjur tal-Katidral ta' Malta. Darba fost I-o]rajn, Dun Anton Bu]a[iar qallu: "Mintix qed tara li kul]add qed jid]ak bik? Qeg]din jisirquk! Minn fuq dahrek qed jie]du skola u impjieg". Imma Mons. De Piro, b'ton kalm mill-i\jed kif soltu kien jitkellem, wie[bu hekk: "U le. Dun Anton. Ma jimpurtax jekk jie]du I-iskola u jitilqu 'l barra. lt-tag]lim li jkunu ]adu jibqa' g]andhom. G]alija, ikun bi\\ejjed li nkun g]amilt il-[id. Meta jg]addi \-\mien, g]ad jiftakru fit-tajjeb ]i jkunu ]adu. {esu lill-appostli ma obbligahomx biex jibqg]u mieg]u. G]alhekk, li\-\g]a\ag] kif nista' nobbligahom jien? Dawk i\-\g]a\ag] jo]or[u mis-So`jeta', u jibqg]u jag]mlu I-[id. Alla jaf jo]ro[ il-[id anki minn dan il-fatt li jkunu da]lu fis-So`jeta' u ]ar[u".[27]

Dwar dan, anki ommu stess [ie li fet]itlu g]ajnejh. Meta kienet tara tant tfal jid]lu u jo]or[u, hi [ie li qaltlu: "{u\, dawk g]ad jeqirduk! M'intix tara x'inhuma jag]mlulek, u kemm qed jisirquk"? Imma hu kien iwe[ibha: "Ma jimpurtax. Mhix forsi karita' ma' dawn it-tfal, meta huma jitg]allmu"?[28]

Sa I-a]]ar ta' ]ajtu, Mons. De Piro qatt ma ]alla 'l min jikkonvin`ih dwar din il-]a[a. Kollox juri li, f'dak li g]amel, I-g]an ewlieni tieg]u kien li jsir il-[id. lx-xewqa kbira ta' qalbu kienet li jkabbar is-So`jeta' li kien waqqaf. Imma I-possibilta' li tfal u \g]a\ag] jitg]allmu u mbag]ad jer[g]u lura lejn darhom ma waqqfitux mill-]idma u mill-ispejje\ li kien qed jag]mel g]alihom. Dak il-[id li g]amel ma' tant maltin, De Piro [ie li g]amlu anki ma' xi tifel ta' artijiet o]rajn. F'wie]ed mill-vja[[i tieg]u, il-Monsinjur waqaf g]and is-sorijiet fran[iskani tal-Qalb ta' {esu' (li f'dak i\-\mien kienu mag]rufin b]ala fran[iskani ta' Malta) fil-kunvent tag]hom ta' Troina fi Sqallija. Waqt li kien qed iqaddes fil-knisja tag]hom, De Piro n[ibed lejn tifel li mar jg]inu l-quddiesa g]aliex rah tant mi[bur u ]elu fl-im[iba tieg]u. lt-tifel kien jismu Salvatore Gianblanco. Wara l-quddiesa, il-Monsinjur sejja]lu, u staqsieh jekk jit]ajjarx isir qassis. lt-tifel wie[bu: "U kemm nixtieq! Imma a]na fqar, u missieri ma jistax I]allasli I-iskola". De Piro sejja] lil missieru, u staqsieh jekk kienx jaqbel li j]alli 'I ibnu jmur jistudja fi skola fil-belt ta' Nicosia, li ma tantx hi 'l bog]od minn Troina. ll-missier ma kienx kuntrarju; imma mnejn i]allas ma kellux. Il-Monsinjur ftiehem mal-missier biex g]all-ispejjez i]alli fidejh. Sar pro[ett kif it-tifel kellu jibqa' miexi 'l quddiem fl-istudju. Wara I-iskola f'Nicosia, il-kors tal-filosofija kien se jag]mlu Katanja; imbag]ad, kellhom jibag]tuh Malta biex De Piro ja]siblu g]all-a]]ar preparazjoni li twasslu biex isir sa`erdot. Il-Monsinjur ]asiblu g]al kollox minn dak il-waqt stess; hu xtralu x'jilbes, u ]allaslu I-kotba kollha ta' I-iskola. G]al matui is-sena, De Piro ntrabat li jibqa' jibg]atlu I-flus permezz ta' dawk is-sorijiet fran[iskani. Meta lilu fet]ulu g]ajnejh sa mill-bidunett u fissrulu kemm ma satax jorbot fuq tifel b]al dak, il-Monsinjur wie[eb: "Dan li qed isir ma hux g]al Alla? Isir qassis hawn jew hemm, ji\\ewwe[ jew jag]mel x'jag]mel, dejjem jitg]allem I-iskola". B]alma bassrulu, meta t-tifel kiber u wasal g]al studji i\jed g]oljin, il-[enituri tieg]u ma reduhx imur Malta. Hu telaq I-istudju, u ma kompla xejn. Meta s-soru li fi ]siebha kellha l-]lasijiet ta' I-ispejje\ g]arrfet b'kollox 'il Monsinjur De Piro, hu, bil-kalma kollha, we[ibha: "Dawn huma affarijiet tal-Bambin". Hu \ied jg]idilha biex tg]id lit-tifel innifsu ]alli ma joqg]odx jinkwieta b'li [ara. Meta kiber, hu \\ewwe[, u beda ja]dem fl-istazzjon tal-ferrovija ta' Katanja.[29]

ll-fatt li g]adna kif irrakkontajna juri li Mons. De Piro kien jitg]abba anki bi-ispejje\ ta' dawk li juru sinjal imqar `kejken ta' vokazjoni, anki jekk dawn ikunu g]adhom marbutin ma' darhom. Ka\ijiet ta' dix-xorta hemm ]afna. Imma bosta minnhom qatt ma saru mag]rufin. Hu kien ta' ftit kliem, u qatt ma g]addielu minn mo]]u li joqg]od jifta]ar bi-opri tajbin tieg]u. Imma x'u]ud wasslulna [rajjiet minn ]ajjithom stess. 'Il dan ir-rakkont li [ej, ma sejrin nibdlulu xejn. In]alluh e\attament kif ]are[ minn fomm min irrakkuntah. Hi [rajja `ejkna o]ra li tipprova kemm kienet kbira I-opra karitativa ta' De Piro biex jg]in ]alli jg]ajjex xi vokazjoni u ]alli xi tifel ikun jista' jitg]allem. Dawn huma I-kelmiet ta' Karmenu Borda minn Santa Venera: "Jiena kelli tifel li, fuq parir ta' xihadd, t]ajjar imur ikellem lil Mons. De Piro. Hu wera ]ajra ta' vokazjoni. |g]a\ag] li ]assew il-vokazjoni kienu qed jitlaqqg]u I-lmdina. Allura, it-tifel, kull nhar ta' }add, kien jitla' u jer[a' lura fil-g]axija. Spi``a biex da]al mas-So`jeta', u beda jintbag]at fil-Kulle[[ San Alwigi. {urnata minnhom [ieni I-kont biex in]allas g]at-tag]lim li t-tifel tieg]i kien qed jie]u minn hemm. Dik il-]abta kont b'paga ta' 7 fix-xahar. Tista' ta]seb kemm kien possibbli g]alija li nifla] g]al dawk il-]lasijiet. Insomma, mort u g]idtlu: 'Sinjur, ara xi [rali'! U hu qalli: 'Mur u tikkonfondi xejn. lbnek qieg]ed fuq ismek, u mhux fuq ismi; i\da I-flus in]allashomlu jien'. 'Grazzi': we[ibtu. Minn dak in-nhar, bdejt infittxu u sirt mid]Ia sewwa tieg]u.[30]

1923: ll-B\onn ta' Sa`erdot li jkun Direttur Spiritwali

Fi \mien meta I-kjerci {u\eppi Spiteri u Mikiel Callus kienu qed joqorbu lejn l-Ordinazjoni tad-djakonat, in-nuqqas ta' sa`erdot li jg]in fil-formazjoni kien qed jin]ass ]afna fid-dar tas-So`jeta' ta' San Pawl fl-lmdina. L-Ar`isqof Mawru Caruana kien xi ftit im]asseb, u g]alhekk ried jara x'soluzjoni setg]et tinstab. G]alhekk, il-mexxej tad-djo`esi ]atar 'il Patri Furci, sa`erdot [e\wita, biex dan imur, f'isern I-Ar`isqof stess, ]alli jag]mel vi\ta lil dik id-dar. Patri Furci, fil-11 ta' Settembru, 1923, mill-Kulle[[ San Alwigi ta' Birkirkara, bag]at nota lil Mons. De Piro biex jg]arrfu x'kienet ix-xewqa ta' Mons. Caruana. Hu nforma wkoll lill-Fundatur li l-]sieb tieg]u kien li dik il-vi\ta mixtieqa ssir I-g]ada stess: ji[ifieri fit-12 ta' Settembru, 1923.[31] F'dak i\-\mien, id-dar tas-So`jeta' ta' San Pawl fl-lmdina kienet qed tir`ievi g]ajnuna spiritwali mill-karmelitani. Min jiftakar dawk is-snin wasslilna li P. Karm Zahra, P. Albert Zammit, u P. Eli\ew Ru[[ier [ie li marru jqarru 'l dawk I-istudenti u fratelli. Imma I-fehma tal-vi\itatur [e\wita kienet li d-dar kellha b\onn ta' sa`erdot li jkun tal-post.[32] Il-vi\itatur [e\wita wassal ir-ri\ultat tal-vi\ta tieg]u lill-Ar`isqof bil-proposta li d-djo`esi ta]seb g]all-a]jar soluzjoni. Mons. Caruana ddiskula I-ka\ mal-Fundatur innifsu; u kien I-istess Ar`isqof li ppropona li ssir talba lil xi Ordni Reli[ju\ ]alli jintbag]tilhom g]al xi \mien sa`erdot-reli]ju\ li jg]in fil-formazjoni ta' dawk i\-\g]a\ag].[33] L-Ar`isqof u I-Fundatur qablu bejniethom li I-patri li jintbag]at i]alli I-kunvent tieg]u u jg]ix f'dik id-dar tas-So`jeta'. Imma din ma kenitx soluzjoni ]afifa g]aliex patri, ming]ajr permessi spe`jali, ma jistax jo]ro[ g]al \mien twil 'il barra mill-kunvent.[34]

L-ewwel ]sieb ta' Mons. De Piro kien li jirrikorri g]and il-patrijiet karmelitani, li di[a' kienu qed jg]inu, u, aktar minn kul]add, kienu tant fil-qrib. Imma dawn ma setg]u jibag]tu lil ]add biex jibda jg]ix fdik id-dar.[35] G]al darb'o]ra, il-Fundatur kellu jirrikorri g]and Ordni Reli[ju\ li, sa minn ]afna snin, kienu ilu jag]tih I-g]ajnuna tieg]u. Kif g]all-formazjoni intellettwali ta\-\g]ar, Mons. De Piro sab dejjem I-g]ajnuna tal-patrijiet [e\witi, hekk ukoll g]all-formazjoni filosofika u teolo[ika hu kien sab kull g]ajnuna ming]and il-patrijiet agostinjani. L-istudenti tal-filosofija u tat-teolo[ija, mill-bidunett sa ]afna snin wara I-mewt tal-Fundatur, baqg]u jmorru fil-kulle[[ agostinjan tar-Rabat. Fl-arkivju tas-So`jeta' Missjunarja ta' San Pawl g]adhom jinstabu, mhux biss ir-ri\ultati ta' dawn l-istudenti, imma wkoll bosta ittri min-na]a tar-Re[[enti ta' I-istudju agostinjani lil De Piro nnifsu u lis-superjuri I-o]rajn li [ew warajh.[36]

Mons. De Piro, lejn I-a]]ar ta' Ottubru, 1923, g]amel talba lill-Provin`jal ta' I-agostinjani P. Wistin Filip Cascun. Hu ma talab 'il ]add b'mod partikulari. Fit-talba tieg]u, il-Fundatur ma weriex ]lief il-kwalitajiet li xtaq li bihom ikun im\ejjen il-patri li jing]atalu. Billi De Piro ried patri g]all-formazjoni ta\-\g]a\ag], hu xtaq reli[ju\: twajjeb, e\emplari, u mimli ]e[[a. Fit-talba tieg]u, De Piro fisser li hu riedu b]ala direttur spiritwali ta\-\g]a\ag]. Imma, fil-mo]] tal-fundatur, deher tajjeb li hu ried ]afna i\jed mill-]idma ta' sempli`i direttur spiritwali. lx-xewqa tal-Monsinjur tressqet quddiem id-definitorju fit-2 ta' Novembru, 1923. ld-Definitorju Provincjali ta' I-agostinjani [[udika li talba b]al dik ma hix ]lief ta' [ieh g]all-provin`ja agostinjana ta' Malta, u, fl-istess ]in, ta' g]ajnuna kbira g]al dik is-So`jeta' ta' San Pawl li kienet g]adha qed titwieled. Imma I-Provin`jal talab ming]and id-definituri tieg]u biex ifissru I-idea tag]hom permezz ta' votazjoni. ll-vot kien wie]ed unanimament affermattiv.[37]

P. Manwel Bu[eja: G]ajnuna g]an-Novizzi tas-So`jeta'

L-g]a\la tal-Provin`jal ta' I-agostinjani waqg]et fuq Patri Manwel Bu[eja, reli[ju\ twajjeb tal-kunvent tar-Rabat. Patri Manwel kien twieled fit-12 ta' April, 1857; g]alhekk, kien qabe\ is-66 sena. Barra minn hekk, f'dak i\-\mien kien ukoll xi ftit batut f'ri[lejh; hu kien jimxi bil-bastun; imma, imbag]ad, g]adda g]all-a]jar. Dak il-patri kien g]adda ]afna snin minn ]ajtu f'kunventi agostinjani ta' l-ltalja, fejn [ie li kien anki pirjol. F'Malta, ma kienx ilu ]lief minn Di`embru tas-sena 1920. Minn tag]rif dokumentat, nafu li, fl-10 ta' Novembru, 1923, il-Kongregazjoni tar-Reli[ju\i tat lil dan il-patri I-permess temporanju biex i]alli I-kunvent tieg]u tar-Rabat u jmur joqg]od fid-dar ta' Palazzo Xara ta' I-Imdina, biex jg]in lill-kjer`i \g]a\ag] ta' Mons. De Piro.[38]

Il-Kongregazjoni ma tatx dak il-permess ]lief g]al tliet snin. Billi hu kien reli[ju\ u ma satax ma jibqax marbut bil-voti u bir-regoli ta' I-Ordni tieg]u, is-Superjuri [ew imwissijin biex jibqg]u jie]du ]siebu b]ala reli[ju\ ta' I-Ordni Agostinjan. Dik il-fakolta ng]atat sakemm jibqa' jkun hemm ir-ra[uni msemmija. Din ir-ra[uni, mhux biss baqg]et tg]odd g]al tliet snin s]a], imma `-`irkustanzi wrew li kellha ti[[edded g]al i\jed minn tliet snin o]ra.[39]

ld-d]ul ta' Patri Manwel Bu[eja fid-dar ta' Palazzo Xara kien ftit ta\-\mien wara li Mons. De Piro ]ass fara[ ie]or fil-qalb tieg]u. ls-So`jeta' kienet g]adha kif firxet l-ewwel ferg]i tag]ha meta f'idejha [iet mog]tija lejn I-a]]ar tas-sena 1922 id-Dar ta' San {u\epp fil-Hamrun. De Piro kien kuntent b'dik I-g]otja, imma mhux g]al kollox. G]alkemm f'idejn is-So`jeta' dik id-dar baqg]et dejjem proprjeta' tad-djo`esi ta' Malta.[40] Imma I-Fundatur kien ilu, sa minn \mien, jo]lom li s-So`jeta' tg]ix ]afna a]jar jekk ikollha dar li tkun tassew tag]ha. F'dik I-istess sena 1923, dik il-]olma tat x'wie]ed jifhem li kellha mnejn isse]] Wara li kien di[a' sar xi ftehim bejn Mons. De Piro u I-Kappillan tar-Rabat Dun Karm Sammut, u wara Ii t-talba re[g]et tressqet quddiem Dun Nerik Bonnici, il-Kappillan il-[did tar-Rabat, I-Ar`isqof Dom Mawru Caruana, fl-24 ta' April, 1923, ]are[ id-degriet li bih il-knisja `ejkna ta' Sant Agata, fl-in]awi ta' }al Bajjada fir-Rabat, [iet `eduta lis-So`jetta' ta' San Pawl.[41] Imma hawn sejrin in]allu barru d-dettalji kollha ta' [rajjiet dan il-post. Sant Agata u I-bini li kellu jitla' mag]ha huma tant importanti g]al din is-So`jeta' b'mod ]i 'l quddiem f'din il-]ajja ta' Mons. De Piro ma jistg]ux ma ji[ux ittrattati skond it-tul li jixirqilhom.

Ftit wara li Mons. De Piro kellu g]ax irodd ]ajr lil Alla talli ta] f'idejh il-knisja ta' Sant Agata u g]enu bil-pre\enza ta' sa`erdot agostinjan fid-dar ta' I-lmdina, waslet ukoll data o]ra, li tant kienet ilha mistennija. Fit-22 ta' Di`embru, 1923, fil-konkatidral ta' San {wann, Dun {u\epp Spiteri u Dun Mikiel Callus [ew ordnati sa`erdoti.[42] ll-Fundatur ried li dik I-okkazjoni ti[i `elebrata billi juri r-rabtiet li kellu mad-djar il-[odda tas-So`jeta', u anki ma' I-Ordni Agostinjan li, g]al darb'o]ra, ried [enero\ament jag]tih I-g]ajnuna tieg]u.

Mons. De Piro, li fil-]olm tieg]u di[a' kien qieg]ed jara tant rabtiet ma' Sant Agata, ftiehem ma' Dun {u\epp Spiteri biex l-ewwel quddiesa solenni tieg]u ssir f'dik il-knisja. Skond I-istess De Piro, dawk li kienu mistednin u ]adu sehem f'dik il-quddiesa solenni wrew sens ta' ammirazjoni lejn il-]idma tas-So`jeta' `kejkna ta' San Pawl.[43] Imma s-So`jeta' kienet g]adha ma bdietx ta]seb biex tibni dar fil-qrib ta' dik il-knisja. Imbag]ad, Dun Mikiel Callus i``elebra l-ewwel quddiesa solenni tieg]u fil-kappella tad-dar ta' San {u\epp fil-Hamrun. Dak kien l-ewwel sa`erdot li qaddes il-quddiesa solenni tieg]u f'dik id-dar, minn meta [iet mog]tija f'idejn is-So`jeta' ta' San Pawl. Dun Mikiel kien imwieled fil-parro``a tal-Hamrun; g]alhekk, hu g]amel il-festa fil-limiti tal-parro``a tieg]u.[44] l\-\ew[ festi wrew ukoll ir-rabta li kienet te\isti ma' I-Ordni Agostinjan g]aliex Patri Evodju Bonni`i ppriedka fil-quddiesa ta' Spiteri, u Patri Lawrenz Agius f'dik ta' Callus.[45]

In-novizzjat fi \mien Patri Bu[eja

}afna snin qabel, meta kien g]adu ta' 42 sena, Patri Manwel Bu[eja, minn Mejju 1899, beda \mien fl-uffi``ju ta' surmast tan-novizzi u professi ta' I-Ordni tieg]u.[46] G]alhekk, l-g]a\la tieg]u biex jie]u ]sieb it-tmexxija spiritwali ta\-\g]a\ag] ta' De Piro ma kenitx addo``. Fil-fatt, g]alkemm id-dokumenti uffi`jali ta' I-agostinjani juru li hu mar mas-So`jeta' ta' San Pawl b]ala direttur spiritwali, il-]idma tieg]u kienet dik ta' surmast tan-novizzi u ta' superjur tad-dar. G]alkemm Patri Manwel ma kienx i\jed \ag]\ug], kollox juri li hu ntafa' b'dedikazjoni s]i]a g]al dik il-]idma li \gur li ma kienx jistennieha. L-istess manuskritti li nstabu f'kamartu wara mewtu juru kemm kien qed jipprepara ru]u tajjeb g]al dik il-missjoni [dida tieg]u. ll-manuskritti kollha kemm huma g]andhom rabta mal-formazjoni ta' \g]a\ag] g]all-]ajja reli[ju\a. Imma tlieta minnhom miktubin bit-taljan jirrigwardaw proprju 'l dawk Ii kienu qed jit]ejjew biex i]addnu l-]ajja tas-So`jeta' ta' San Pawl. Hu kellu \ew[ regolamenti g]an-novizzi tas-So`jeta' ta' San Pawl. Wie]ed minn dawn ir-regolamenti kien f'g]amla ta' mistoqsijiet u twe[ibiet. Kitba o]ra li kellu kienet ti[bor fiha istruzjonijiet fuq il-]ajja reli[ju\a u I-obbligi ewlenin tag]ha, u fuq I-att erojku ta' karita', im]ejjijin b'mod spe`jali g]an-novizzi tas-So`jeta' ta' San Pawl. Naturalment, anki I-kitbiet I-o]rajn li nstabu g]andu kienu g]alih ta' g]ajnuna kbira fl-istruzjoniiiet li tant ta' sikwit kien jag]ti lin-novizzi.[47]

Qabel ma d-dar ta' San {u\epp t]alliet f'idejn is-So`jeta' ta' San Pawl, in-novizzjat kien isir dejjem fid-dar ta' I-lmdina, u ta]t id-direzzjoni ta' De Piro nnifsu. Billi malli [ie a``ettat San {u\epp, ir-residenza regolari tal-Fundatur kienet fih, hu kien nieqes ]afna mill-Imdina. G]alhekk, ma kienx possibbli i\jed li hu jg]addi ming]ajr surmast tan-novizzi ie]or. Fi`-`irkustanzi li kienet tinsab fihom is-So`jeta', dan bilfors kellu jkun wie]ed barrani.

Sakemm Mons. De Piro ma ]ax id-de`i\joni li lil xi fratelli je]odhom ta]t id-direzzjoni tieg]u biex jag]mlu n-novizzjat fid-dar ta' San {u\epp, in-novizzi, kemm studenti kif ukoll fratelli, baqg]u jin\ammu kollha fid-dar ta' Palazzo Xara fl-lmdina. ll-Fundatur sab g]ajnuna kbira f'dak I-agostinjan. Imma hu nnifsu kien imur ta' sikwit jitkellem mieg]u biex jara b'g]ajnejh xi progress kien qieg]ed isir minn dawk li g]a\lu li jg]ixu l-]ajja reli[ju\a fis-So`jeta' ta' San Pawl. Qabel ma xi novizz kien ji[i approvat g]all-ewwel voti tieg]u fi ]dan is-So`jeta', Mons. De Piro kien jag]ti r-relazjoni tieg]u skond kif ikun [abarha minn fomm Patri Manwel Bu[eja.[48]

Mons. De Piro ried juri kemm kien qed japprezza l-g]ajnuna ta' dak I-agostinjan. G]alhekk, anki meta l-vestizjoni saret mill-fundatur innifsu, id-diskors ta`-`irkustanza [ie li t]alla f'idejn Patri Manwel Bu[eja. Wa]da mill-kitbiet li nstabet g]and Patri Bu[eja hi diskors ta' okkazjoni bhal din. Din il-kitba serviet fil-vestizjoni ta' Fra Fran[isk Saverju Camilleri, li beda n-novizzjat tieg]u ta]t Patri Bu[eja fil-21 ta' Novembru, 1924.[49]

Mons. De Piro ried li I-figura ta' dan I-agostinjan tibqa' wkoll dokumentata fl-atti uffi`jali tas-So`jeta' ta' San Pawl. G]alhekk, meta novizz li tmexxa minn Patri Manwel kien jasal biex jag]mel l-ewwel voti tieg]u, ta]t il-firma tieg]u nnifsu u ta' \ew[ xiehda, tidher ukoll dik ta' Patri Manwel Bu[eja. Imbag]ad, ta]t il-firem kollha, insibu wkoll dik ta' Mons. De Piro. Il-firma s]i]a tas-surmast tan-novizzi kienet din: "P. Emmanuele Bu[eja, agostiniano: Maestro dei Novizzi S.S.P.". L-a]]ar firma li tidher hi dik tal-10 ta' Jannar, 1930. Din qieg]da mad-dikjarazjoni ta' Fra Anton Camilleri, li [edded il-voti tieg]u g]at-tieni sena.[50] Fis-snin ta' qabel, il-firma tieg]u tidher ta' sikwit.[51] Meta kien qed joqrob I\-\mien li Patri Manwel itemm il-]idma tieg]u, is-So`jeta' `ejkna ta' San Pawl kienet waslet ukoll biex t]alli d-dar ta' Palazzo Xara.

Kollox juri li I-agostinjan Patri Manwel Bu[eja ntafa' b'ru]u u [ismu g]al dak I-appostolat. Fi\-\mien ta' qabel, billi De Piro ma kienx ikun ta' sikwit fid-dar tan-novizzjat, in-novizzi kienu ming]ajr ]afna sikkatura. Imma Patri Manwel da]]al dik id-dixxiplina li kienet soltu ting]ata fl-Ordni tieg]u u fl-Ordnijiet Reli[ju\i kollha. In-novizzi bdew isibuh iebes. Mons. De Piro [eneralment kien jorqod fid-dar ta' San {u\epp, il-Hamrun. Imma rajna li hu [ie li kien jitla' fid-dar ta' I-lmdina. Fil-fatt, il-pre\enza tieg]u kienet tkun mixtieqa. II-fundatur ma kienx nieqes mid-dixxiplina; imma mag]ha kien jg]aqqad doza qawwija ta' ]lewwa b'mod li kien itaffi ]afna mid-diffikultajiet li s-sagrifi``ju li l-ubbidjenza i[ibu mag]hom. Madankollu, il-pre\enza ta' Mons. De Piro kienet tissokta tg]in biex fdik id-dar jibqa' jin\amm l-ordni.[52]

Fis-sena 1930, Patri Manwel Bu[eja g]alaq 73 sena. G]alhekk, kif wie]ed jistenna, g]alih i\-\mien tal-mistrie] ma satax ikun fil-bog]od.

Fis-sena 1931, Patri Manwel Bu[eja rtira mid-dar tas-So`jeta' ta' San Pawl, u n[abar mill-[did fil-komunita' tieg]u ta' Santu Wistin tar-Rabat; imma Mons. De Piro kien g]adu ma ]atar 'il ]add fl-uffi``ju ta' surmast. Malli I-komunita' g]addiet g]ad-dar I-o]ra ta' Strada dei Celsi, beda jissemma Dun Fran[isk Saverju Camilleri, b]ala assistent-surmast tan-novizzi. Ismu ssemma g]all-ewwel darba fl-10 ta' Jannar, 1932.[53]

F'dik I-istess sena 1932, Patri Manwel Bu[eja ]alla l-kunvent tar-Rabat g]aliex is-superjuri tieg]u bag]tuh fil-kunvent ta' Santa Rita fSan {iljan. Hu kien qed joqrob lejn l-a]]ar snin ta' ]ajtu g]aliex, wara li fis-sena 1935 intbag]at il-belt Valletta, hu miet fdak il-kunvent fil-21 ta' Lulju, 1937, fl-eta' ta' 80 sena.[54]

Ta]t il-}arsien ta' San Pawl

ls-So`jeta' `ejkna li kienet imqieg]da ta]t il-]arsien ta' San Pawl kellha t]oss li San Pawl hu tassew il-qaddis li j]arisha mis-sema. G]alhekk, fil-25 ta' Jannar tas-sena 1924, Mons. De Piro laqqa' I-membri tieg]u flimkien fid-dar ta' l-Imdina biex ji``elebraw jum il-qaddis patrun. Hu qabbad lis-sa`erdot novell Dun {u\epp Spiteri biex jitkellem fuq San Pawl. L-akbar xewqa tag]hom kienet li dan il-kbir appostlu: doppjament missierhom: b]ala maltin u b]ala membri tas-So`jeta', jaqlag]lhom il-grazzja tal-perseveranza. Dawn huma I-kelmiet tal-Fundatur: "L-istudenti, aspiranti u katekisti, re[g]u lura lejn djarhom mimlijin bil-fer] u bil-kuntentizza, u pronti sabiex jissaportu u jsofru kollox biex jistg]u jikkorrispondu g]all-grazzja tant sabi]a tal-vokazjoni tag]hom".[55] F'dak i\-\mien, is-So`jeta' ma kellhiex ]lief dar wa]da 'l barra mill-lmdina. Din kienet id-Dar ta' San {u\epp, li kienet g]adha kif [iet f'idejhom fis-sena 1923. Kienu ]adu f'idejhom Sant Agata wkoll; imma ma kenux da]lu fiha g]aliex kien g]ad ma hemmx dar mibnija mag]ha.

B]al kull superjur ta' istituti o]rajn, De Piro baqa' jag]mel xi ftit ta' propaganda biex isib min jing]aqad mas-So`jeta' tieg]u. G]alhekk fl-Almanakk li semmieh g]al San Pawl, fil-]ar[a tas-sena 1927, hu kiteb hekk: "L-lstitut Malti tal-Missjoni, mag]ruf ta]t I-isem ta' Kumpanija ta' San Pawl, ida]]al b]ala fratelli katekisti dawk il-[uvintur illi jridu jag]tu ru]hom biex jg]inu lis-sa`erdoti missjunarji fid-djar ta' I-istess Istitut. G]andu jkollhom sa]]a tajba, u ta' \mien mhux inqas minn sittax u lanqas aktar minn tletin sena. Iridu jkunu mog]tijin g]as-servizz t'Alla, u jkollhom intenzjoni retta. G]andhom ikunu ta' kondotta tajba u jkollhom il-bidu ta' xi seng]a".[56]

Jidher car li, g]alkemm dan I-Almanakk kien qed ji[i wkoll f'idejn il-poplu, I-iskop prin`ipali tieg]u kien biex iwassal tag]rif dwar x'kien qed isir fis-So`jeta'. Fih, insibu mni\\lin I-okka\jonijiet spe`jali kollha li b'xi mod jintrabtu mas-So`jeta'. Biex in[ibu e\empju, f'dak tas-sena 1927, mad-data 21 ta' Jannar, De Piro ni\\el: "Fil-kappella ta' I-lstitut, tinbeda n-novena lil San Pawl". Mal-25 ta' Jannar, insibu: "Festa fil-kappella ta' I-lstitut". U mat-30 ta' I-istess xahar, tni\\el hekk: "Fil-kappella ta' I-lstitut, issir il-festa ta' I-appostlu missierna San Pawl".[57]

Meta jsemmi I-kappella ta' I-lstitut, De Piro jifhem dejjem g]al dik ta' Palazzo Xara. Fl-istess sena 1927, il-kappella ta' I-lstitut tissemma mag]quda anki ma' [ranet o]rajn: 2 u 7 ta' Frar, 16 ta' Marzu, 30 t'April, 8 u 31 ta' Mejju, 27 ta' {unju, 31 ta' Lulju, 9 ta' Ottubru, 14 ta' Novembru, 16, 25, u 31 ta' Di`embru.[58] L-istess okka\jonijiet huma ripetuti minn sena g]al o]ra f'Almanakki o]rajn.

L-Awgurju ta' I-Ar`isqof Caruana

Fi \mien meta fe[[ xaqq ta' dawl ie]or fuq is-So`jeta': wara li I-Fundatur kien tant fer]an g]aliex kellu l-ewwel missjunarju tieg]u, kif g]ad naraw aktar 'il quddiem, l-lsqof ta' Malta, b'kelma o]ra ta' inkora[[iment, g]o[bu jag]tih I-awgurju tieg]u. Mons. De Piro kien g]adu kemm radd ]ajr lil Alla talli kien g]o[bu jag]tih 25 sena ta' ]idma sa`erdotali tant fejjieda. Imma, qabel ma g]alqet dik is-sena tal-[ublew tal-fidda, Mons. Dom Mawru Caruana kitiblu biex jifra]lu, u ttamah li, meta jasal biex ji``elebra I-[ublew tad-deheb ta' l-Ordinazjoni sa`erdotali tieg]u, hu kien ikollu wisq i\jed biex jifra] u jrodd ]ajr lil Alla. Imma Mons. De Piro kellu jid]ol fl-eternita' ]afna u ]afna snin qabel ma jag]laq ]amsin sena sa`erdot. Dawn kienu I-kelmiet ta' l-lsqof ta' Malta:

"G]a\i\ Mons. De Piro,

}adt tassew gost meta rajt li s-So`jeta' ta' San Pawl g]all-Missjonijiet ta' barra sejra 'I quddiem [mielha ta]t il-g]ajnejn tieg]ek li bdejtha, waqqaftha, u qieg]ed tmexxiha; nittama li ma ddumx ma tibda x-xog]ol tag]ha g]al dawk li g]adhom fid-dlam tal-mewt u tal-qerq. G]idt nittama li ma ddumx ma tibda; imma kien ikun a]jar li ng]id li ma ddumx ma tkabbar dak li bdiet: g]ax wie]ed minn uliedek di[a' jinsab ja]dem fl-Abissinja.

Kull mibdi mitmum; u g]andi mitt sena biex nag]ti s-salib tal-missjunarji lil dawk il-qalbenin li, b]all-Appostlu Missierna San Pawl, imorru ji[[errew mad-dinja, fejn tmexxihom il-Fidi, u fejn twassalhom l-im]abba biex, ma' l-isem ta' {esu', ixerrdu s-saltna ta' Alla.

U jekk inti, ma]bub Monsinjur, tara dil-]a[a f'dis-sena, li fiha g]alaqt il-25 sena li ilek tqaddes u ta]dem g]al Alla, ma tkunx im]allas sewwa tax-xog]ol li g]amilt? Imma jien nixtieqlek i\jed. Nixtieqlek li dak li \rajt u li nibet u li, imsoqqi bil-g]araq tieg]ek, kiber, u beda jag]ti l-frott, meta tag]laq il-50 sena tal-quddiesa tieg]ek tarah si[ra kbira, u kbira sewwa; tara wkoll ]afna xtieli me]udin minn din is-si[ra, u m]awlin band'o]ra, u saru si[ar, u fuqhom marru jittajru biex jistkennu ag]safar ta' kull [ens; u li dak in-nhar tisma' 'I dawn l-ag]safar jg]annu bla misfrie]: donnhom ji\\u]ajr 'I Alla talli m]abba fik sabu l-kenn, id-dawl, u l-]ajja.

U, biex din ix-xewqa titwettaq, bil-qalb kollha nbierek lilek, 'I uliedek il-Missjunarji, u 'l dawk li jg]inuk f'xog]lok, u jaqsmuh mieg]ek.

Mill-Palazz tieg]i tal-Belt, fit-8 ta' Di`embru, 1927.

+ Mawru O.S.B., Ar`isqof-Isqof ta' Malta[59]

Madankollu, Mons. De Piro matul ]ajtu ma kellux ]lief i]ejji t-triq g]all-[ejjieni. Hu bata biex xettel I-opra; imma l-frott [abruh ta' warajh.

Rabta ma' tifkiriet g]ie\ie\

G]alkemm id-dar ta' Palazzo Xara kienet qisha t-tieni benniena tas-So`jeta', fil-kitbiet tal-fundatur hi tissemma ]afna anqas mid-Dar ta' San {u\epp u mill-Oratorju ta' Birkirkara. Madankollu, sas-sena 1931, De Piro baqa' jqis lilha b]ala d-dar `entrali tas-So`jeta'. Meta I-Fundatur ried iqieg]ed I-indirizz tieg]u fuq I-almanakk tas-So`jeta', hu la qieg]ed dak ta' ommu u lanqas I-ie]or ta' San {u\epp, fejn aktarx li kien jorqod. De Piro stampa dak I-almanakk b]ala s-superjur tas-So`jeta' ta' San Pawl; g]alhekk, fil-qieg] tal-fa``ata tieg]u, il-Monsinjur fl-a]]ar \mien ta' dik id-dar, ni\\el dawn il-kelmiet: "Superjur: Mons. {. De Piro, Str. S. Paolo, 9, Notabile-Malta''.[60] Dan ma kienx ]lief I-indirizz tad-dar ta' Palazzo Xara.

Id-dar li kienet f'bi``a minn Palazzo Xara ma kenitx adattata g]all-okka\jonijiet solenni. G]alhekk, l-ewwel quddiesa ta' xi qassis novell kienet ti[i `elebrata f'Sant Agata, San {u\epp, jew fl-Oratorju ta' Birkirkara. F'dik id-dar ta' I-lmdina ma kienx hemm fejn wie]ed sata' jilqa' I-mistednin, u lanqas ma kien hemm knisja li tixraq g]al festi b]al dawk. Ma kienx hemm knisja, imma kappella `kejkna f'kamra tad-dar. Imma [ranet g]e\ie\ tas-So`jeta', b]alma huma l-vestizjoni ta' I-aspiranti u I-professjoni tal-voti tal-faqar, ubbidjenza, safa, u missjoni baqg]u jsiru fiha. Aktar tard, [ie li saru wkoll fid-dar ta' San {u\epp.

Fran[isku Saverju Camilleri, \ag]\ug] minn Bormla, kellu l-vestizjoni tieg]u f'dik il-kappella minn idejn il-fundatur innifsu fil-21 ta' Novembru, 1924.[61]

Dun Gejt Bartolo, li kien di[a' sa`erdot, g]amel l-ewwel professjoni tieg]u fl-20 ta' Lulju, 1925, fil-kappella ta' Palazzo Xara.[62] Fra Santi Muscat, li kien ir`ieva s-suttana fid-Dar ta' San {u\epp fit-8 ta' Di`embru, 1924, g]amel l-ewwel professjoni tieg]u fil-kappella ta' Palazzo Xara fl-10 ta' Di`embru, 1925.[63]

Kien \mien li matulu, min]abba n-nuqqas ta' personal, in-novizzi wkoll, xi kultant, kienu jin\lu mid-Dar ta' Palazzo Xara g]al San {u\epp biex jo]or[u t-tfal.[64]

ll-Fundatur f'Palazzo Xara

ll-Fundatur kien qed jittama f'post a]jar. Imma, sakemm is-So`jeta' damet f'Palazzo Xara, hu g]amel ]iltu biex lill-membri tas-So`jeta' jag]tihom e\empju biex jurihom li hu b]alhom kien qed ji``a]]ad. ll-kamra tieg]u kienet ]dejn il-bejt. Fiha, meta tid]ol sodda, bilkemm kien jifdal spazju ie]or. Imma lill-Fundatur ftit kienu qed jarawh. Meta kien jitla' I-lmdina, hu aktarx li kien ikun dejjem g]ajjien. Meta kien jiekol mal-membri tas-So`jeta', kemm-il darba [ralu li beda jong]os fuq il-mejda. Dak kien \mien meta hu kien mtaqqal wisq bix-xog]ol. Biex jirnexxilu jirre`ta I-Ufficcju Divin, hu kien jg]id kollox bil-wieqfa u jippassi[[a. Lill-membri tieg]u, hu ried ukoll jurihom li l-frug]a ma kenitx tag]mel bih. Waqt li \amm ru]u dejjem pulit, lil dak li kien jaqtag]lu xag]ru kien jg]idlu biex i]affiflu ]afna; hu, li kellu xag]ru min-natura tieg]u nnukklat, ried li jaqtg]uhulu qasir ]afna.[65]

Id-don tas-sabar f'Mons De Piro kien jolqot lil kul]add. L-akbar ta]ri[ fis-sabar ma kienx min]abba I-faqar tad-dar, imma pjuttost g]all-im[iba ta' xi persuna li xtaqha tkun a]jar. Imma dawk li kienu jg]ixu mieg]u bilkemm inteb]u li hu kien ikun reba] lilu nnifsu biex ma ]adhiex mag]hom. Xewqtu kienet li huma jag]mlu progress kemm fil-]ajja spiritwali kif ukoll fl-istudju. Imma lanqas biss ma kien jg]addilu minn mo]]u li ja]taf lil dak li jkun g]ax ikun mar ]a\in f'xi]a[a. Meta student imba\\a' wrieh ri\ultat ]a\in f'e\ami, De Piro, b']arsa ta' ]lewwa, wie[bu: "Jkun imbierek il-Mulej li ried jumiljana". Imma, meta xi]add kien ji\balja, hu kien iwissih b'im]abba ta' missier, u jurih kemm iddispja`ih. Dawk li kienu jisimg]u t-twissija tieg]u kienu j]ossu li, g]allanqas biex ma j[ibulux dispja`iri, huma kellhom jag]mlu ]ilithom i\jed biex jaqdu dmirijiethom.

Jekk Mons. De Piro kien i[arrab dispja`ir kbir, dan kien ikun meta kienu jitilquh dawk li fihom kien qieg]ed kull tama. Ka\ijiet b]al dawn kienu meta telqu Dun {wann Vella, l-ewwel Sa`erdot tas-So`jeta', u Dun {u\epp Aquilina, li ]alla s-So`jeta' meta kien wasal biex jordna sa`erdot. Imma De Piro, li tant kien xtaqhom jibqg]u fis-So`jeta', mhux biss ma ]adhiex mag]hom, imma wera wkoll li kien g]adu lest biex jg]inhom, u fil-fatt [ie li g]enhom.[66]

1931: Lejn Strada Dei Celsi

Fl-a]]ar \mien ta' Patri Bu[eja, il-fundatur kien qed jit]abat ]afna biex is-So`jeta' jkollha post tassew tag]ha. Imma d-dar ta' Palazzo Xara kienet g]adha ma t]allietx meta dal il-patri agostinjan irtira fil-kunvent tieg]u. Meta Patri Bu[eja rtira lejn il-bidu tas-sena 1931, Mons. De Piro qieg]ed min floku lil Dun Fran[isk Saverju Camilleri biex imexxi b]al superjur u jie]u ]sieb ta' I-istudenti. Dan kien g]adu sa`erdot novell g]ax ma kienx qaddes ]lief fis-26 ta' Ottubru, 1930. Imma dak is-sa`erdot \ag]\ug] ma damx ma marad. Min]abba f'hekk, I-istudenti ni\lu I-Oratorju, li s-So`jeta' kienet akkwista f'Birkirkara; g]al \mien qasir, id-dar ta' Palazzo Xara g]alqet. Imma, lil dik il-bi``a minn Palazzo Xara, is-So`jeta' kellha titlaqha g]al kollox qabel ma nstabet is-soluzjoni mixtieqa Sid il-palazz ried il-post tas-So`jeta' lura g]aliex kellu f'mo]]u li jittrasforma kollox f'lukanda. Dan kien lejn I-a]]ar tas-sena 1931.[67]

Bla dubju ta' xejn, ma kienx il-]sieb ta' De Piro li s-So`jeta ter[a' [[orr g]al post provizorju ie]or. Imma lanqas dik id-darba, huma ma marrux 'il bog]od wisq. Minn Triq San Pawl, huma marru fi Strada dei Celsi, numru 10. Ilium, dik it-triq jisimha "Mesquita".[68] B'xorti tajba g]as-So`jeta', il-membri ma kellhomx jg]ixu g]al \mien twil f'dik id-dar li kienet nieqsa sa]ansitra minn dak li ma setg]ux jg]addu ming]ajru. Il-]ajja f'dik id-dar fqira kienet g]al madwar sena u nofs biss: bejn 1931 u 1933. Malli g]addew g]al Strada Dei Celsi, id-dar il-[dida tqieg]det g]al darb'o]ra ta]t it-tmexxija ta' Dun Fran[isk Saverju Camilleri, li kien g]adda xi ftit g]all-a]jar. Hu tg]abba wkoll bil-]idma g]all-formazjoni tan-novizzi. Kitbiet dokumentati g]adhom juruh b]ala superjur sa Frar 1933.[69]

Ftit xhur qabel, u e\attament fl-24 ta' Settembru, 1932, is-So`jeta' kellha sa`erdot ie]or. Dan kien Dun Wistin Grech.[70] Hu ma damx ma ntbag]at f'dik id-dar ta' Strada dei Celsi. Minbarra li kien is-superjur, fis-7 ta' {unju, 1933, hu jidher ukoll b]ala dak li qed jag]milha ta' surmast tan-novizzi (agente maestro).[71] F'dak l-a]]ar \mien ta' dik it-tielet dar ta' l-lmdina, insibu erba' studenti li 'l quddiem kellhom isiru sa`erdoti; dawn kienu Dun Anton Camilleri, Dun Alwi[ Gatt, Dun {or[ Xerri, u Dun Anton Xuereb. Is-superjur il-[did tag]ha, Dun Wistin Grech, baqa' jmexxi dik id-dar sakemm is-So`jeta' telqitha. Fl-24 ta' Lulju, huma [arrew kollox biex telqu lejn Sant Agata, meta ma[enb il-knisja kien hemm biss \ew[ swali u ftit kmamar lesti u adattati biex jistg]u jg]ammru fihom. G]allanqas, huma kienu f'post tag]hom. }afna mill-pro[etti ta' [ejjieni a]jar di[a' kienu qed jintrabtu ma' dak il-post.[72]

1932: Il-]sieb ta' Dar a]jar

ll-]arsa tal-fundatur kienet ilha snin mix]uta fuq Sant Agata, fejn, minbarra I-]sieb tal-knisja, kellu wkoll bi``a mill-art ta' ma[enbha. L-art kienet ta' persuni differenti. Hu baqa' jit]abat sa I-a]]ar ta' ]ajtu biex minn flusu, u ming]ajr qatt ma jtaqqal is-So`jeta' ta' San Pawl, jixtri dawk I-artijiet u jg]aqqadhom ma' tieg]u.[73] Imma I-akkwist ta' l-art kien g]adu ma wittiex it-triq g]all-bini. F'wa]da mill-a]]ar kitbiet tieg]u, b'`ertu mrar imma fl-istess bin b'tama qawwija, Mons. De Piro stqarr kemm kien ilu mixtieq biex iqieg]ed l-ewwel [ebla, u jibqa' sejjer bil-bini. Hu baqa' sa I-a]]ar konvint li dak il-post hu adattat biex ikunu jistg]u jin[abru u b'g]o\\a ji[u edukati fil-formazjoni tag]hom \g]a\ag] ta' ideal missjunarju. Imma, kompla jg]id De Piro, dik it-tama kienet donnha qed tisfa fix-xejn: b]allikieku kienet qed tittajjar minn xi ri] misterju\. II-Fundatur, b'g]afsa ta' qalb, kien qed jara li t-tamiet tieg]u donnhom qatt ma setg]u jsiru realta. G]alhekk, il-jum tat-3 ta' Ottubru, 1932 kien wie]ed tassew g]a\i\ g]all-Fundatur u g]as-So`jeta' ta' San Pawl. Kien f'dik il-[urnata li l-lsqof ta' Malta Dom Mawru Caruana qieg]ed l-ewwel [ebla li kellha tkun il-bidu ta' blokk kbir: kif kien jixtiequ l-Fundatur.[74]

Dak il-pro[ett li kien ilu ]afna f'mo]]u, f'dik I-istess sena 1932, kien di[a' ng]ata forma legali. Fid-9 ta' Frar, 1932, meta ]ass li sa]]tu kienet sejra lura u ssoppona li ma kellux idum wisq ma jidher quddiem it-tribunal ta' Alla, Mons. De Piro ]aseb b'mod spe`jali fis-So`jeta' ta' San Pawl: dik is-So`jeta' li kienet saret bi``a minnu nnifsu. Fit-testment tieg]u, Mons. De Piro wera li ]siebu kien fiha g]aliex il-Mulej kien inqeda bih biex dik is-So`jeta' titwieled. Minbarra affarijiet o]rajn, hu ]allielha I-oqsma ta' madwar Sant Agata bl-iskop esklusiv li f'bini mibni fuqhom is-So`jeta' teduka \-\g]a\ag] tag]ha, u t]ejjihom g]al dawk I-ideali li hu xtaq mill-ulied spiritwali tieg]u.

Nag]alqu dawn il-kelmiet b'silta mit-testment: "In]alli l-oqsma kollha ta' l-art flimkien mal-bini li hemm fuqhom, u li jmissu mal-Knisja ta' Sant Agata lill-lstitut imsemmi. Din il-knisja ta' Sant Agata, li qieg]da fir-Rabat ta' l-lmdina, f'}al-Bajjada, mill-Awtorita' tal-Knisja [iet `eduta lill-imsemmi Istitut g]all-Missjonijiet ta' Barra. Jiena qieg]ed in]alli dawk i-oqsma ta' art flimkien ma' l-o]rajn li jmissu mag]hom u li jiena nkun akkwistajt sal-mewt tieg]i sabiex fuqhom tinbena dar li fiha joqog]du dawk ta' l-imsemmija So`jeta' ta' San Pawl, u sabiex fiha jkunu jistg]u jin\ammu wkoll i\-\g]a\ag] fi \mien in-novizzjat tag]hom, u fi \mien l-istudji tal-filosofija u t-teolo[ija".[75]